Le grec dans la correspondance de Cicéron

Par Ivanne Hermant (doctorante en Études latines, Sorbonne Université)

1. Observations générales sur le grec dans la correspondance

a. Les formes d’alternance codale rencontrées dans la correspondance

1 : Att. 6, 6 (Sida, autour du 3 août 50), 3 : nos prouinciae praefecimus Coelium. (…) fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam litteras in quibus ἐπέχειν te scripseras quid esset mihi faciendum de relinquendo, eae me pungebant. uidebam enim quae tibi essent ἐποχῆς causae, et erant eaedem mihi.

2 : Att. 6, 9 (Athènes, 15 octobre 50), 2 : a Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. παραφύλαξον, si me amas, τὴν τοῦ φυρατοῦ φιλοτιμίαν · αὐτίκα γὰρ hanc, quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem) procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem (…).

b. Entre grec classique et grec de la koinè

3 : Att. 16, 11, 2 (Pouzzoles, 5 novembre 44) : quod uereris ne ἀδόλεσχος mihi tu, quis minus ?

c. Quelques remarques sur l’extension du code-switching : inégalités entre les correspondants.

Le code-switching comme marque d’appartenance à un groupe, fondé sur une culture aristocratique commune.

4 : Att. 9, 6 (Formies, 11 mars 49), 7 : quid autem me [sc. Caesar] roget, paucis ille quidem uerbis sed ἐν δυνάμει, cognosce ex ipsius epistula. me miserum quod tu non ualuisti ! una fuissemus ; consilium certe non defuisset. « σύν τε δύʹ ἐρχομένω …».


Hom. Il. 10, 224 : σύν τε δύʹ ἐρχομένω καὶ τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν | ὅππως κέρδος ἔῃ

Fam. 9, 7, 1 (mai 46, Rome, à Varron): uolebam prope alicubi esse t<e>, si quid bonae salutis ; « σύν τε δύʹ ἐρχομένω… ».

5 : Att. 5, 12 (Délos, mi-juillet 51), 1 : itaque erat in animo nihil festinare, nec me Delo mouere nisi omnia ἄκρα Γυρέων pura uidissem

Archiloque fr. 56, 2 (Diehl)] : ἀμφὶ δ'ἄκρα Γυρέων ὀρθὸν ἵσταται νέφος, | σῆμα χειμῶνος

2. Le grec et l’adaptation au destinataire dans la correspondance cicéronienne


a. L’identité du correspondant comme paramètre au développement du grec dans l’échange

6 : Fam. 9, 22, 3 (46, 45 ou 44, à L. Papirius Paetus) : is Connus uocitatus est. num id obscenum putas ? cum loquimur « terni » nuhil flagiti dicimus ; at cum « bini », obscenum est ? « Graecis quidem » inquies. nihil est in uerbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico « bini », idque tu facis, quasi ego Graece non Latine dixerim.

7 : Fam. 9, 26, 2 (Rome, fin du premier mois intercalaire de 46 ou début du deuxième, à L. Papirius Paetus) : sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum habere eum Laida : « habeo, inquit, non habeor a Laide ». Graece hoc melius ; tu, si uoles, interpretabere.

8 : Fam. 9, 18, 3 (Tusculum, peu avant le 26 juillet 46, à L. Papirius Paetus) : sus Mineruam

9 : Fam. 9, 15 (Rome, premier mois intercalaire 46, à L. Papirius Paetus) : accedunt non Attici sed salsiores qua milli Atticorum Romani ueteres atque urbani sales.

b. La correspondance avec Atticus : environnement privilégié pour le code-switching

10 : Att. 1, 16 (Rome, début juillet 61), 8 : remoto illo studio contentionis quem ἀγῶνα uos appellatis

11 : Att. 4, 4a (Antium, 20 (?) juin 56), 1 : et uelim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos uos Graeci, ut opinor, σιττύβας appellatis

12 : Att. 9, 7 (Formies, 13 mars 49), 5 : egregie probo fore ut, dum agamus, « ὁ πλόος ὡραῖος » obrepat.

Anth. Pal. 10, 1, 1-2 : Ὁ πλόος ὡραῖος· καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν / ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος· (Léonidas de Tarente)

13 : Att. 16, 7 (sur un bateau à proximité de Pompei, 19 août 44), 3 : Illud mirari satis non potui quod scripsisti his uerbis: « bene igitur tu qui εὐθανασίαν, bene! relinque patriam! » an ego relinquebam aut tibi tum relinquere uidebar, tu id non modo non prohibebas uerum etiam adprobabas? grauiora quae restant: « uelim σχόλιον aliquod elimes ad me, oportuisse te istuc facere.’ itane, mi Attice? defensione eget meum factum, praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego uero istum ἀπολογισμὸν συντάξομαι, sed ad eorum aliquem quibus inuitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est σχολίῳ? si perseuerassem, opus fuisset.

14 : Att. 12, 25 (Astura, 21 mars 45), 2 : nam quod scribis ‘ἐγγήραμα’, actum iam de isto est; alia magis quaero

15 : Att. 12, 29 (Astura, 25 mars 45), 2 : uel tu illud ἐγγήραμα, quem ad modum scripsisti, uel ἐντάφιον putato.

c. Le grec dans la correspondance avec César

16 : Q.fr. 2, 16 (Rome, fin août 54), 5 : Sed heus tu! celari uideor a te. quo modo nam, mi frater, de nostris uersibus Caesar? nam primum librum se legisse scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem meliora legisse; reliqua ad quendam locum ῥᾳθυμότερα [frg. 27, Cugusi] (hoc enim utitur uerbo). dic mihi uerum: num aut res eum aut χαρακτὴρ non delectat? nihil est quod uereare. ego enim ne pilo quidem minus me amabo. has de re φιλαλήθως et, ut soles [scribere], fraterne.

17 : Fam. 13, 15 (Tusculum (?), mai-juin 45 (?)) : cicero caesari imp. s.
Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, uiri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus est quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime inuitarer, coniungerem.
     ‘ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν.’
audiebam enim nostros proceres clamitantis
     ‘ἄλκιμος ἔσσ’, ἵνα τίς σε καὶ ὀψιγόνων ἐῢ εἴπῃ.’
     ‘ὣς φάτο, τὸν δ’ ἄχεος νεφέλη ἐκάλυψε μέλαινα.’
Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem <enim> perustum etiamnum gloria uolunt incendere atque ita loquuntur:
     ‘μὴ μὰν ἀσπουδί γε καὶ ἀκλειῶς ἀπολοίμην,
     ἀλλὰ μέγα ῥέξας τι καὶ ἐσσομένοισι πυθέσθαι.’
sed me minus iam mouent, ut uides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad uera praecepta Εὐριπίδου:
     ‘μισῶ σοφιστήν, ὅστις οὐχ αὑτῷ σοφός.’
quem uersum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et ‘ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω’ uidere et tamen nihilominus
     ‘αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων.’
Sed ut redeam ad id unde coepi, uehementer mihi gratum feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum causa te uelle arbitror addideris cumulum commendationis meae. genere nouo sum litterarum ad te usus ut intellegere non uulgarem esse commendationem. »

18 : Fam. 7, 5 (Rome, avril 54, à César), 1 : uide quam mihi persuaserim te me esse alterum … ; 3 : hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. (…) cura ut ualeas, et me, ut amas, ama.

3. Le grec technique dans la correspondance : une diglossie de circonstance ?

a. L’exemple du code-switching philosophique

19 : Fam. 9, 4 (Tusculum, vers le 1er juin 46, à Varron) : Περὶ δυνατῶν me scito κατὰ Διόδωρον κρίνειν. quapropter, si uenturus es, scito necesse esse te uenire; sin autem non es, τ<ῶν> ἀδυνάτων est te uenire. nunc uide utra te κρίσις magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur. hoc etiam κατὰ Χρύσιππον δυνατὸν est

20 : Acad. 1, 4-5 : [Varro :] cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. uides autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Amafinii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita de rebus ante oculos positis uulgari sermone disputant, nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum et oratorum etiam, quoniam utramque uim uirtutem esse nostri putant, sic parentes ut legibus uerbis quoque nouis cogimur uti, quae docti ut dixi a Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur <labor>.

21 : Fam. 15, 19 (Brundisium, fin janvier 45, Cassius Longinus à Cicéron), 2 : difficile est enim persuadere hominibus τὸ καλὸν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν esse; ἡδονὴν uero et ἀτ<αρ>αξίαν uirtute, iustitia, τῷ καλῷ parari et uerum et probabile est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali uerborum interpretes, proficiscuntur, dicit « οὐκ ἔστιν ἡδέως ἄνευ τοῦ καλῶς καὶ δικαίως ζῆν ». itaque et Pansa, qui ἡδονὴν sequitur, uirtutem retinet et ii qui a uobis φιλήδονοι uocantur sunt φιλόκαλοι et φιλοδίκαιοι omnisque uirtutes et colunt et retinent.

22 : Fam. 15, 16 (Rome, mi janvier 45, à Cassius Longinus), κατ’ εἰδ<ώλ>ων φαντασίας, ut dicunt tui amici noui.

b. L’importance de la traduction pour Cicéron s’observe aussi dans la correspondance

23 : Att. 13, 21 (Astura, autour du 27 août 45) : nunc, ad rem ut redeam, « inhibere » illud tuum, quod ualde mihi adriserat, uehementer displicet. est enim uerbum totum nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse eius modi didici heri cum ad uillam nostram nauis appelleretur. non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab ἐποχῇ remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutauit. nec est melius quicquam quam ut Lucilius: « sustineas currum ut bonus saepe agitator equosque. » [= frg. 1305 Marx] semperque Carneades προβολὴν pugilis et retentionem aurigae similem facit ἐποχῇ. inhibitio autem remigum motum habet et uehementiorem quidem remigationis nauem conuertentis ad puppim.

c. La question du genre de la lettre

Éditions de la correspondance de Cicéron

Édition de référence

CICERO, M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Libri I-VIII (vol. 1) – Libri IX-XVI (vol.2), D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1987.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares. Libri I -XVI, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.

Editions notables :

CICERO, Correspondance, L.-A. Constans (vol. 1, 2, 3, 4), J. Bayet (vol. 4 et 5) et J. Beaujeu (vol. 6, 7, 8, 9, 10, 11) éds. trad., Paris, Les Belles Lettres, 1934-1996, 11 volumes.
– Cicero. Letters to Atticus, D.R. Shackleton Bailey éd. trad., Cambridge, C.U.P., 1965-1970, 7 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Familiares, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1977, 2 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Q. Fratrem et M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1965-1980.

Bibliographie (sélection)

ADAMS, J.N. (2003) Bilingualism and the Latin Language, Cambridge, C.U.P.
AUBERT-BAILLOT, S. (2021) Le grec et la philosophie dans la correspondance de Cicéron, Turnhout, Brepols.
BALDWIN, B. (1992) « Greek in Cicero’s Letters », Acta Classica, 35, p. 1-17.
DUBUISSON, M. « Le grec de la correspondance de Cicéron : questions préliminaires sur un cas de bilinguisme », La Linguistique, 41, 2005, p. 69-86.
DUNKEL, G.E. « Remarks on code-switching in Cicero’s letters to Atticus », Museum Helveticum. Revue suisse pour l’étude de l’Antiquité classique, 57, 2000, p. 122-129
ELDER, O., MULLEN, A. (2019), The Language of Roman Letters : Bilingual Epistolography from Cicero to Fronto, Cambridge, C.U.P.
FONT, A. (1894) De Cicerone Graeca Vocabula Usurpante, Paris, Dissertation.
GRIFFIN, M.T. (1995) « Philosophical badinage in Cicero’s letters to his friends », dans J.G.F. Powell (éd.), Cicero the Philosopher : twelve papers, Oxford, Clarendon Press, p. 325-346.
HARTUNG, H. J. (1970) Ciceros Methode bei der Übersetzung griechischer Termini, Hamburg, Dissertation.
LÉVY, C. (1992) « Cicéron créateur du vocabulaire latin de la connaissance : un essai de synthèse », dans La langue latine, langue de la philosophie. Actes du colloque de Rome (17-19 mai 1990), Rome, École Française de Rome, p. 91-106.
MÄKILÄHDE, A. et RISSANEN, V.M. (2016) « Solidarity in Cicero’s letters: Methodological considerations in analysing the functions of code-switching », Pallas, 102, p. 237-245.
MYERS-SCOTTON, C. (1993). Common and uncommon ground: Social and structural factors in codeswitching. Language in Society, 22(4), p.475-503.
O’ SULLIVAN, N. (2019) « In search of Atticus’ Greek », The Journal of Hellenic Studies, Vol. 139 (2019), p. 94-109.
ROCHETTE, B. (1999) « Sur φιλέλλην chez Cicéron (Ad Att., I, 15, 1) », dans L’antiquité classique, Tome 68, 1999. p. 263-266.
SWAIN, S.C.R (2002) « Bilingualism in Cicero? The evidence of code-switching », in J.N. Adams, M. Janse and S.C.R. Swain (eds), Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, Oxford, O.U.P., p. 128–67.
WENSKUS, O. (1995) « Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa », Indogermanische Forschungen, 100, p. 172-192.

Pour aller plus loin sur le contexte et les formes de l’interaction épistolaire dans la correspondance de Cicéron :

BERNARD, J.-E. (2013) La sociabilité épistolaire chez Cicéron , Paris, Honoré Champion.
CUGUSI, P. (1983) Evoluzione e Forme Dell’epistolografia Latina Nella Tarda Repubblica e nei primi due secoli Dell’impero, Rome, Herder.
– (1998) « L’epistola ciceroniana : strumento di communicazione quotidiana e modello letterario », Ciceroniana, 10, p.163-189.
GARCEA, A. (2002), « L’interaction épistolaire entre dialogue in absentia et in praesentia chez Cicéron », A. Machtelt Bolkestein et alii éds., Theory and Description in Latin Linguistics. Selected Papers from the Eleventh International Colloquium on Latin Linguistics, Amsterdam, Gieben, p.123-138.
– (2002b) « Dialogo ed emozioni nell’epistolario ciceroniano », Carla Bazzanella éd., Sul dialogo, Milano, Guerini, p. 209-220.
– (2003) « Reproduction et représentation du discours dans la correspondance de Cicéron », Lalies 22, p.187-202.
HUTCHINSON, G. (1998) Cicero’s Correspondence. A literary Study, Oxford, O.U.P.
RÜHL, M. (2018) Ciceros Korrespondenz als Medium gesellschaftlichen und literarischen Handelns, Leiden – Boston, Brill.
HALL, J. (2009) Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford, O.U.P.
WHITE, P. (2010) Cicero in Letters. Epistolary Relations of the Late Republic, Oxford, O.U.P.

Le bilinguisme des élites romaines

La séance du 7 mars se tiendra sur zoom (lien dans l’espace moodle du séminaire)

Quintilien inst. 1,1,12 a sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, qui pluribus in usu est, uel nobis nolentibus perbibet.

Cicéron Verr. 2,4,127 epigramma Graecum pernobile incisum est in basi, quod iste eruditus homo et Graeculus, qui haec subtiliter iudicat, qui solus intellegit, si unam litteram Graecam scisset, certe non sustulisset.

Le grec officiel

Valère Maxime 8,7,6 iam P. Crassus, cum in Asiam ad Aristonicum regem debellandum consul uenisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo conprehendit ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac numeros penitus cognosceret. quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit, qua quis eorum lingua apud tribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti.

Quintilien inst. 11,2,50 Crassus ille Diues, qui cum Asiae praeesset, quinque Graeci sermonis differentias sic tenuit, ut qua quisque apud eum lingua postulasset, eadem ius sibi redditum ferret.

Cicéron Phil. 5,12-13 ille legit [sc. iudices] aleatores, legit exsules, legit Graecos – o consessum iudicum praeclarum! o dignitatem consili admirandam! (13.) auet animus apud consilium illud pro reo dicere, <en> [add. Shackleton Bailey] Cydam Cretensem, portentum insulae, hominem audacissimum et perditissimum. sed fac non esse: num Latine scit? num est ex iudicum genere et forma? num, quod maximum est, leges nostras moresue nouit? num denique homines? est enim Creta uobis notior quam Roma Cydae.

Cicéron Verr. 4,147 ait indignum facinus esse quod ego in senatu Graeco uerba fecissem; quod quidem apud Graecos Graece locutus essem, id ferri nullo modo posse.

Valère Maxime 2,2,3 quis ergo huic consuetudini, qua nunc Graecis actionibus aures curiae exurdantur, ianuam patefecit? ut opinor, Molo rhetor, qui studia M. Ciceronis acuit: eum namque ante omnes exterarum gentium in senatu sine interprete auditum constat.

Les compétences individuelles

Cornélius Nepos Att. 4,1 sic enim Graece loquebatur [sc. Atticus] ut Athenis natus uideretur.

Cicéron de orat. 2,2 Graece sic loqui [sc. L. Crassus], nullam ut nosse aliam linguam uideretur.

Cicéron Brut. 131 doctus etiam Graecis T. Albucius uel potius plane Graecus […] fuit autem Athenis adulescens.

Cicéron fin. 1,9 quem quidem locum comit multa uenustate et omni sale idem Lucilius [Lucilius 88-94 Marx], apud quem praeclare Scaeuola:
    Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
    municipem Ponti, Tritani, centurionum,
    praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
    maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
    id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto:
    “chaere – inquam – Tite!” lictores, turma omnis chorusque:
    “chaere, Tite!” hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus.

Formes et degrés différents de compétences

Suétone Aug. 89,1 non tamen ut aut loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res exigeret, Latine formabat uertendumque alii dabat.

Dion Cassius 51,16,4 καὶ τόν γε λόγον δι’ οὗ συνέγνω σφίσιν, ἑλληνιστί, ὅπως συνῶσιν αὐτοῦ, εἶπε.

Suétone Claud. 42,1 cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: “cum utroque – inquit – sermone nostro sis paratus”; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit.

Appien Samn. 7,4 οἱ δὲ [sc. οἱ Ταραντῖνοι] τοὺς πρέσβεις μόλις ποτὲ ἐπὶ τὸ κοινὸν ἐπήγαγον καὶ ἐπελθόντας ἐχλεύαζον, εἴ τι μὴ καλῶς ἑλληνίσειαν.

Cicéron Att. 1,19,10 (mars 60) commentarium consulatus mei Graece compositum misi ad te; in quo si quid erit quod homini Attico minus Graecum eruditumque uideatur, non dicam quod tibi, ut opinor Panhormi, Lucullus de suis historiis dixerat, se quo facilius illas probaret Romani hominis esse idcirco barbara quaedam et soloeca dispersisse; apud me si quid erit eius modi, me imprudente erit et inuito.

  • Auguste gest. diu. Aug. 9,1 uota suscipere
 = εὐχὰς ἀναλαμβάνειν (plutôt que ποιεῖσθαι)
  • Auguste gest. diu. Aug. 16,1 ; 28,2 etc. deducere colonias
 = κατάγειν ἀποικίας (plutôt que ἀποικίαν ἐκπέμπειν ou ἀποστέλλειν ἀποίκους)

Plutarque Mar. 2,2 λέγεται [sc. ὁ Μάριος] δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις.

L’alternance codique ou code-switching

Cicéron off. 1,111 sermone eo debemus uti qui notus [codd. : innatus Baiter] est nobis, ne ut quidam Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur.

Cicéron Tusc. 1,15 dicam [sc. sententiam Epicharmi], si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. — et recte quidem.

Horace serm. 1,10,20-21. 29-30
at magnum fecit, quod uerbis Graeca Latinis
miscuit
[…]
patriis intermiscere petita
uerba foris malis, Canusini more bilinguis.

Tacite Ann. 2,10,3 cernebatur contra minitabundus Arminius proeliumque denuntians; nam pleraque Latino sermone interiaciebat, ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.

Le “tag-switching”

Plaute Capt. 880-885
[Hegio] et captiuom illum Alidensem [sc. uidisti]? — [Ergasilus] μὰ τὸν Ἀπόλλω. — et seruolum
meum Stalagmum, meum qui gnatum surripuit? — ναὶ τὰν Κόραν.
— iam credo? — ναὶ τὰν Πραινέστην. — uenit? — ναὶ τὰν Σιγνίαν.
— certon? — ναὶ τὸν Φρουσινῶνα. — uide sis. — ναὶ τὸν Ἀλάτριον.
— quid tu per barbaricas urbes iuras? — quia enim item asperae
sunt ut tuom uictum autumabas esse. — uae aetati tuae.

Les alternances codiques inter-phrastiques

ILCV 4463 (IIIe p.C.) https://epigraphy.packhum.org/text/331758
Βηρατιους Νικατορας [sic, sc. Nicagoras] | Λαζαριῃ καὶ Ἰουλιῃ | καὶ Ὀνησιμῃ κον φιλιους | βενεμερεντες |  ὁ βίος ταῦτα.

Les alternances codiques intra-phrastiques

Cicéron Att. 1,14,3 (Rome, 13/02/61) nosti illas ληκύθους

Le latin comme langue mixte chez Varron

Le témoignage de Jean le Lydien

Jean le Lydien mag. 2,13,6 ὅτι δὲ οὐ Ῥωμαϊκὸν τουτὶ τὸ ῥημάτιον [sc. βάλτεος], μάρτυς ὁ Ῥωμαῖος Βάρρων [frg. 296 Funaioli = 47 Goetz–Schoell] ἐν βιβλίῳ †πέμπτῳ† Περὶ Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου, ἐν ᾧ διαρθροῦται ποία μέν τις λέξις ἐστὶν Αἰολική, ποία δὲ Γαλλική· καὶ ὅτι ἑτέρα μὲν †ἡ Θούσκων† [Ὀπικῶν uel Ὄσκων corr. Pascucci], ἄλλη δὲ Ἐτρούσκων, ὧν συγχυθεισῶν ἡ νῦν κρατοῦσα τῶν Ῥωμαίων ἀπετελέσθη φωνή.

L’étrusque

Varron ling. 6,28 idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabini idus dicunt.

Le “sabin”

Varron ling. 7,28-29 eius [sc. casci] origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit… (29.) idem ostendit quod oppidum uocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et {nunc} nostri etiam nunc forum uetus appellant.

Varron ling. 5,97 ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure {h}edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus.

Varron ling. 5,21 hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum IS * * * in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium [p. 262 Ribbeck = frg. 17 Funaioli app. crit.], non terminus, sed termen. hoc Graeci quod τέρμονα, pote uel illinc. Euander enim, qui uenit in Palatium, e Graecia Arcas.

Le celtique

Varron ling. 5,167 in his multa peregrina, ut sagum, reno Gallica.

Cf. César Gall. 6,21 pellibus aut paruis renonum tegimentis utuntur [sc. Germani], magna corporis parte nuda.
Le grec

Jean le Lydien mag. 1,5,3-4 οὐδὲ γὰρ ἀγνοήσας ὁ Ῥωμύλος, ἢ οἱ κατ’ αὐτόν, δείκνυται κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν Ἐλλάδα φωνήν, τὴν Αἰολίδα λέγω, ὥς φασιν ὅ τε Κάτων [orig. frg. 19 Jordan = 22 Cugusi–Sblendorio] ἐν τῷ Περὶ Ῥωμαϊκῆς Ἀρχαιότητος Βάρρων [frg. 295 Funaioli = 45 Goetz–Schoell] τε ὁ πολυμαθέστατος ἐν Προοιμίοις τῶν πρὸς Πομπήϊον αὐτῷ γεγραμμένων, Εὐάνδρου καὶ τῶν ἄλλων Ἀρκάδων εἰς Ἰταλίαν ἐλθόντων ποτὲ καὶ τὴν Αἰολίδα τοῖς βαρβάροις ἐνσπειράντων φωνήν.

Cf. Denys d’Halicarnasse  Rom. 1,84,5 (ex Fabio Pictore frg. 7a Chassignet ?) ἡνίκα δὲ τῆς ἐν τῷ γάλακτι τροφῆς ἀπηλλάγη τὰ παιδία, δοθῆναι πρὸς τῶν τρεφόντων εἰς Γαβίους πόλιν οὐ μακρὰν ἀπὸ τοῦ Παλλαντίου κειμένην, ὡς Ἑλλάδα παιδείαν ἐκμάθοιεν, κἀκεῖ παρ' ἀνδράσιν ἰδιοξένοις τοῦ Φαιστύλου τραφῆναι γράμματα καὶ μουσικὴν καὶ χρῆσιν ὅπλων Ἑλληνικῶν ἐκδιδασκομένους μέχρις ἥβης.

Cf. [Aurel. Victor] orig. 21,3 (ex Valerio Antiate frg. 2 Chassignet ?) [§ 1 at uero Valerius tradit…] cum uero pueri liberalis disciplinae capaces facti essent, Gabiis Graecarum Latinarumque litterarum ediscendarum gratia commoratos, Numitore auo clam omnia subministrante.

Varron ling. 5,25 is [sc. udor] si quamuis deorsum in terra, unde su{m}mi pote, puteus; nisi potius quod <A>eolis dicebant ut πύταμον sic πύτεον a potu, non ut nunc φρέ<αρ>.

Varron 5,101 lepus, quod Sicu<li, ut Aeo>lis quidam Graeci, dicunt λέποριν. « Le lièvre [lepus] tire son nom du fait que les Sicules, comme certains Grecs éoliens, disent leporis».

Cf. Varron rust. 3,12,6 L. Aelius [frg. 12 Funaioli] putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset. ego arbitror a graeco uocabulo antico, quod eum Aeolis {et bonum} λέποριν appellabant. 

Varron ling. 5,102 malum quod Graeci Aeolis dicunt μᾶλον.

  • Varron ling. 5,96 uitulus, quod graece antiquitus ἰταλός, aut quod plerique uegeti, uegitulus.
  • Varron ling. 5,108 olea ab ἐλαία.
  • Varron ling. 6,6 id tempus dictum a Graecis ἑσπέρα, Latine uesper.
  • Varron ling. 6,96 quae in Graeca lingua putant Latina, ut […] prouidere <a> προιδεῖν.

Varron ling. 6,9 tempus secundum uer, quod tum uirere incipiunt uirgulta ac uertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt ἦρ uer.

Varron ling. 5,108 olea grandis orchitis, quod eam Attici ὄρχιν μορ<ί>α<ν>.

Varron ling. 5,175 donum : nam Graece ut †issedonion† et ut alii δόμα et ut Attici δόσις.

Varron ling. 5,146 hoc [sc. forum olitorium] erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii uocant μάκελλον, sed Iones [h]ostia <h>ortorum μακελλωτὰς <h>ortorum et castelli μακέλλα.

La morphologie

Varron ling. 9,30-32 igitur quoniam qua loquimur uoce oratio est [corr. L. Spengel : orationem codd.], hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. (31.) an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si<n>t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> esse apud nos? (32.) equidem non dubito, qui<n> animaduerteris item in ea{m} innumerabilem similitudinum numerum, ut trium temporum uerb<i> aut trium personarum.

Varron ling. 8,65 quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum.

Varron ling. 8,16 propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum uocaret, cum daret, cum accusaret, sic alia eiusdem <modi> discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt.

Varron ling. 10,69-70 sed prius de perfecta [sc. analogia], in qua et res et uoces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum uernaculum ac domi natum, alterum aduenticium, tertium nothum ex peregrino hic natum. uernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; aduenticium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. (70.) †de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique †haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu<a>estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait:
      Hectoris natum de Troiano muro iactari [Enn. trag. 93 Ribbeck3 = 100 Jocelyn].
Accius [trag. 330 Ribbeck3 = 160 Dangel] haec in tragoediis largius a prisca consuetudine mouere coepit et ad formas graecas uerborum magis reuocare, {et} a quo Valerius ait:
      Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet [Val. Soran. GRFF 3 = FPL 1].

La place de l’ablatif

Varron ling. 10,62 sin ab singulari quis potius proficisci uolet, initium [corr. L. Spengel : id illum codd.] facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius Latinus: nam eius casu{sh}is litterarum discriminibus facilius reliquorum uarietate<m> discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac <c>laui [corr. Groth : leui codd.], aut in O, ut hoc caelo, aut in V, ut hoc uersu.

Priscien GL II 187,7-12 igitur ablatiuus proprius est Romanorum et, quamuis ipse quoque tribus sociari potest, ut diximus, personis, tamen, quia nouus uidetur a Latinis inuentus, uetustati reliquorum casuum concessit, quamuis hunc quoque a uetustissimis Graecorum grammaticis accepisse uidentur, qui sextum casum dicebant οὐρανόθεν, ἐμέθεν, σέθεν, ἕθεν, qui profecto ablatiui uim possidet.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Char. p. 62,15-22 Barwick (cf. Diom. GL 1,439,17-22) natura uerborum nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit […]. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat.

Les origines grecques de la langue latine

Évandre et l’éolien

Marius Victorinus GL VI 23,14-22 = 4§95-96 Mariotti: repertores litterarum Cadmus ex Phoenice in Graeciam et Euander ad nos transtulerunt a b c d e {h} i k <l> m n o p {q} r s t <u> litteras numero XVI. postea quasdam a Palamede et alias a Simonide adiectas implesse numerum XXIIII […] grammatici, praeterea Demetrius Phalereus, Hermocrates, ex nostris autem Cincius [frg. 2 Funaioli], Fabius [frg. 2 Funaioli], Gellius [frg. 2 Funaioli] tradiderunt. ex quibus Cincius « paucis – inquit – commutatis, ut ad linguam nostram peruenirent ». eas namque Cadmus ex Phoenice in Graeciam, inde ad nos Euander transtulerunt.

Denys d’Halicarnasse ant. Rom. 1,90,1 Ῥωμαῖοι δὲ φωνὴν μὲν οὔτ’ ἄκρως βάρβαρον οὔτ’ ἀπηρτισμένως Ἑλλάδα φθέγγονται, μικτὴν δέ τινα ἐξ ἀμφοῖν, ἧς ἐστιν ἡ πλείων Αἰολίς, τοῦτο μόνον ἀπολαύσαντες ἐκ τῶν πολλῶν ἐπιμιξιῶν, τὸ μὴ πᾶσι τοῖς φθόγγοις ὀρθοεπεῖν.

Hypsicratès

Varron ling. 5,88 cohors, quod ut in uilla ex pluribus tectis coniungitur ac quiddam fit unum, sic hic ex manipulis pluribus copulatur (cohors quae in uilla, quod circa eum locum pecus cooreretur, tametsi cohortem in villa Ypsicrates [frg. 1 Funaioli = n° 190 frg. 7 Jacoby] dicit esse Graece χόρτον apud poetas dictam).

Il. 11,772-774
γέρων δ᾽ ἱππηλάτα Πηλεὺς
πίονα μηρία καῖε βοὸς Διὶ τερπικεραύνῳ
αὐλῆς ἐν χόρτῳ.
Il. 24,639-640
ἀλλ᾽ αἰεὶ στενάχω καὶ κήδεα μυρία πέσσω
αὐλῆς ἐν χόρτοισι κυλινδόμενος κατὰ κόπρον.

Aulu-Gelle 16,12,5 sed in libro quarto « faenerator – inquit [sc. Cloatius] – appellatus est quasi φαινεράτωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten [frg. 2 Funaioli = 6 Jacoby] quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt.

Aulu-Gelle 16,12,7-8 faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus; faenus – autem dictum ait – a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis. (8.) idcirco et M. Catonem [frg. inc. 62 Jordan = test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

Varron ling. 7,96 obscenum dictum ab scena; eam ut †Graeci aut Accius [frg. 23 Funaioli = pragm. frg. xvii Dangel] scribit scena. (in pluribus uerbis A ante E alii ponunt, alii non, ut quod partim dicunt <scaeptrum, partim> sceptrum, alii Plauti Faeneratricem, alii Feneratricem).

Philoxène

Choeroboschos schol. Theod. GG IV2 34,4-13 Hilgard ἄλλως τε δέ, ὃ καὶ ἀληθέστερόν ἐστι καὶ ἀναγκαιότερον, διὰ τοῦτο κανονίζομεν τὰ δυϊκὰ ἐκ τῶν πληθυντικῶν, ὡς λέγει ὁ Φιλόξενος [p. 396-397 Mazzarino = frg. 232 Theodoridis], ἐπειδὴ τὰ δυϊκὰ ὑστερογενῆ εἰσιν· ὕστερον γὰρ ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά· ὅθεν οὐδὲ πᾶσα διάλεκτος κέχρηται τῷ δυϊκῷ ἀριθμῷ· οἱ γὰρ Αἰολεῖς παντελῶς δυϊκὰ οὐκ ἔχουσιν, ὥσπερ οἱ Ῥωμαῖοι ἄποικοι ὄντες τῶν Αἰολέων· ἀλλ’ οὔτε δὲ <ἡ κοινὴ> διάλεκτος ἔχει δυϊκά, ἀλλ’ εἰς πάντα τῷ πληθυντικῷ ἀριθμῷ κέχρηται ἀντὶ τοῦ δυϊκοῦ ἀριθμοῦ, μὴ ἔχουσα δυϊκά· εἰκότως οὖν, ἐπειδὴ τελευταῖον ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά, ἐκ τῶν πληθυντικῶν κανονίζονται προτερευόντων αὐτῶν.

et. Gud. 375,54 Sturz et cod. z p  298 <μάγειρος>· … Φιλόξενος [frg. 542 Theodoridis] δὲ λέγει, ὅτι παρ’ Αἰολεῦσιν ἡ γραφὴ διὰ τοῦ ι ἐστὶ μάγιρος.

et. Gen. AB s. v. ἁρπῶ [ex Orione ? cf. Reitzenstein, M. T. Varro und Joh. Mauropus, p. 87], unde EM 148,16 <ἁρπῶ>· ἐξ οὗ τὸ ἁρπάζω. ἐν χρήσει μὲν οὐκ οἶδα <τὸ> πρωτότυπον. τὸ δὲ ἁρπῶ αὐτὸ παράγωγον ἀπὸ τοῦ ἅρπη παρηγμένον. ἅρπη δέ ἐστιν εἶδος ὀρνέου· ἁρπακτικὸν γάρ. ὡς φωνὴ φωνῶ, αὐδὴ αὐδῶ, σιγὴ σιγῶ, οὕτως ἅρπη ἁρπῶ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 1 Funaioli = 313 Theodoridis] Περὶ Ῥωμαίων διαλέκτου.

et. Gen. AB s. v. κάψα (ex Orione), unde EM 494,20 <κάψα>· παρὰ τὸ κάπτω ῥῆμα τὸ δηλοῦν τὸ χωρῶ κάψω κάψα γέγονε, ἡ χωρητικὴ οὖσα τῶν ἐντιθεμένων αὐτῇ· ὥσπερ ἀπὸ τοῦ δόξω δόξα καὶ ἄξω ἄξα <καὶ ἄμαξα>. οὕτως Φιλόξενος [frg. 3 Funaioli = 314 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου. λέγει δὲ ὅτι δύναται καὶ παρὰ τὸ κάμπτω κάμψω κάμψα εἶναι· ἐπειδὴ ἐκ κεκαμμένων ξύλων αὐτὴν συνεστήσαντο.

schol. HPT ad η 90, EM 530,54 <κορώνη>· ἐπὶ τοῦ ζῴου [Od. 12,418] καὶ ἐπὶ τοῦ τόξου [Il. 4,111] καὶ ἐπὶ τῆς θύρας [Od. 7,90] καὶ ἐπὶ τῆς πρύμνης τοῦ πλοίου, ἡ καὶ κορωνίς, διὰ τὸ ἐπικαμπὲς σχῆμα. εἴρηται δὲ ταῦτα ἀπὸ τῆς κορώνης τοῦ ζῴου· εὐλύγιστον γὰρ ἔχει καὶ οἷον ἐπικαμπῆ τὸν τράχηλον. καὶ ἐπὶ μέρους δὲ <τοῦ> σώματος, ὡς ἐπὶ τοῦ ἀγκῶνος, οἷόν τε παράγεσθαι. οὕτω Φιλόξενος [frg. 4 Funaioli = 315 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 145,33 (unde et. Gen. AB s. v. στυγνός = EM 731,15): <στυγνός>· ὡς παρὰ τὸ ἔτραγον τραγανός, ἔπιθον πιθανός, οὕτω καὶ παρὰ τὸ ἔστυγον στυγανὸς καὶ συγκοπῇ στυγνός [Od. 10,113]·
      κατὰ δ’ ἔστυγον αὐτήν.
οἱ δὲ παρὰ τὴν Στύγα φασὶν εἰρῆσθαι· οἱ γὰρ ἀρχαῖοι τὰ μὲν ἀηδῆ καὶ λυπηρὰ ἀπὸ τῶν ψυχρῶν ὀνομάζουσιν, τὰ δὲ ἡδέα καὶ τερπνὰ ἀπὸ τῶν θερμῶν. τὸ οὖν στυγεῖν, τὸ φοβεῖσθαι, ἀπὸ τῆς Στυγός, ἥπερ μυθεύεται ψυχρότατον παρέχειν ὕδωρ. καὶ ὁμοίως ὁ στυγνὸς παρ’ αὐτὴν εἴρηται. τὴν δὲ τέρψιν θαλπωρὴν καὶ τὸ τέρπεσθαι ἰαίνεσθαι. καὶ [Il. 9,2]
      φόβου κρυόεντος,
ἀπὸ τοῦ κρύους τοῦ ψυχροῦ. οὕτως Φιλόξενος [frg. 9 Funaioli = 321 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 112,11 (unde et. Gen. AB s. v. ξέστης = EM 610,54; et. Gud. 414,40 Sturz et cod. z p. 330): <ξέστης>· Ῥωμαϊκόν ἐστι τὸ ὄνομα· τὸν γὰρ παρ’ ἡμῖν ἓξ ἀριθμὸν αὐτοὶ λέγουσι σέξ, καὶ μέτρου τινὸς παρ’ αὐτοῖς τὸ ἕκτον λέγεται σέξτον. διὰ δὲ εὐφωνίαν τὸ σέξτης λέγεται ξέστης κατὰ μετάθεσιν τῶν στοιχείων <σ καὶ> ξ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 6 Funaioli = 317 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς τῶν Ῥωμαίων διαλέκτου.

Tyrannion

Souda τ 1185 <Τυραννίων,> ὁ νεώτερος, Φοίνιξ, πατρὸς Ἀρτεμιδώρου, μαθητὴς Τυραννίωνος τοῦ πρεσβυτέρου· διὸ καὶ ὠνομάσθη Τυραννίων, πρότερον καλούμενος Διοκλῆς. αἰχμάλωτος δὲ γενόμενος καὶ αὐτὸς ἐπὶ τοῦ πολέμου Ἀντωνίου καὶ Καίσαρος ὑπό τινος Δύμαντος ὠνήθη, τοῦ Καίσαρος ὄντος ἀπελευθέρου, εἶτα ἐδωρήθη Τερεντίᾳ τῇ τοῦ Κικέρωνος γυναικί. ἐλευθερωθεὶς δὲ ὑπ’ αὐτῆς ἐσοφίστευσεν ἐν Ῥώμῃ. καὶ ἔγραψε βιβλία πρὸς ηʹ καὶ ξʹ, ὧν καὶ ταῦτα· Περὶ τῆς Ὁμηρικῆς προσῳδίας, Περὶ τῶν μερῶν τοῦ λόγου, ἐν ᾧ λέγει, ἄτομα μὲν εἶναι τὰ κύρια ὀνόματα, θεματικὰ δὲ τὰ προσηγορικά, ἀθέματα δὲ τὰ μετοχικά· Περὶ τῆς Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου [test. 17* + frg. 63 Haas] ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς ̔Ελληνικῆς κοὐκ αὑθιγενὴς ἡ ̔Ρωμαϊκὴ διάλεκτος [corr. Haas : ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς, ἐκ τοῦ Ἀντιγένους ὅτι ἀντιγένης ἡ Ῥωμαϊκὴ διάλεκτος codd.], Ὅ τι διαφωνοῦσιν οἱ νεώτεροι ποιηταὶ πρὸς Ὅμηρον, Ἐξήγησιν τοῦ Τυραννίωνος μερισμοῦ, Διόρθωσιν Ὁμηρικήν, Ὀρθογραφίαν.

Santra

Festus p. 59,17-20 Lindsay : daliuum supinum ait esse Aurelius [frg. 4 Funaioli], Aelius [frg. 8 Funaioli] stultum. Oscorum quoque lingua significat insanum. Santra [frg. 8 Funaioli] uero dici putat ipsum quem Graeci δέλαιον, id est propter cuius fatuitatem quis misereri debeat.

Festus p. 174,20-28 Lindsay : nuptias dictas esse ait Santra [frg. 9 Funaioli] ab eo quod νυμφεῖα dixerunt Graeci antiqui γάμον, inde nouam nuptam νέαν νύμφην. Cornificius [frg. 12 F.], quod noua petantur coniugia. Curiatius [frg. 2 F.], quod noua ratio fiat. Aelius [frg. 23 F.] et Cincius [frg. 23 F.], quia flammeo caput nubentis obuoluatur, quod antiqui obnubere uocarint: ob quam causam legem quoque †parens tam† iubere caput eius obnubere, qui parentem necauisset, quod est obuoluere.

Varron ling. 5,72 Neptunus, quod mare terras obnubit ut nubes caelum, ab nuptu, id est opertione, ut antiqui, a quo nuptiae, nuptus dictus.

Terentius Scaurus GL VII 20,4-8 = VI.5.3 Biddau : et pulcrum, quanuis in consuetudine aspiretur, nihilominus tamen ratio exiliter et enuntiandum et scribendum esse persuadet, ne una omnino dictio aduersus Latini sermonis naturam media aspiretur, quanuis Santra [frg. 11 Funaioli] a Graecis putet esse translatum quasi prolychrum.

Varron frg. 280e Funaioli = 81 Goetz–Schoell ap. Char. 93,3-4 Barwick: pulchrum Varro adspirari debere negat, ne duabus consonantibus media intercedat adspiratio.

Aulu-Gelle 2,3,1-4 H litteram […] inserebant eam ueteres nostri plerisque uocibus uerborum firmandis roborandisque, ut sonus earum esset uiridior uegetiorue.

Festus p. 308,22-32 Lindsay querque<ram febrem grauem et mag>nam quidam <a> querc<u dictam uolunt, quod id genus> arboris, cum gra<ue sit ac durum, tum etiam in> ingentem euada<t amplitudinem. Aurelius autem> Opillus [frg. 12 Funaioli] frigidam a<it dici et cum tremore iactan>tem. Santra [frg. 12 F.] eam ex G<raecis ducit, qui tremo>rem eius modi κάρκαρον <dicunt, unde dictum esse> etiam carcerem. Plau<tus in Friuolaria [frg. 2 Leo]:
      is mi> erat bilis querque<ra tussis.
Lucilius [frg. 1194 Marx]:
      …> iactans me ut feb<ris querquera…>r.
et alibi [frg. 1277 Marx]:
      querque<ra consequitur * capitisque dolores>.

Claudius Didymus

Priscien GL II 15,1-5 V loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus uim habuit apud Latinos quam apud Aeolis digamma; unde a plerisque ei nomen hoc datur, quod apud Aeolis habuit olim ϝ digamma, id est uau ab ipsius uoce profectum teste Varrone [frg. 270 Funaioli] et Didymo [frg. 1 Funaioli], qui id ei nomen esse ostendunt.

Quintilien inst. 1,4,7-8 aut grammatici saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne aliquae nobis necessariae litterae, non cum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: (8.) ut in his seruus et uulgus Aeolicum digammon desideratur.

Clodius Tuscus

Servius auct. Aen. 12,657 mussat: modo dubitat. [[et cunctatur rex ipse, in quo summa rerum est. ueteres mussat pro timet, Ennius [ann. 446 Vahlen2 = 435 Skutsch] mussare pro tacere posuit. Clodius Tuscus [frg. 1 Funaioli] « mussare est ex Graeco, conprimere oculos: Graeci μῦσαι dicunt »]].

Servius Aen. 11,345 mussant: modo uerentur [[uel timent]] significat; alias dubitant, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus
      quos generos uocet;
interdum susurrant, ut de apibus dicit. et proprie mussare est obmurmurare et [[queribundum tectius uelut]] muto esse uicinum. [[alias tacent, alias quiescunt]].

Servius auct. georg. 4,188 [[fit sonitus mussantque oras: mussant hic murmurant: quae uox ponitur et in tacendi significatione, ut apud Ennium [ann. 446-447 Vahlen2 = 435-436 Skutsch] in XVII
      non possunt mussare boni, qui factam labore
      enixi militiam peperere,
interdum et pro dubitare, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus,
      quos generos uocet.
mussant autem murmurant: Ennius [343 Vahlen2 = 326 Skutsch] in X sic ait
      aspectabat uirtutem legionis siue spectans
      si mussaret dubitaretque denique causam
      pugnandi fieret aut duri labores.]]

Varron ling. 7,101 apud Ennium [scaen. 421 Vahlen2 = 199 Jocelyn]:
      uocibus concide, fac si musset obrutum.
mussare dictum, quod muti non amplius quam MV dicunt; a quo idem dicit [Enn. inc. 10 p. 231 Vahlen2] id quod minimum est:
      neque, ut aiunt, mu facere audent.

Cloatius Verus

Aulu-Gelle 16,12 Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graecis tractorum, non pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen quaedam futtilia et friuola. (2.) « errare – inquit [Cloatius Verus frg. 3 Funaioli] – dictum est ἀπὸ τοῦ ἔρρειν » uersumque infert Homeri [Od. 10,72], in quo id uerbum est [Od. 10,72]:
      ἔρρ’ ἐκ νήσου θᾶσσον, ἐλέγχιστε ζωόντων.
(3.) item alucinari factum scripsit [Cloatius Verus frg. 2 Funaioli] ex eo, quod dicitur Graece ἀλύειν, unde elucum quoque esse dictum putat A littera in E uersa tarditatem quandam animi et stuporem, qui alucinantibus plerumque usu uenit, (4.) item [Cloatius Verus frg. 4 Funaioli] fascinum appellatum quasi bascanum et fascinare esse quasi bascinare. (5.) commode haec sane omnia et conducenter. sed in libro quarto « faenerator – inquit [Cloatius Verus frg. 1 Funaioli] – appellatus est quasi τωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt. (7.) siue hoc autem ipse Cloatius siue nescio quis alius nebulo effutiuit,nihil potest dici insulsius. « faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus »; faenus autem dictum ait « a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis ». idcirco et M. Catonem [test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

 

L’Odusia de Livius Andronicus: la première “traduction” littéraire en latin

Suétone gramm. 1,2 antiquissimi doctorum qui idem et poetae et semigraeci erant – Liuium et Ennium dico quos utraque lingua domi forisque docuisse adnotatum est – nihil amplius quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsi Latine conposuissent praelegebant.

frg. 33 Mariotti ap. Fest. p. 60,5-6 Lindsay
‘dacrimas’ pro ‘lacrimas’ Liuius saepe posuit, nimirum quod Graeci appellant δάκρυα.

La traduction à Rome : problèmes théoriques

N. Shapiro, cit. in L. Venuti, The Translator’s Invisibility, London 1995, p. 1 : «I see translation as the attempt to produce a text so transparent that it does not seem to be translated. A good translation is like a pane of glass. You only notice that it’s there when there are little imperfections — scratches, bubbles. Ideally, there shouldn’t be any. It should never call attention to itself.»

La traduction des textes poétiques

Aulu-Gelle 9,9,4 animaduertimus reliquisse Vergilium, quod Graecum quidem mire quam suaue est, uerti autem neque debuit neque potuit. (5.) sed enim, quod substituit pro eo, quod omiserat, non abest, quin iucundius lepidiusque sit.

Aulu-Gelle 9,9,7-10 illud quoque alio in loco animaduertimus caute omissum, quod est in Graeco uersu dulcissimum. […] (9.) hoc igitur reliquit et cetera uertit non infestiuiter, nisi quod ‘caprum’ dixit, quem Theocritus ἐνόρχαν appellauit (10.) – auctore enim M. Varrone [frg. 419 Funaioli = 104 Goetz & Schoell] is demum Latine caper dicitur, qui excastratus est.

Aulu-Gelle 9,9,1-3 quis modus sit uertendi uerba in Graecis sententiis ; deque his Homeri uersibus, quos Vergilius uertisse aut bene apteque aut inprospere existimatus est. (1.) quando ex poematis Graecis uertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum, ut omnia omnino uerba in eum, in quem dicta sunt, modum uertamus. (2.) perdunt enim gratiam pleraque, si quasi inuita et recusantia uiolentius transferantur. (3.) scite ergo et considerate Vergilius, cum aut Homeri aut Hesiodi aut Apollonii aut Parthenii aut Callimachi aut Theocriti aut quorundam aliorum locos effingeret, partem reliquit, alia expressit.

Cicéron opt. gen. 14 conuerti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec conuerti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, uerbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non uerbum pro uerbo necesse habui reddere, sed genus omne uerbo uimque seruaui. non enim ea me annumerare lectori putaui oportere, sed tamquam appendere.

Cicéron opt. gen. 23 quorum ego orationes si, ut spero, ita expressero uirtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum ordine, uerba persequens eatenus ut ea non abhorreant a more nostro (quae si e Graecis omnia conuersa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint, elaborauimus), erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice uolent dicere.

La traduction des textes philosophiques

P. Ricoeur, Sur la traduction, Paris 2004, p. 12 : «La poésie offrait en effet la difficulté majeure de l’union inséparable du sens et de la sonorité, du signifié et du signifiant. Mais la traduction des œuvres philosophiques […] révèle des difficultés d’un autre ordre et, en un sens, aussi intraitables, dans la mesure où elle surgit au plan même du découpage des champs sémantiques qui s’avèrent non exactement superposables d’une langue à l’autre. Et la difficulté est à son comble avec les maîtres-mots, les Grundwörter, que le traducteur s’impose parfois à tort de traduire mot à mot, le même mot recevant un équivalent fixe dans la langue d’ arrivée.»

Cicéron fin. 1,6-7 quid, si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent cur Graeca anteponant iis quae et splendide dicta sint neque sint conuersa de Graecis? […] (7.) quamquam, si plane sic uerterem Platonem aut Aristotelem, ut uerterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis ciuibus, si ad eorum cognitionem diuina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si uidebitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominaui, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menandro solet.

Cicéron fin. 3,15 si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam inuenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi uerbum e uerbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit uerbum, quod idem declaret, magis usitatum. equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus uerbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco uerbo utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit.

La traduction comme appropriation

Horace ars 128-135
difficile est proprie communia dicere, tuque
rectius Iliacum carmen deducis in actus
quam si proferres ignota indictaque primus:
publica materies priuati iuris erit, si
non circa uilem patulumque moraberis orbem
nec uerbo uerbum curabis reddere fidus
interpres nec desilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor uetet aut operis lex.

Cicéron Tusc. 2,5-6 quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt. […] (6.) quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt.

Caton ad fil. frg. 1 Sblendorio-Cugusi ap. Plin. nat. 29,14 dicam de istis Graecis suo loco, M. fili, quid Athenis exquisitum habeam et quod bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere. uincam nequissimum et indocile genus illorum, et hoc puta uatem dixisse: quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos hoc mittet.

 

 

 

Parler et écrire le grec à Rome : aspects linguistiques, littéraires et idéologiques

P.Ryl. I 61r (Cic. Catil. 2,15)

Programme Semestre 2 – 2022-2023 (M2-M4 LC56LA) :
mardi, 12h-14h, Salle G063, UFR de Latin, Escalier E, 3ᵉ étage

Dans leurs créations littéraires, les Romains ont reproduit, dans un premier temps, la perspective « hellénocentrique » de leurs modèles : de même que les Grecs considéraient quiconque n’appartenait pas à leur ethnie comme un « barbare », de même, Plaute appelait Naevius poeta barbarus et avait recours à l’expression uortit barbare pour indiquer la transposition linguistique de ses sources. Bientôt, toutefois, l’application des catégories grecques à la description des structures du latin a entraîné la naissance de la thèse selon laquelle la langue de Rome était une sorte de dialecte grec, une forme d’éolien. Des théories historiographiques – notamment l’idée d’une origine arcadienne de Rome – contribuaient à renforcer le lien entre les deux peuples, dont les idiomes formaient désormais une unité, utraque lingua. Ce séminaire sera consacré aux conséquences qui se dégagent de ces mutations, en ce qui concerne le statut des locuteurs, le contexte général et les oppositions structurantes de la société, comme celle entre l’espace public et l’espace privé. Il prendra en compte les phénomènes de « contact », « interférence », « code-switching » ou passage d’une langue à l’autre au sein d’un même discours, etc., jusqu’à la définition de la notion de « langue de contact » ou de « langue mixte », située à l’intersection du grec et du latin.

Bibliographie : les textes (Varron, Cicéron, sources documentaires) seront tous proposés en ligne dans le carnet de recherche du séminaire (https://llhdt.hypotheses.org/). Pour une première approche on se reportera à J. N. Adams, Bilingualism and the Latin Language, Cambridge 2003.

Programme du séminaire :

  1. La traduction à Rome : problèmes théoriques
  2. L’Odusia de Livius Andronicus: la première “traduction” littéraire en latin
  3. Les origines grecques de la langue latine
  4. Le latin comme langue mixte chez Varron
  5. Le bilinguisme des élites romaines
  6. Le grec dans la correspondance de Cicéron

 

Mime et pantomime dans l’Ars amatoria d’Ovide

(par Dimitri Mézière – Sorbonne Université)

Comédie, mime et érotodidactisme

L’enseignement érotique

Hérondas, Mimiambes, I.21-41
ἀλλ’ ὦ τέκνον, κόσον τιν’ ἤδη χηραίνεις
χρόνον μόνη τρύχουσα τὴν μίαν κοίτην ;
ἐξ οὖ γὰρ εἰς Αἴγυπτον ἐστάλη Μάνδρις
δέκ’ εἰσὶ μῆνες, κοὐδὲ γράμμα σοι πέμπει,
ἀλλ’ ἐκλέλησται καὶ πέπωκεν ἐκ καινῆς.   (25)
κεῖ δ’ ἐστὶν οἶκος τῆς θεοῦ· τὰ γ̣ὰρ πάντα,
ὄσσ’ ἔστι κου καὶ γίνετ’, ἔστ’ ἐν Αἰγύπτωι·
πλοῦτος, παλαίστρη, δύναμι[ς], εὐδίη, δόξα,
θέαι, φιλόσοφοι, χρυσίον, νεηνίσκοι,
θεῶν ἀδελφῶν τέμενος, ὀ βασιλεὺς χρηστός,    (30)
Μουσῆιον, οἶνος, ἀγαθὰ πάντ’ ὄσ’ ἂν χρήιζηι,
γ̣υναῖκες, ὀκ̣όσους οὐ μὰ τὴν Ἄ̣ιδεω Κούρην
ἀ̣σ̣τ̣έ̣ρας ἐνεγκεῖν οὐραν[ὸ]ς κεκαύχηται,
τ̣ὴ̣ν̣ δ̣’ ὄψιν̣ οἴαι πρὸς Πάρι[ν] κοτ’ ὤρμησαν
[θεαὶ κρι]θ̣ῆ̣ναι καλλονήν—λάθοιμ’ αὐτάς    (35)
[εἰποῦσα]. κο[ί]ην οὖν τάλαιν[α] σὺ ψυχήν
ἔ]χ̣ο̣[υσ]α̣ θάλπεις τὸν δίφρον ; κατ’ οὖν λήσεις
[γηρᾶσα] καί σευ τὸ ὤριον τέφρη κάψει.
[Πάπτη] νον ἄλληι κἠμέρας μετάλλαξον
τὸ]ν̣ νο̣ῦν δύ’ ἢ τρεῖς, κἰλαρὴ κατάστηθι    (40)
καὶ ὅρη πρὸς ἄλλον·
GYLLIS : « Voyons, mon enfant, combien y a-t-il de temps que tu dépéris, seule à fatiguer le lit unique ? Depuis que Mandris est parti pour l’Égypte, voilà bien dix mois que tu es sans une ligne de lui, il a tout oublié, il a bu à une autre coupe. C’est que là-bas, Aphrodite est chez elle ; tout ce qui peut exister ou se produire sur terre, on le trouve en Égypte : fortune, sport, pouvoir, ciel bleu, gloire, spectacles, philosophes, or fin, jolis garçons, temple des dieux, frère et sœur, le roi qui est si bon, musée, vin, toutes les bonnes choses dont on peut avoir envie, et des femmes, tant de femmes, par la Vierge des enfers, que le ciel ne peut se vanter de porter plus d’étoiles, et à les voir elles sont pareilles aux déesses qui jadis vinrent prendre Pâris pour juge de leur beauté – pourvu qu’elles ne m’aient pas entendue ! Quel cœur as-tu, malheureuse, pour demeurer là, à chauffer ton fauteuil ? Tu vas vieillir à ton insu, ta fraîcheur rongée par la cendre. Jette ailleurs tes regards, change de pensées pour deux ou trois jours, prends du bon temps, et tourne les yeux vers un autre » (Trad. L. Laloy)

Ovide, Ars amatoria, I.55-60
Tot tibi tamque dabit formosas Roma puellas, 
      ‘haec habet’ ut dicas ‘quicquid in orbe fuit.’
Gargara quot segetes, quot habet Methymna racemos,
      aequore quot pisces, fronde teguntur aues,
quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas:
      mater in Aeneae constitit urbe sui.
« Rome te fournira de nombreuses et de si belles filles que tu pourrais te dire “cette ville possède tout ce qu’il y a sur la Terre”. Autant d’épis de blé a le Gargare, autant de grappes de raisin a Méthymne, autant de poissons se cachent dans l’eau, autant d’oiseaux dans les feuillages, autant d’étoiles a le ciel, que ta chère Rome a de jeunes femmes. La mère d’Énée a élu domicile dans la ville de son fils ».

L’amant : spectateur et acteur

Ovide, Ars amatoria, I.501-502
Et plaudas aliquam mimo saltante puellam,
     
et faueas illi, quisquis agatur amans.
« Que tu applaudisses quand un acteur de mime représente une jeune femme et donnes ta faveur à celui qui, quel qu’il soit, joue le rôle de l’amant »

Ovide, Remedia amoris, 755
Illic assidue ficti saltantur amantes
« C’est là [au théâtre] que l’on représente sans cesse des amants fictifs »

Ovide, Ars amatoria, II.197-202
Cede repugnanti: cedendo uictor abibis:
      fac modo, quas partes illa iubebit, agas.
Arguet, arguito; quicquid probat illa, probato;
      quod dicet, dicas; quod negat illa, neges. 
Riserit, adride; si flebit, flere memento;
      imponat leges uultibus illa tuis.
« Cède à celle qui t’oppose une résistance : c’est en cédant que tu seras vainqueur. Fais seulement en sorte de jouer les rôles que celle-ci te commandera. Si elle critique, critique ; tout ce qu’elle approuve, approuve-le aussi ; dis ce qu’elle dira ; tu nieras ce qu’elle nie. Elle a ri, ris ; si elle pleure, souviens-toi de pleurer. Qu’elle impose à ton visage ses lois ».

Le mime de l’adultère dans l’Ars amatoria

Ovide, Tristes, II.496-518
quid, si scripsissem mimos obscena iocantes,
      qui semper uetiti crimen amoris habent,
in quibus assidue cultus procedit adulter,
      verbaque dat stulto callida nupta uiro?   500
nubilis hoc virgo matronaque uirque puerque
      spectat, et ex magna parte senatus adest.
nec satis incestis temerari uocibus aures;
      adsuescunt oculi multa pudenda pati:
cumque fefellit amans aliqua nouitate maritum,   505
      plauditur et magno palma fauore datur;
quoque minus prodest, scaena est lucrosa poetae,
      tantaque non paruo crimina praetor emit.
inspice ludorum sumptus, Auguste, tuorum:
      empta tibi magno talia multa leges.        510
haec tu spectasti spectandaque saepe dedisti—
      maiestas adeo comis ubique tua est—
luminibusque tuis, totus quibus utitur orbis,
      scaenica vidisti lentus adulteria.
scribere si fas est imitantes turpia mimos,             515
      materiae minor est debita poena meae.
an genus hoc scripti faciunt sua pulpita tutum,
      quodque licet, mimis scaena licere dedit?
« Qu’en serait-il si j’avais écrit des mimes se jouant de choses obscènes, eux qui comportent toujours le crime d’un amour interdit et dans lesquels se présente à chaque fois un amant élégant et une mariée rusée qui trompe son mari stupide ? Ce spectacle, la vierge en âge d’être mariée, la matrone, le mari et l’enfant le regardent et une grande partie du sénat y assiste. Ce n’est pas assez que les oreilles soient souillées de mots impurs : les yeux aussi s’habituent à supporter beaucoup de choses honteuses. Et lorsque l’amant a, par une quelconque trouvaille, trompé le mari, on l’applaudit et on lui attribue la palme avec grand enthousiasme. Moins elle est morale, plus la scène est lucrative pour le poète, et le préteur achète tant de crimes à un prix qui n’est pas des moindres. Regarde les dépenses de tes jeux, Auguste, tu liras que beaucoup de choses telles ont été achetées pour toi à grand prix. Ces spectacles tu les a vus et souvent tu les a donnés à voir – combien ta souveraineté est partout pleine de bonté ! – de tes propres yeux, de ceux qui voient le monde entier, tu as vu, calme, les adultères sur la scène. S’il est permis d’écrire des mimes représentant des vices, un châtiment moindre est dû à ma matière. Est-ce ses tréteaux qui rendent ce genre d’écrit protégé ? Est-ce la scène qui a donné aux mimes le droit de faire ce qu’ils veulent ? »

Ovide, Ars amatoria, III.601-10
Quae uenit ex tuto, minus est accepta uoluptas:
      Ut sis liberior Thaide, finge metus.
Cum melius foribus possis, admitte fenestra,        605
      Inque tuo uultu signa timentis habe.
Callida prosiliat dicatque ancilla ‘perimus!’
      Tu iuvenem trepidum quolibet abde loco.
Admiscenda tamen uenus est secura timori,
      Ne tanti noctes non putet esse tuas.         610
Qua uafer eludi possit ratione maritus,
      Quaque vigil custos, praeteriturus eram.
Nupta uirum timeat: rata sit custodia nuptae;
      Hoc decet, hoc leges iusque pudorque iubent.
« Le plaisir qui arrive sans difficultés est éprouvé de façon moins intense ; quoique tu sois plus dévergondée que Thaïs, feins l’effroi. Alors même que tu pourrais mieux le faire entrer par la porte, fais-le passer par la fenêtre et aies des signes de crainte sur ton visage. Qu’une servante rusée bondisse et s’exclame nous “sommes perdus !”. Toi cache ton jeune homme intrépide dans n’importe quel lieu. Un amour sûr doit toutefois être mélangé à de la crainte pour ne pas qu’il pense que tes nuit sont sans valeur. J’étais sur le point d’omettre par quelle méthode peut être trompé un mari astucieux et un gardien vigilant. Qu’une femme mariée craigne son mari : que la mariée soit bien gardée. C’est ce qui convient, c’est ce qu’ordonnent les lois, le droit et la pudeur ».

Ovide, Ars amatoria II. 243-8
Si tibi per tutum planumque negabitur ire,
      atque erit opposita ianua fulta sera,
At tu per praeceps tecto delabere aperto:            245
      det quoque furtivas alta fenestra uias.
Laeta erit, et causam tibi se sciet esse pericli;
      hoc dominae certi pignus amoris erit.
« Si on te refuse de passer par une voie sûre et plane et que la porte d’entrée est étayée d’un verrou qui fait obstacle, descends alors, tête la première, par l’ouverture du toit, ou qu’une fenêtre élevée t’offre un passage dérobé. Elle sera heureuse et elle saura qu’elle est à l’origine de ta mise en danger ; ceci sera un gage d’amour certain pour ta maîtresse »

La rencontre de Bacchus et d’Ariane (Ars I.527-64), une scène de pantomime ?

La popularité de la pantomime à l’époque d’Auguste

Lucien, De saltatione, 34 ἀλλὰ τό γε ἐν τῷ παρόντι μοι κεφάλαιον τοῦ λόγου τοῦτό ἐστιν, τὴν νῦν ὄρχησιν καθεστῶσαν ἐπαινέσαι καὶ δεῖξαι ὅσα ἐν αὑτῇ τερπνὰ καὶ χρήσιμα περιλαβοῦσα ἔχει, οὐ πάλαι ἀρξαμένη ἐς τοσοῦτο κάλλος ἐπιδιδόναι, ἀλλὰ κατὰ τὸν Σεβαστὸν μάλιστα
« Mon objet principal, à présent, est de faire l’éloge de la danse telle qu’elle est aujourd’hui, de montrer tout ce qu’elle réunit de plaisir et d’utilité, n’ayant pas eu jadis, à sa naissance, cette perfection qu’elle a acquise principalement sous le règne d’Auguste » (trad. E. Talbot)

Macrobe, Saturnales, II.7 Hic, quia ferebatur mutasse rudis illius saltationis ritum, quae apud maiores uiguit, et uenustam induxisse novitatem, interrogatus ab Augusto, quae saltationi contulisset, respondit:
     
Αὐλῶν συρίγγων τ’ ἑνοπὴν, ὁμαδόν τ’ ἀνθρώπων. (Hom. Il. X.13)
« Parce qu’il passait pour avoir changé la pratique de la danse, dépourvue d’art, qui était en vigueur chez nos ancêtre, et pour avoir introduit de gracieuses innovations, il répondit à Auguste qui lui demandait ce qu’il avait apporté à la danse : « le son des flûtes et des syrinx, ainsi que le tumulte des hommes » (Trad. B. Goldlust)

Tacite, Annales I.54 indulserat ei ludicro Augustus, dum Maecenati obtemperat effuso in amorem Bathylli; neque ipse abhorrebat talibus studiis, et ciuile rebatur misceri uoluptatibus uulgi.
« Auguste avait montré de la bienveillance pour ce genre de spectacle, par complaisance envers Mécène, épris d’un amour passionné pour Bathylle ; d’ailleurs lui-même ne détestait pas de tels goûts, et il jugeait démocratique de se mêler aux amusements de la foule » (Trad. P. Wuilleumier)

Ovide, Tristes II.519-20
Et mea sunt populo saltata poemata saepe,
      saepe oculos etiam detinuere tuos.
« Mes poèmes aussi ont souvent été représentés devant le peuple, souvent même ils ont attiré tes propres yeux ».

Ovide, Tristes, V.7.25-30
Carmina quod pleno saltari nostra theatro
uersibus et plaudit scribis, amice, meis :
nil equidem feci – tu scis hoc ipse – theatris,
Musa nec in plausus ambitiosa mea est.
Non tamen ingratum est quodcumque obliuia nostri
impedit et profugi nomen in ora refert.
« Tu écris, cher ami, que mes chants sont représentés dans un théâtre plein et que l’on applaudit mes vers. Je n’ai rien fait pour la scène théâtrale, tu le sais bien toi-même ; ma Muse n’ambitionne pas les applaudissements. Il n’est toutefois pas déplaisant que tout cela empêche notre oubli et que l’on porte à ses lèvres le nom d’un exilé »

Ovide, Ars amatoria, I.527-64
Cnosis in ignotis amens errabat harenis,
      qua breuis aequoreis Dia feritur aquis.
Utque erat e somno tunica uelata recincta,
      nuda pedem, croceas inreligata comas,       530
Thesea crudelem surdas clamabat ad undas,
      indigno teneras imbre rigante genas.
Clamabat, flebatque simul, sed utrumque decebat;
      non facta est lacrimis turpior illa suis.
Iamque iterum tundens mollissima pectora palmis 535
     ‘Perfidus ille abiit; quid mihi fiet?’ ait.
‘Quid mihi fiet?’ ait: sonuerunt cymbala toto
      Litore, et adtonita tympana pulsa manu.
Excidit illa metu, rupitque nouissima uerba;
      Nullus in exanimi corpore sanguis erat.      540
Ecce Mimallonides sparsis in terga capillis:
      ecce leues Satyri, praeuia turba dei:
Ebrius, ecce, senex pando Silenus asello
      uix sedet, et pressas continet ante iubas.
Dum sequitur Bacchas, Bacchae fugiuntque petuntque 545
      quadrupedem ferula dum malus urget eques,
in caput aurito cecidit delapsus asello:
      clamarunt satyri ‘surge age, surge, pater.’
Iam deus in curru, quem summum texerat uuis,
      tigribus adiunctis aurea lora dabat:           550
Et color et Theseus et uox abiere puellae:
      terque fugam petiit, terque retenta metu est.
Horruit, ut graciles, agitat quas ventus, aristae,
      ut leuis in madida canna palude tremit.
Cui deus ‘en, adsum tibi cura fidelior’ inquit:           555
      ‘Pone metum: Bacchi, Cnosias, uxor eris.
Munus habe caelum; caelo spectabere sidus;
      saepe reget dubiam Cressa Corona ratem.’
Dixit, et e curru, ne tigres illa timeret,
      desilit; inposito cessit harena pede:           560
implicitamque sinu (neque enim pugnare ualebat)
      abstulit; in facili est omnia posse deo.
Pars ‘Hymenaee’ canunt, pars clamant ‘Euhion, euhoe!’
      sic coeunt sacro nupta deusque toro.
« La fille de Cnose errait l’esprit hagard sur des sables inconnus, là où la petite île de Dia est battue par les eaux marines. De même qu’elle se réveillait, les pieds nus, ses cheveux blonds déliés, elle criait le nom du cruel Thésée aux ondes sourdes, un flot indécent ruisselant sur ses joues. Elle criait et pleurait en même temps, mais les deux lui allaient bien. Elle n’est pas rendue plus honteuse par ses larmes. Et frappant encore et encore sa poitrine délicate de ses mains, elle dit : « Le perfide est parti ! Que vais-je devenir ? », « que vais-je devenir ? » dit-elle encore, mais des cymbale résonnèrent sur tout le rivage, tout comme les tambourins frappés d’une main hébétée. Elle s’effondre d’effroi et interrompt ses nouvelles paroles ; plus aucun sang ne circule dans son corps inanimé. Voici les Bacchantes, les cheveux épars descendant dans leur dos, voici les légers Satyres, la troupe du dieu qui ouvre la voie ; voici Silène, ivre, tenant à peine assis sur son âne recourbé et se retenant en s’accrochant à la crinière devant lui. Pendant qu’il suit les Bacchantes, que les Bacchantes vont et viennent autour de lui, et que, mauvais cavalier, il presse le quadrupède de sa férule, il glisse de son âne qui a de longues oreilles et tombe tête la première. Les Satyres crièrent « Vas-y, lève-toi, père, lève-toi ! ». Déjà le dieu sur son char qu’il avait, sur son dessus, recouvert de vigne, redonnait ses rênes en or aux tigres attachés. Le teint, Thésée, et la voix quittèrent la jeune femme. Trois fois elle chercha à fuir, trois fois elle fut retenue par la peur. Elle frissonna, comme les frêles épis qu’agite le vent, comme le jonc léger tremble dans le marais humide. Le dieu dit à celle-ci : « me voilà, je suis pour toi un amour plus fidèle. Mets un terme à ta crainte, fille de Cnose, tu seras l’épouse de Bacchus. Aies pour cadeau le ciel. Étoile, tu seras regardée dans le ciel et souvent la Couronne Crétoise dirigera le navire incertain ». Il dit et saute de son char pour ne pas qu’elle ait peur des tigres ; le sable céda sous le poids de son pied. Il l’emporte enlacée sur sa poitrine (il ne valait pas la peine en effet de résister) ; il est facile à un dieu de tout pouvoir. Une partie chante « Hyménée ! », l’autre « Evius, Evohé ! » et c’est ainsi que l’épouse et le dieu s’unissent sur un lit sacré. »

Xénophon, Banquet, IX.2-5 Ἐκ δὲ τούτου πρῶτον μὲν θρόνος τις ἔνδον κατετέθη, ἔπειτα δὲ ὁ Συρακόσιος εἰσελθὼν εἶπεν· « Ὦ ἄνδρες, Ἀριάδνη εἴσεισιν εἰς τὸν ἑαυτῆς τε καὶ Διονύσου θάλαμον· μετὰ δὲ τοῦθ᾽ἥξει Διόνυσος ὑποπεπωκὼς παρὰ θεοῖς καὶ εἴσεισι πρὸς αὐτήν, ἔπειτα παιξοῦνται πρὸς ἀλλήλους. » […] Ἐπεί γε μὴν κατεῖδεν αὐτὴν ὁ Διόνυσος, ἐπιχορεύσας ὥσπερ ἂν εἴ τις φιλικώτατα ἐκαθέζετο ἐπὶ τῶν γονάτων, καὶ περιλαβὼν ἐφίλησεν αὐτήν. Ἡ δ᾽ αἰδουμένῃ μὲν ἐώικει, ὅμως δὲ φιλικῶς ἀντιπεριελάμβανεν. Οἱ δὲ συμπόται ὁρῶντες ἅμα μὲν ἐκρότουν, ἅμα δὲ ἐβόων αὖθις. Ὡς δὲ ὁ Διόνυσος ἀνιστάμενος συνανέστησε μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὴν Ἀριάδνην, ἐκ τούτου δὴ φιλούντων τε καὶ ἀσπαζομένων ἀλλήλους σχήματα παρῆν θεάσασθαι. Οἱ δ᾽ ὁρῶντες ὄντως καλὸν μὲν τὸν Διόνυσον, ὡραίαν δὲ τὴν Ἀριάδνην, οὐ σκώπτοντας δὲ ἀλλ᾽ ἀληθινῶς τοῖς στόμασι φιλοῦντας, πάντες ἀνεπτερωμένοι ἐθεῶντο.
« Ensuite on plaça d’abord un siège à haut dossier dans la salle, puis le Syracusain entra et annonça : « Messieurs, Ariadne va venir dans la chambre où elle s’unit avec Dionysos. Puis arrivera Dionysos qui a un peu bu chez les dieux ; il ira vers elle, et tous deux s’ébatteront ensemble » […] Dionysos l’ayant vue s’avança vers elle en se livrant à une danse passionnée, puis il s’assit sur ses genoux, l’enlaça et lui donna un baiser. Ariadne avait un air de pudeur, elle l’enlaça cependant elle aussi avec tendresse. À cette vue les convives d’applaudir en criant « Encore ! ». Mais Dionysos se leva et fit lever Ariadne avec lui ; on put alors les voir, prendre les attitudes des amants qui se baisent et s’étreignent. Et voyant que ce Dionysos si vraiment beau et cette Ariadne si vraiment charmante ne simulaient plus des baisers, mais joignaient réellement leurs lèvres, tous les spectateurs se sentirent vivement excités » (trad. F. Ollier).

Références bibliographiques

P. Ovidii Nasonis : Amores, Medicamina Faciei Femineae, Ars amatoria, Remedia amoris (éd. E. Kenney), Oxford, OUP, Oxford Classical Texts, 2e éd., 1994.

Gavoille, Élisabeth (2009), « La comédie de l’amour dans l’Ars amatoria et les Remedia amoris », La théâtralité de l’œuvre ovidienne (éd. I. Jouteur), A.D.R.A., Nancy, p.187-204.

Jolivet, Jean-Christophe (2005), « Les Amours d’Arès et Aphrodite, la critique homérique et la pantomime dans l’Ars amatoria », Dictyna, 2.

Hall, Edith et Wyles, Rosie (éds.) (2008),  New directions in Ancient Pantomime, Oxford, OUP.

Hollis, Adrian (1977),  Ovid. Ars Amatoria. Book I, edited with an introduction and commentary, Oxford, Oxford University Press.

McKeown, John (1979), « Augustan Elegy and Mime », The Cambridge Philological Society, n°25, 205, p.71-84.

Richlin, Amy (1992), « Reading Ovid’s Rapes », Pornography and representation in Greece and Rome (éd. A. Richlin), Oxford University Press, p.158-179.

Rossbach, Otto (1911), « Szenen des Pantomimos auf den Wandbildern der Villa Gargiulo », Berliner Philologische Wochenschrift, n°31, p.503.

 

Comment lire les Mimiambes de Cn. Matius ?

(par Angeliki Boikou – Sorbonne Université)

Introduction

Gell. 15, 2 : Cn. Matius uir eruditus in mimiambis suis non absurde neque absone finxit ; Gell. 10, 24, 10 : Cn. Matius, homo impense doctus ; Gell. 20, 9, 1-2 : figmentis uerborum nouis Cn. Matii, hominis eruditi.

Les Mimiambes chez Aulu-Gelle

Mat. carm. frg. 9 et 10 Bl. ap. Gell. 15, 25, 1-3

(9)     iamiam albicascit Phoebus et recentatur <:>
           commune lumen hominibus {et} uoluptatis 
« Dans l’instant même, commence à blanchir et renaît Phébus : lumière du plaisir, commune aux hommes »

Apollon – Phébus – Soleil :  
Schol ad Hom. Od. 3, 279, Φοῖβος Ἀπόλλων] ὁ φοιβάζων καὶ μαντευόμενος καὶ τὰ τῶν θεῶν ἄδηλα δηλοποιῶν· ἢ ὁ ἐκ Φοίβης γυναικὸς γεννηθεὶς Ἀπόλλων. λέγει δὲ τὸν ἥλιον Ἀπόλλωνα ἀπὸ τοῦ μὴ πολλοὺς ἡλίους εἶναι.
Hor. carm. 3, 21, 24 : dum radians fugat astra Phoebus.
Mart. 7, 12, 8 : Qui Phoebi radios ferre diemque negat?
Petron. frg. 31, 5: renascentem Phoebum cernuntque cadentem.

(10)   quapropter edulcare conuenit uitam
           curasque acerbas sensibus gubernare
« C’est pourquoi il convient de rendre la vie plus douce et gouverner par les sens les amers soucis »

edulcare uitam :
Epicur. Ep. Moen. 132, 10 : διδάσκουσα (sc. φρόνησις) ὡς οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως.
Epicur. Ep. Moen. 132, 1-2 : οὐδ' ἀπολαύσεις παίδων καὶ γυναικῶν οὐδ' ἰχθύων καὶ τῶν ἄλλων, ὅσα φέρει πολυτελὴς τράπεζα, τὸν ἡδὺν γεννᾷ βίον.

curae acerbae :
Phld. Ir. frg. 17, 10-11 : γ’] ἔτ[ι] πικ[ρότερον]. τῶν | ὀργίλων παθῶν.

gubernare uitam :
Epicur. frg. 122 Arrighetti : μέχρι ὅσου τὴν αὐτάρκη πρὸς τὸ [ς]εαυτὸν κυβερνᾶν ⟦αν⟧ ἡλι»κί»αν ἔσχες.
Mat. carm. frg. 12 et 13 Bl. ap. Gell. 20, 9, 1-3

Gell. 20, 9, 1 : delectari mulcerique aures suas dicebat Antonius Iunianus figmentis uerborum nouis Cn. Matii, hominis eruditi.
(12)     sinuque amicam refice frigidam caldo
             columbulatim labra conserens labris
« Et, dans ta chaleureuse poitrine, ranime ton amie froide en réunissant, à la manière des colombes, tes lèvres à ses lèvres »

Topos du couple embrassé :
Catull. 44, 13-14 : hic me grauedo frigida et frequens tussis quassauit usque dum in tuum sinum fugi.
Tib. 1, 8, 29-30 : Munera ne poscas : det munera canus amator, | ut foueat molli frigida membra sinu.
Ov.epist. 3, 113-114 : te tenet in tepido mollis amica sinu.
Quint. inst. 1, 6, 19 : sed Augustus quoque in epistulis ad C. Caesarem scriptis emendat quod is 'calidum' dicere quam 'caldum' malit, non quia id non sit Latinum, sed quia sit odiosum et, ut ipse Graeco uerbo significauit, περίεργον.
Laber. mim. frg. 4 et 5 Panayotakis : Aqua Calda

Adverbes diminutifs -ulatim :
Plaut. Capt. 832 : Aperite hasce ambas fores prius quam pultando assulatim foribus exitium adfero.

Colombes et osculatio :
Ov. am. 2, 6, 56 : oscula dat cupido blanda columba mari ; ars 2, 465 : quae modo pugnarunt iungunt sua rostra columbae
Maec. ap. Sen. epist. 114, 5 : si quis ‘feminae cincinnos crispat et labris columbatur’

labra conserens labris :
Plaut. Bacch. 480 : labra ab labris nusquam auferat? ; Mil. 1335 : labra a labellis aufer ; Pseud. 1259 : ad labra labella adiungit
Lucil. 8, 1 Ch = 303-304 M : cum poclo bibo eodem, amplector, labra labellis fictricis compono, hoc est cum ψωλοκοποῦμαι.
AP 5, 171 (Méléagre) : Τὸ σκύφος ἁδὺ γέγηθε· λέγει δ', ὅτι τᾶς φιλέρωτος| Ζηνοφίλας ψαύει τοῦ λαλιοῦ στόματος. | ὄλβιον· εἴθ' ὑπ' ἐμοῖς νῦν χείλεσι χείλεα θεῖσα | ἀπνευστὶ ψυχὰν τὰν ἐν ἐμοὶ προπίοι.

(13)   iam tonsiles tapetes ebrii fuco
           quos concha purpura imbuens uenenauit.
« D’autre part, des tapis rasés, ivres de fucus que le coquillage avait imprégnés de pourpre »

Théocrite 15 
Schol. Theocr. 15 arg. 6-8 : παρέπλασε δὲ τὸ ποιημάτιον ἐκ τῶν παρὰ Σώφρονι Ἴσθμια Θεωμένων (cf. CGrFr 1, 1, 10tit. Kaibel) καὶ κεχωρισμένον ἐστὶ τοῦ ποιητικοῦ προσώπου.
Theocr. Id. 15, 125 : πορφύρεοι δὲ τάπητες ἄνω μαλακώτεροι ὕπνω.

fucus – concha – purpura :
Catull. 64, 47-49 : puluinar uero diuae geniale locatur | sedibus in mediis, Indo quod dente politum | tincta tegit roseo conchyli purpura fuco.

ebrii fuco:
Mart. 14, 154, 1 (Lanae amethystinae): ebria Sidoniae cum sim de sanguine conchae, | non uideo quare sobria lana uocer

(11) nuper die quarto, ut recordor, et certe,
         aquarium urceum unicum domi fregit.
« Cela fait quatre jours maintenant (nuper die quarto), comme je m’en souviens, oui c’est bien cela, qu’il a brisé la seule cruche d’eau qu’on avait à la maison »

Hippon. frg. 21 Degani 
ἐκ πελλίδος πίνοντες· οὐ γὰρ ἦν αὐτῆ
κύλιξ, ὁ παῖς γὰρ ἐμπεσὼν κατήραξε

Hippon. frg. 22 Degani
ἐκ δὲ τῆς πέλλης
ἔπινον· ἄλλοτ' αὐτός, ἄλλοτ' Ἀρήτη
προύπινεν

urceus (indice de l’egestas) :
Cato agr. 135, 2, 6 : urnae oleariae, urcei aquarii, urnae uinariae
Hor. ars 22 : amphora coepit institui : currente rota cur urceus exit?
Mart. 14, 106 : urceus fictilis

Les autres fragments

Mat. carm. frg. 14 et 15 Bl. ap. Macr. Sat. 3, 20, 5

Mattius:
(14)   in milibus tot {ficorum} non uidebitis grossum

grossus
Cato agr. 94 : ciii Fici ut grossos teneant
Plin. nat. 13, 58 : grossus eius (Cypriae ficus) non maturescit nisi inscisura emisso lacte
Laber. carm. frg. 73a Panayotakis : abluuium « déluge » ; frg. 74 : elutriare « nettoyer la laine »; frg. 76 : fullonica « métier de foulon » frg. 40 cippus « cippe » ; frg. 1 : emplastrum « emplâtre »

Le « figuier » et la « figue » grivois :
Hippon. 123 D. : μηδὲ μοιμύλλειν Λεβεδίην ἰσχάδ' ἐκ Καμανδωλοῦ.
Mart. 1, 65 : cum dixi ficus, rides quasi barbara uerba et dici ficos, Caeciliane, iubes.| Dicemus ficus, quas scimus in arbore nasci, dicemus ficos, Caeciliane, tuos.

Le marchand :
Plaut. Aul. 512 : propolae, linteones, calceolaria ; Car. 238 : myropola
Lucil. 5, 6 Charpin : sicuti cum primus ficos propola recentis | protulit et pretio ingenti dat primitus paucos
Laber. mim. frg. 25 : pharmacopoles
Hor. sat. 1, 2, 1-4 : ambubaiarum collegia, pharmacopolae, | mendici, mimae, balatrones, hoc genus omne| maestum ac sollicitum est cantoris morte Tigelli
Mart. 4, 72, 2 : Non habeo, sed habet bibliopola Tryphon

 (15) sumas ab alio lacte diffluos grossos.

lacte :
Plin. nat. 13, 58 : grossus eius (Cypriae ficus) non maturescit nisi inscisura emisso lacte
Enn. ann. 448 Skutsch : fici dulciferae, lactentes ubere toto
Lucil. H 152, 2 Charpin : lactentes ficos ; cf. [Caper] de orthographia GL vii, 98, 2 : lactens lacte abundans.
Hippon. frg. 36, 4-5 Degani : δαινύμενος ὥσπερ Λαμψακηνὸς εὐνοῦχος | κατέφαγε δὴ τὸν κλῆρον· ὥστε χρὴ σκάπτειν | πέτρας {τ'} ὀρείας, σῦκα μέτρια τρώγων
Mat. carm. frg. 16 Bl. ap. Prisc. gramm. 6 (GL ii, 274, 25-26 H)

Gn. Mattius:
meos hortulos plus stercoro …
quam holero…
 « Mes petits jardins, je les fume davantage (stercoro) … que quand je les ensemence de légumes (holero) … »

hortulus :
Catull. 61, 92 : talis in uario solet diuitis domini hortulo flos hyacinthinus
Bibac. carm. frg. 1, 3 Bl. : si quis …mei domum Catonis, …assulas et illos custodis uidet hortulos
Priap.
85, 4 (Verg. 2) : agellulum hunc…erique uill<ul>am hortulumque pauperis tuor ; Priap. 86, 18 (Verg. 3) : hortulum uineamque

stercus :
Plaut. Mil. 90 : abiit, gloriosus, impudens | stercoreus, plenus periuri atque adulteri
Lucil. 30, 15 Charpin : hic in stercore humi fabulisque, fimo atque sucerdi
Petron. 43, 1, 4 : ab asse creuit et paratus fuit quadrantem de stercore mordicus tollere
Mat. carm. frg. 17 Bl. (Dubium) ap. Non. 284L

Et alii obscurae auctoritatis :
(17)   pressusque labris unus acinus arebat.
 « et un seul grain (acinus) de raisin, écrasé par les lèvres, était desséché »

Non. 708 L : die quarte et die quarto (≈ Mat. carm. frg. 11 Bl.) hoc differre prudentis uolunt, quorum tamen auctoritas in obscuro est, ut sit die quarto temporis praeteriti, die quarte futuri.

Hor. Sat. 2, 6, 83-85 : quid multa? neque ille | sepositi ciceris nec longae invidit avenae, | aridum et ore ferens acinum semesaque lardi | frusta dedit.

Bibliographie sélective

Adams J. N. 1982, The Latin Sexual Vocabulary, Duckworth, London.

Blänsdorf J. 20114, FPL Fragmenta poetarum latinorum Epicorum et Lyricorum praeter Ennium et Lucilium, Teubner, Leipzig.

Bonaria M. 1965, Romani Mimi, in aedibus Athenaei, Roma, 1965.

Charpin F. 1978-1991, Lucilius Satires, vol. I-III,  Les Belles Lettres, Paris.

Courtney E. 20032, FLP The Fragmentary Latin Poets, OUP, Oxford.

Cunningham I. C. 1971, Herodas Mimiambi, Clarendon Press, Oxford.

Degani E. 1981,  « Ipponatte nella Letteratura Latina », RFIC 109, p. 385-406.

Degani E. 1983, Hipponactis Testimonia et Fragmenta, Teubner, Leipzig.

Degani E. 2002, Studi su Ipponatte, nuova edizione anastaticamente riprodotta, Spudasmata 89, Olms, Zürich – New York.

Grysar K. J. 1854, « Der römische Mimus », Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften Wien 12, p. 237-337.

Henderson J. 19912, The Maculate Muse : Obscene Language in Attic Comedy, Oxford University Press, Oxford.

Hunter R. 2008, On Coming After : Studies in Post-Classical Greek Literature and its Reception, Trends in Classics Supplementary Volumes, De Gruyter, Berlin – New York.

Leo F. 1914, « Die römische Poesie in der sullanischen Zeit »,  Hermes 49, p. 161-195.

Manuwald G. 2011, Roman republican theatre, Cambridge University Press, Cambridge.

Masson O. 1960, Les Fragments du poète Hipponax, édition critique et commentée, Klincksieck, Paris.

Panayotakis C. 2010, Decimus Laberius : The Fragments, Cambridge Classical Texts and Commentaries 46, Cambridge University Press, Cambridge.

Tandoi V. 1984-1988, Disiecti Membra Poetae II, Foggia, Atlantica.

Zaffagno E. 1987, Espressionismo Latino Tardo –Repubblicano, Università di Genova, Facoltà di Lettere, Genova.

 

 

Publilius et les sententiae

Macrobe Sat. 2,7,4 in ipsa quoque actione subinde se, qua poterat, [sc. Laberius] ulciscebatur, inducto habitu Syri, qui uelut flagris caesus praeripientique se similis exclamabat:
      porro, Quirites, libertatem perdimus [Labérius frg. 125 Ribbeck3 = 91 Panayotakis].
et paulo post adiecit:
      necesse est multos timeat quem multi timent [Labérius frg. 126 Ribbeck3 = 92b Panayotakis].
(5.) quo dicto uniuersitas populi ad solum Caesarem oculos et ora conuertit, notantes impotentiam eius hac dicacitate lapidatam. ob haec in Publilium uertit fauorem.

Macrobe Sat. 2,7,7-8 cum mimos componeret ingentique adsensu in Italiae oppidis agere coepisset, productus Romae per Caesaris ludos omnes qui tunc scripta et operas suas in scaenam locauerant prouocauit ut singuli secum posita in uicem materia pro tempore contenderent. nec ullo recusante superauit omnes, in quis et Laberium. (8.) unde Caesar adridens hoc modo pronuntiauit:
      fauente tibi me uictus es, Laberi, a Syro ;
statimque Publilio palmam et Laberio anulum aureum cum quingentis sestertiis dedit.

Sénèque le Rhéteur contr. 7,3,8 memini Moschum, <cum> [add. Kiessling] loqueretur de hoc genere sententiarum, quo infecta iam erant adulescentorum omnium ingenia, queri de Publilio quasi ille {iam} [del. Baumm] hanc insaniam introduxisset. Cassius Seuerus, summus Publili amator, aiebat non illius hoc uitium esse, sed eorum, qui illum ex parte qua transire deberent imitarentur, <non imitarentur> [add. Bursian] quae apud eum melius essent dicta quam apud quemquam comicum tragicumque aut Romanum aut Graecum; ut illum uersum quo aiebat unum uersum inueniri non posse meliorem:
      tam dest auaro quod habet quam quod non habet [Publilius sent. T 3];
et illum de eadem re dictum:
      desunt luxuriae multa, auaritiae omnia [I 7];
et illos uersus qui huic quoque ter abdicato possent conuenire:
      o uita misero longa, felici breuis! [O 3]
et plurimos deinceps uersus referebat Publili disertissimos.

Sénèque epist. 8,8,9 quantum disertissimorum uersuum inter mimos iacet! quam multa Publilii non excalceatis sed coturnatis dicenda sunt! unum uersum eius, qui ad philosophiam pertinet et ad hanc partem quae modo fuit in manibus, referam, quo negat fortuita in nostro habenda:
      alienum est omne quidquid optando euenit [Publilius sent. A 1].

Sénèque tranq. an. 11,8 numquam me in bona re mali pudebit auctoris. Publilius, tragicis comicisque uehementior ingeniis quotiens mimicas ineptias et uerba ad summam caueam spectantia reliquit, inter multa alia coturno, non tantum sipario, fortiora et hoc ait:
      cuiuis potest accidere quod cuiquam potest [Publilius sent. C 34].
hoc si quis in medullas demiserit et omnia aliena mala, quorum ingens cotidie copia est, sic aspexerit tamquam liberum illis et ad se iter sit, multo ante se armabit quam petatur; sero animus ad periculorum patientiam post pericula instruitur.

Sénèque epist. 108,8-9 non uides quemadmodum theatra consonent quotiens aliqua dicta sunt quae publice adgnoscimus et consensu uera esse testamur?
      desunt inopiae multa, auaritiae omnia [Publilius sent. I 7].
      in nullum auarus bonus est, in se pessimus [I 5].
ad hos uersus ille sordidissimus plaudit et uitiis suis fieri conuicium gaudet.

Sénèque epist. 108,11-2 magis tamen feriuntur animi cum carmina eiusmodi dicta sunt:
      is minimo eget mortalis qui minimum cupit” [Publilius sent. I 56]
      quod uult habet qui uelle quod satis est potest [Q 74]
cum haec atque eiusmodi audimus, ad confessionem ueritatis adducimur.

Sénèque dial. 6 (cons. ad Marciam) 9,5 egregium uersum et dignum qui non e pulpito exiret:
      cuiuis potest accidere quod cuiquam potest! [Publilius sent. C 34].

Sénèque epist. 33,6-7 nec dubito quin multum conferant rudibus adhuc et extrinsecus auscultantibus; facilius enim singula insidunt circumscripta et carminis modo inclusa. (7.) ideo pueris et sententias ediscendas damus et has quas graeci chrias vocant, quia conplecti illas puerilis animus potest, qui plus adhuc non capit.

Aulu-Gelle 17,14,1-4  sententiae ex Publili mimis selectae lepidiores.
Publilius mimos scriptitauit, dignusque habitus est, qui subpar Laberio iudicaretur. (2.) C. autem Caesarem ita Laberii maledicentia et adrogantia offendebat, ut acceptiores et probatiores sibi esse Publilii quam Laberii mimos praedicaret. (3.) huius Publilii sententiae feruntur pleraeque lepidae et ad communem sermonum usum commendatissimae, (4.) ex quibus sunt istae singulis uersibus circumscriptae, quas libitum hercle est adscribere:
      malum est consilium quod mutari non potest [Publilius sent. M 54].
      beneficio dando accepit qui digno dedit [B 12].
      feras, non culpes, quod uitari non potest [F 11].
      cui plus licet quam par est plus uult quam licet [C 46].
      comes facundus in uia pro uehiculo est [C 17].
      frugalitas miseria est rumoris boni [F 28].
      heredis fletus sub persona risus est [H 19].
      furor fit laesa saepius patientia [F 13].
      inprobe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit [I 63].
      ita amicum habeas posse ut fieri hunc inimicum putes [I 16].
      ueterem ferendo iniuriam inuites nouam [V 16].
      numquam periclum sine periclo uincitur [N 7].
      nimium altercando ueritas amittitur [N 40].
      pars benefici est, quod petitur si belle neges [P 20].

Rire, larmes et silence dans les sententiae

  • rire

D 24 deos ridere credo cum felix †fouet.
cf. Ménandre mon. 172 γέλως τὰ σεμνὰ τοῦ βίου τοῖς σώφροσιν.

H 19 heredis fletus sub persona risus est.
cf. Lucrèce 3,72 crudeles gaudent in tristi funere fratris; [Varron] sent. 11 Riese: sic flet heres ut puella uiro nupta: utriusque fletus non apparens est risus.

I 27 in calamitoso risus etiam iniuria est.
cf. Ménandre mon. 144 γέλως ἄκαιρος κλαυμάτων παραίτιος; Quintilien inst. 6,3,33 aduersus miseros […] inhumanus est iocus.

  • larmes

A 19 ab amante lacrimis redimas iracundiam.

A 39 amor ut lacrima oculis oritur, in pectus cadit.

C 29 crudelis lacrimis pascitur, non frangitur.
cf. Plaute Pseud. 274 misereat, si familiam alere possim misericordia ; Térence Phorm. 497-498 adeon ingenio esse duro te atque inexorabili | ut neque misericordia neque precibu’ molliri queas.

C 44 contubernia sunt lacrimarum, ubi misericors miserum adspicit.
cf. Sénèque clem. 2,6,4 misericordia vicina est miseriae; habet enim aliquid trahitque ex ea.

D 8 didicere flere feminae in mendacium.

H 19 heredis fletus sub persona risus est.

I 58 inimico extincto exitium lacrimae non habent.

M 35 muliebris lacrima condimentum est malitiae.

M 50 muneribus est, non lacrimis, meretrix misericors.

N 58 necessitatem ferre, non flere addecet.

P 39 paratae lacrimae insidias, non luctum indicant.
cf. Ménandre mon. 584 ὅμοια πόρνη δάκρυα καὶ ῥήτωρ ἔχει ; Térence Andr. 558-559 priu’ quam harum scelera et lacrumae confictae dolis | redducunt animum aegrotum ad misericordiam; eun. 67-68 haec uerba una mehercle falsa lacrimula | quam oculos terendo misere uix uĭ ĕxpresserit.

  • silence

I 23 iactum tacendo crimen facias acrius.

cf. Ménandre mon. 201 διὰ τῆς σιωπῆς πικρότερον κατηγορεῖ; 240 εὐκαταφρόνητός ἐστι σιγηρὸς τρόπος.

M 6 miserum est tacere cogi, quod cupias loqui.

O 8 o tacitum tormentum ainimi conscientia!

P 8 peiora multo cogitat mutus dolor.

S 12 sapiens quod petitur, ubi tacet, breuiter negat.
cf. Ménandre mon. 307 ἡ γὰρ σιωπὴ τοῖς σοφοῖσιν ἀπόκρισις; 308 ἡ γὰρ σιωπὴ μαρτυρεῖ τὸ μὴ θέλειν; 409 κρεῖττον σιωπᾶν ἐστιν ἢ λαλεῖν μάτην; 516 νοεῖν γάρ ἐστι κρεῖττον καὶ σιγὴν ἔχειν; 555 ξένωι δὲ σιγᾶν κρεῖττον ἢ κεκραγέναι; 566 οὐκ ἔστι σιγᾶν αἰσχρόν, ἀλλ ̓ εἰκῆ λαλεῖν; 709 σιγή ποτ ̓ ἐστὶν αἱρετωτέρα λόγου; 710 σιγᾶν ἄμεινον ἢ λαλεῖν ἃ μὴ πρέπει.

T 2 taciturnitas stulto homini pro sapientia est.
cf. Men. mon. 144 γέλως ἄκαιρος κλαυμάτων παραίτιος; 165 γελᾶι δ ̓ ὁ μῶρος, κἄν τι μὴ γελοῖον ἦι; 258 ἐνίοις τὸ σιγᾶν κρεῖττόν ἐστι τοῦ λαλεῖν.

V 21 uoluptas tacita metus est magis quam gaudium.

La langue du mime

Aulu-Gelle 16,7 lemma : quod Laberius uerba pleraque licentius petulantiusque finxit; et quod multis uerbis utitur, de quibus, an sit Latina, quaeri solet.

Aulu-Gelle 16,7,1-3 Laberius in mimis, quos scriptitauit, oppido quam uerba finxit pralicenter. (2.) nam et mendicimonium dicit et moechimonium et adulterionem adulteritatemque pro adulterio et depudicauit pro stuprauit et abluuium pro diluuio [150 Ribbeck = 73a Panayotakis] et, quod in mimo ponit, quem Cophinum inscripsit, manuatus est pro furatus est [39 R. = 23a P.] (3.) et item in Fullone furem manuarium appellat:
      manuari – inquit – pudorem perdidisti [46 R. = 30 P.],
multaque alia huiuscemodi nouat.

depudicauit cf. Varron Men. 409 Astbury utrum puerum essem deuirginatum; Pétrone 25,2 cur non … deuirginatur Pannychis nostra?

abluuium cf. Fronton Ad M. Caes. 4,3,4, p. 58,5-13 v. d. Hout2 nolo igitur te ignorare syllabae unius discrimen quantum referat. os colluere dicam, pauimentum autem in balneis pelluere, non colluere; lacrimis uero genas lauere dicam, non pelluere neque colluere; uestimenta autem lauare, non lauere; sudorem porro et puluerem abluere, non lauare; sed maculam elegantius eluere quam abluere. si quid uero magis haeserit nec sine aliquo detrimento exigi possit, Plautino uerbo elauere dicam. tum praeterea mulsum diluere, fauces proluere, ungulam iumento subluere.

manuarius cf. Aulu-Gelle 18,14,4 hoc aere conlecto quasi manuario cenula curabatur omnibus, qui eum lusum luseramus.

Aulu-Gelle 16,7,4 neque non obsoleta quoque et maculantia ex sordidiore uulgi usu ponit, quale est in Staminariis:
      tollet bona fide uos Orcus nudas in catomum [87 Ribbeck = 59 Panayotakis].

in catomum cf. Cicéron fam. 7,25,1 (à M. Fabius Gallus, août 45) magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos ; Pétrone 132,2 manifestis matrona contumeliis uerberata tandem ad ultionem decurrit uocatque cubicularios et me iubet catomizari.

Aulu-Gelle 16,7,5-9 et elutriare lintea [150 Ribbeck = 74 Panayotakis] et lauandaria [150 R. = 75 P.] dicit, quae ad lauandum sint data, et:
      coicior – inquit – in fullonicam [147 R. = 76 P.],
et
      quid properas? quid praecurris <in> [add. Bothe] caldonia? [148 R. = 77 P.]
(6.) item in Restione talabarriunculos [79 R. = 51 P.] dicit, quos uulgus talabarriones; (7.) item in Compitalibus:
      malas malaxaui [37 R. = 19 P.];
(8.) item in Cacomnemone:
      hic est – inquit –
      ille gurdus, quem ego me abhinc menses duos ex Africa
     
uenientem excepisse tibi narraui [13-14 R. = 10 P.].
(9.) item in mimo, qui inscribitur Natalis [corr. Bothe : natal fere Ψ], cippum dicit et obbam et camellam [60 R. = 40 P.] et pittacium et capitium:
      induis – inquit – capitium tunicae pittacium [61 R. = 41 P.].

 

elutriare cf. Pline nat. nat. 9,133 uellus el<u>triatum mergitur in experimentum ; 14,114 sufferuefactis … mox elutriatis atque ita inueteratis.

malaxare cf. Varron ling. 6,96 ab eo quod illi μαλάσσειν nos malaxare ; Sénèque epist. 66,53 an potius optem ut malaxandos articulos exsoletis meis porrigam?

gurdus cf. Quintilien inst. 1,5,57 gurdos, quos pro stolidos accipit uulgus, ex Hispania duxisse originem audiui.

cippus cf. Varron ling. 5,143 cippi pomeri stant et circum Ariciam et circ{o}um Romam ; Lucilius 1255–6 Marx = H frg. 105 Charpin homines nequam, malus ut quartarius, cippos | coll<e>gere omnes ; Horace sat. 1,8,12-13 mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum | hic dabat ; Perse 1,37 non leuior cippus nunc inprimit ossa? ; César Gall. 7,73,2-5 truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. huc illi stipites demissi et ab infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati: quo qui intrauerant se ipsi acutissimis uallis induebant. hos cippos appellabant ; Sénèque le Rhéteur contr. 7,4,7 contr. 7,4,7 inponi se supra cippum iussit – erat [sc. Caluus] enim paruolus statura. 

obba cf. Varron Men. 114 Astbury dolia atque apothecas triclinaris Melicas Calenas obbas et Cumanos calices ; Perse 5,147-1488 Veiientanumque rubellum | exhalet uapida laesum pice sessilis obba? ; Tertullien apol. 13,7 quo differt ab epulo Iouis silicernium, a simpulo obba, ab haruspice pollinctor?

camella cf. Ovide fast. 4,779-780 tum licet  adposita, ueluti cratere, camella | lac niueum potes ; Pétrone  64,13 Trimalchio camellam grandem iussit misceri potionesque diuidi omnibus seruis ; 135,3-4 Oenothea […] camellam etiam uetustate ruptam pice temperata refecit. tum clauum, qui detrahentem secutus cum camella lignea fuerat, fumoso parieti reddidit ; 137,10 infra manus meas camellam uini posuit.

capitium tunicae pittacium cf. Varron ling. 5,131 capitium ab eo quod capit pectus, id est, ut antiqui dicebant, comprehendit  ; Aelius Stilon frg. 3 Funaioli ap. Festus p. 230. 12-13 Lindsay: capitia ex pellibus agninis facta ; Nonius p. 542,23-28 Mercier = p. 870 Lindsay: capitum tegmina. Varro de uita populi Romani lib. Itunicas neque capitia neue strophia neque zonas [frg. 53 Pittà]. idem in eodem: neque id ab orbita matrum familias instituti, quod eae pectore ac lacertis erant apertis nec capitia habebant [frg. 54 Pittà]. haec et capitula appellauit ; Pétrone 34,6, statim allatae sunt amphorae uitreae diligenter gypsatae, quarum in ceruicibus pittacia erant ;  56,7 pittacia in scypho circumferri coeperunt.

Aulu-Gelle 16,7,10-12 praeterea in Anna Peranna gubernium pro gubernatore et planum pro sycophanta et nanum pro pumilione dicit [3 Ribbeck = 2 Panayotakis]; quamquam planum pro sycophanta M. quoque Cicero in oratione scriptum reliquit, quam Pro Cluentio dixit. (11.) atque item in mimo, qui Saturnalia inscriptus est, botulum pro farcimine appellat et hominem leuennam pro leui [801 R. = 53 P.]. (12.) item in Necyomantia cocionem peruulgate dicit, quem ueteres arillatorem dixerunt. uerba Laberi haec sunt:
      duas uxores? hercle hoc plus negoti est, inquit cocio;
      sex aediles uiderat [63-64 R. = 42 P.].

planus cf. Cicéron Cluent. 72 hic ille planus improbissimus quaestu iudiciario pastus ; Horace epist. 1,17,58-59 nec semel inrisus triuiis attollere curat | fracto crure planum ; Pétrone 82,2 siue ille planus fuit siue nocturnus grassator ; 140,15 unde plani autem, unde leuatores uiuerent, nisi aut locellos aut sonantes aere sacellos pro hamis in turbam mitterent? ; Pline nat. 35,89 arrepto carbone extincto e foculo imaginem in pariete delineauit, adgnoscente uoltum plani rege inchoatum protinus.

nanus cf. Varron ling. 5,119 uas aquarium uocant futim … quo postea accessit na{g}nus cum Graeco nomine et cum Latino nomine Graeca figura barbatus ; Aulu-Gelle 19,13,4-5 tum Festus Postumius grammatico cuipiam Latino, Frontonis familiari «docuit – inquit – nos Apollinaris nanos uerbum Graecum esse, tu nos doce, in quo de mulis aut eculeis humilioribus uulgo dicitur, anne Latinum sit et aput quem scriptum reperiatur». atque ille grammaticus, homo sane perquam in noscendis ueteribus scriptis exercitus, «si piaculum – inquit – non committitur praesente Apollinare, quid de uoce ulla Graeca Latinaue sentiam, dicere, audeo tibi, Feste, quaerenti respondere esse hoc uerbum Latinum scriptumque inueniri in poematis Helui Cinnae, non ignobilis neque indocti poetae», uersusque eius ipsos dixit, quos, quoniam memoriae mihi forte aderant, adscripsi:
at nunc me Genumana per salicta
    bigis raeda rapit citata nanis [Cinna carm. frg. 9 Blänsdorf].

botulus cf. Paul Diacre Fest. p. 32,8 Lindsay:  genus farciminis ; Charisius p. 120,13-17 Barwick: et hic Lucanicus, subauditur botulus uel apparatus … sumptum est enim nomen ab inuentoribus Lucanicis ; Pétrone 49,10 ex plagis ponderis inclinatione crescentibus tomacula cum botulis effusa sunt ; Martial 14,72,1-2 qui uenit botulus mediae tibi tempore brumae, | Saturni septem uenerat ante dies.

cocio cf. Paul Diacre Fest. p. 19,1 Lindsay: arillator ; p. 44,15-16 Lindsay: coctiones dicti uidentur a cunctatione, quod in emendis uendendisque mercibus tarde perueniant ad iusti pretii finem ; Pétrone 14,7 ; 15,4 ; 15,814,7 cociones, qui ad clamorem confluxerant ; 15,4 nescio quis ex cocionibus ; 15,8 ridere acumen non minus cocionum quam calumniantium coepimus.

Aulu-Gelle 16,7,13-14 sed enim in mimo, quem inscripsit Alexandream, eodem quidem, quo uulgus, sed probe Latineque usus est Graeco uocabulo: emplastrum enim dixit οὐθετέρως, non genere feminino, ut isti nouicii semidocti. (14.) uerba ex eo mimo adposui:
      quid est ius iurandum? emplastrum aeris alieni [1 Ribbeck = 1 Panayotakis].

 

 

 

 

 

 

 

Le mimicus risus

Cicéron de orat. 2,218 etenim cum duo genera sint facetiarum, alterum aequabiliter in omni sermone fusum, alterum peracutum et breue, illa a ueteribus superior cauillatio, haec altera dicacitas nominata est.

Cicéron orat. 87 sales […] quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis. utetur utroque, sed altero in narrando aliquid uenuste, altero in iaciendo mittendoque ridiculo, cuius genera plura sunt.

Cicéron Att. 1,13,2 (25/01/61) consul autem ipse paruo animo et prauo tamen, cauillator genere illo moroso quod etiam sine dicacitate ridetur, facie magis quam facetiis ridiculus.

Plaute Truc. 682-686
heus tu! iam postquam in urbem crebro commeo,
dicax sum factus. iam sum caullator probus.
:: quid id est, amabo ? istaec ridicularia,
cauillationes, uis opinor dicere?                                     685
:: ita, ut pauxillum differt a cauillibus.

Cicéron de orat. 2,235 de risu quinque sunt, quae quaerantur: unum, quid sit; alterum, unde sit; tertium, sitne oratoris risum uelle mouere; quartum, quatenus; quintum, quae sint genera ridiculi.

Cicéron de orat. 2,236 locus autem et regio quasi ridiculi – nam id proxime quaeritur – turpitudine et deformitate quadam continetur; haec enim ridentur uel sola uel maxime, quae notant et designant turpitudinem aliquam non turpiter.

Cicéron de orat. 2,239 est etiam deformitatis et corporis uitiorum satis bella materies ad iocandum; sed quaerimus idem, quod in ceteris rebus maxime quaerendum est, quatenus; in quo non modo illud praecipitur, ne quid insulse, sed etiam, si quid perridicule possis, uitandum est oratori utrumque, ne aut scurrilis iocus sit aut mimicus.

Aristote poet. 1449a34 τὸ γὰρ γελοῖόν ἐστιν ἁμάρτημά τι καὶ αἶσχος ἀνώδυνον καὶ οὐ φθαρτικόν.

Cicéron de orat. 2,242 in re est item ridiculum, quod ex quadam deprauata imitatione sumi solet, ut idem Crassus: “per tuam nobilitatem, per uestram familiam!” quid aliud fuit, in quo contio rideret, nisi illa uultus et uocis imitatio? “per tuas statuas!” uero cum dixit et extento bracchio paulum etiam de gestu addidit, uehementius risimus.

Cicéron de orat. 2,242 atqui ita est totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautissime tractandum sit; mimorum est enim et ethologorum, si nimia est imitatio, sicut obscenitas. orator surripiat oportet imitationem, ut is, qui audiet, cogitet plura quam uideat; praestet idem ingenuitatem et ruborem suum uerborum turpitudine et rerum obscenitate uitanda.

Cicéron de orat. 2,244 in dicto autem ridiculum est id, quod uerbi aut sententiae quodam acumine mouetur; sed ut in illo superiore genere uel narrationis uel imitationis uitanda est mimorum et ethologorum similitudo, sic in hoc scurrilis oratori dicacitas magno opere fugienda est.

Cicéron de orat. 2,245 pusillus testis processit. “Licet – inquit – rogare?” Philippus. tum quaesitor properans “modo breuiter.” hic ille “non accusabis: perpusillum rogabo.” ridicule. sed sedebat iudex L. Aurifex breuior ipse quam testis etiam: omnis est risus in iudicem conuersus; uisum est totum scurrile ridiculum. ergo haec, quae cadere possunt in quos nolis, quamuis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrilia.

Cicéron de orat. 2,251-252 atque hoc etiam animaduertendum est, non esse omnia ridicula faceta. quid enim potest esse tam ridiculum quam sannio est? sed ore, uultu, {imitandis moribus,} uoce, denique corpore ridetur ipso; salsum hunc possum dicere atque ita, non ut eius modi oratorem esse uelim, sed ut mimum. qua re primum genus hoc, quod risum uel maxime mouet, non est nostrum: morosum, superstitiosum, suspiciosum, gloriosum, stultum: naturae ridentur ipsae, quas personas agitare solemus, non sustinere. (252.) alterum genus est <in> imitatione admodum ridiculum, sed nobis furtim tantum <uti> licet, si quando, et cursim; aliter enim minime est liberale; tertium, oris deprauatio, non digna nobis; quartum, obscenitas, non solum non foro digna, sed uix conuiuio liberorum.

Nonius p. 61,1-2 M. = 85 L. sanniones dicuntur a sannis qui sunt in dictis fatui et in motibus et in schemis ; quos moros uocant Graeci.
schol. Pers. 1,62 sanna autem dicitur os distortum cum uultu quod facimus cum alios deridemus. inde sanniones dicti qui non rectum uultum habeant.

Cicéron de orat. 2,255 sed scitis esse notissimum ridiculi genus, cum aliud exspectamus, aliud dicitur: hic nobismet ipsis noster error risum mouet: quod si admixtum est etiam ambiguum, fit salsius; ut apud Nouium uidetur esse misericors ille, qui iudicatum duci uidet: percontatur ita:
      “quanti addictus?” :: “mille nummum.” [Nouius Atell. 115 Ribbeck3 = 110 Frassinetti]
si addidisset tantummodo “ducas licet”; esset illud genus ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit
      “nihil addo, ducas licet”;
addito ambiguo {altero genere ridiculi}, fuit, ut mihi quidem uidetur, salsissimus.

Cicéron de orat. 2,259 est etiam in uerbo positum non insulsum genus ex eo, cum ad uerbum, non ad sententiam rem accipere uideare; ex quo uno genere totus est Tutor, mimus uetus, oppido ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum genus huius ridiculi insigni aliqua et nota re notari uolo.

Cicéron de orat. 2,274 sunt etiam illa subabsurda, sed eo ipso nomine saepe ridicula, non solum mimis perapposita, sed etiam quodam modo nobis:
    homo fatuus,
    postquam rem habere coepit, est emortuus.
et
    quid est tibi ista mulier? uxor. similis me dius fidius.
et
    quamdiu ad aquas fuit, numquam est emortuus.
genus hoc leuius et, ut dixi, mimicum, sed habet non numquam aliquid etiam apud nos loci.

Cicéron de orat. 2,279 me tamen hercule etiam illa ualde mouent stomachosa et quasi submorosa ridicula, non cum   a moroso dicuntur; tum enim non sal, sed natura ridetur; in quo, ut mihi uidetur, persalsum illud est apud Nouium:
    “quid ploras, pater?”
    :: “mirum ni cantem: condemnatus sum.” [Nouius Atell. 113-114 Ribbeck3 = 108-109 Frassinetti]

Cicéron orat. 88-89 illud admonemus tamen, ridiculo sic usurum oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile sit, nec subobsceno, ne mimicum, nec petulanti, ne improbum, nec in calamitatem, ne inhumanum, nec in facinus, ne odii locum risus occupet, neque aut sua persona aut iudicum aut tempore alienum. haec enim ad illud indecorum referuntur. (89) uitabit etiam quaesita nec ex tempore ficta, sed domo allata, quae plerumque sunt frigida. parcet et amicitiis et dignitatibus ; uitabit insanabilis contumelias ; tantummodo aduersarios figet nec eos tamen semper nec omnis nec omni modo.

Cicéron off. 1,103-04 ludo autem et ioco uti illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris tum, cum grauibus seriisque satis fecerimus. ipsumque genus iocandi profusum nec immodestum, sed ingenuum et facetum esse debet. ut enim pueris non omnem ludendi licentiam damus, sed eam, quae ab honestatis actionibus non sit aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. (104) duplex omnino est iocandi genus, unum inliberale, petulans, flagitiosum. obscenum, alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo Plautus noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam philosophorum Socraticorum libri referti sunt, multaque multorum facete dicta, ut ea, quae a sene Catone collecta sunt, quae uocant ἀποφθέγματα. facilis igitur est distinctio ingenui et inliberalis ioci. alter est, si tempore fit, ut si remisso animo *** [<uel grauissimo> Müller, <uel seuerissimo> Atzert] homine dignus, alter ne libero quidem, si rerum turpitudo adhibetur aut uerborum obscenitas.

Aristote poet. 1461b26-1462a14 πότερον δὲ βελτίων ἡ ἐποποιικὴ μίμησις ἢ ἡ τραγική, διαπορήσειεν ἄν τις. εἰ γὰρ ἡ ἧττον φορτικὴ βελτίων, τοιαύτη δ’ ἡ πρὸς βελτίους θεατάς ἐστιν ἀεί, λίαν δῆλον ὅτι ἅπαντα μιμουμένη φορτική· ὡς γὰρ οὐκ αἰσθανομένων ἂν μὴ αὐτὸς προσθῇ, πολλὴν κίνησιν κινοῦνται, οἷον οἱ φαῦλοι αὐληταὶ κυλιόμενοι ἂν δίσκον δέῃ μιμεῖσθαι, καὶ ἕλκοντες τὸν κορυφαῖον ἂν Σκύλλαν αὐλῶσιν. ἡ μὲν οὖν τραγῳδία τοιαύτη ἐστίν, ὡς καὶ οἱ πρότερον τοὺς ὑστέρους αὐτῶν ᾤοντο ὑποκριτάς· ὡς λίαν γὰρ ὑπερβάλλοντα πίθηκον ὁ Μυννίσκος τὸν Καλλιππίδην ἐκάλει, τοιαύτη δὲ δόξα καὶ περὶ Πινδάρου ἦν· ὡς δ’ οὗτοι ἔχουσι πρὸς αὐτούς, ἡ ὅλη τέχνη πρὸς τὴν ἐποποιίαν ἔχει. τὴν μὲν οὖν πρὸς θεατὰς ἐπιεικεῖς φασιν εἶναι <οἳ> οὐδὲν δέονται τῶν σχημάτων, τὴν δὲ τραγικὴν πρὸς φαύλους· εἰ οὖν φορτική, χείρων δῆλον ὅτι ἂν εἴη. πρῶτον μὲν οὐ τῆς ποιητικῆς ἡ κατηγορία ἀλλὰ τῆς ὑποκριτικῆς, ἐπεὶ ἔστι περιεργάζεσθαι τοῖς σημείοις καὶ ῥαψῳδοῦντα, ὅπερ {ἐστὶ} Σωσίστρατος, καὶ διᾴδοντα, ὅπερ ἐποίει Μνασίθεος ὁ Ὀπούντιος. εἶτα οὐδὲ κίνησις ἅπασα ἀποδοκιμαστέα, εἴπερ μηδ’ ὄρχησις, ἀλλ’ ἡ φαύλων, ὅπερ καὶ Καλλιππίδῃ ἐπετιμᾶτο καὶ νῦν ἄλλοις ὡς οὐκ ἐλευθέρας γυναῖκας μιμουμένων. ἔτι ἡ τραγῳδία καὶ ἄνευ κινήσεως ποιεῖ τὸ αὑτῆς, ὥσπερ ἡ ἐποποιία· διὰ γὰρ τοῦ ἀναγινώσκειν φανερὰ ὁποία τίς ἐστιν· εἰ οὖν ἐστι τά γ’ ἄλλα κρείττων, τοῦτό γε οὐκ ἀναγκαῖον αὐτῇ ὑπάρχειν.

 

Thèmes et personnages complémentaires (2)

La deuxième rencontre de Polyaenos et Circé : le thème de la magie

Pétrone 129,3 et 11 cubiculum autem meum Chrysis intrauit codicillosque mihi dominae suae reddidit, in quibus haec erant scripta […] (11.) itaque huius quoque rei cura agetur. rescribe modo blandius dominae animumque eius candida humanitate restitue.

Pétrone 131,1 in eundem platanona descendi, etiam si locum inauspicatum timebam.

  • argum. Theocr. 2 p. 269,18-270,1 Wendel τὴν δὲ Θεστυλίδα ὁ Θεόκριτος ἀπειροκάλως ἐκ τῶν Σώφρονος [frg. 5 Kassel–Austin] μετήνεγκε μίμων.
  • schol. Theocr. 2 p. 270,5-7 Wendel τὴν δὲ τῶν φαρμάκων ὑπόθεσιν ἐκ τῶν Σώφρονος [frg. 6 Kassel–Austin] μίμων μεταφέρει.

Pétrone 131,10 secundum inuitantem consedi, ramum super oculos meos posuit, et quasi pariete interiecto audacior facta…

Pétrone 131.11 — quid est – inquit – paralytice? ecquid hodie totus uenisti? — rogas – inquam ego – potius quam temptas?

Pétrone 132,2 manifestis matrona contumeliis uerberata tandem ad ultionem decurrit.

Les mimes licencieux

Lactance diu. inst. 6,20,30-13 quid de mimis loquar corruptelarum praeferentibus disciplinam, qui docent adulteria, dum fingunt, et simulacris erudiunt ad uera? quid iuuenes aut uirgines faciant, cum haec et fieri sine pudore et spectari libenter ab omnibus cernunt? (31.) admonentur utique quid facere possint et inflammantur libidine, quae aspectu maxime concitatur, ac se quisque pro sexu in illis imaginibus praefigurat probantque illa, dum rident, et adhaerentibus uitiis corruptiores ad cubicula reuertuntur, nec pueri modo, quos praematuris uitiis imbui non oportet, sed etiam senes, quos peccare iam non decet.

Salvien de Marseille gub. 6,19 itaque in illis imaginibus fornicationum omnis omnino plebs animo fornicatur; et qui forte ad spectaculum puri uenerant, de theatro adulteri reuertuntur.

Jean Chrysostome c. theatr. 6,558 = PG lvi 543 οὐ δέδοικας, ἄνθρωπε, τοῖς αὐτοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τὴν κλίνην τὴν ἐπὶ τῆς ὀρχήστρας βλέπων, ἔνθα τὰ μυσαρὰ τελεῖται τῆς μοιχείας δράματα, καὶ τὴν τράπεζαν ταύτην τὴν ἱερὰν, ἔνθα τὰ φρικτὰ τελεῖται μυστήρια;

Le columbarium de Villa Pamphili à Rome

O. Jahn, «Die Wandgemälde des Columbariums in der Villa Pamfili», Abhandlungen der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosoph.-Philologische Classe, 8, 1857, 229-283.

G. Bendinelli, Le pitture del Colombario di Villa Pamphili, in : Monumenti della pittura antica scoperti in Italia, sez. terza, La pittura ellenistico-romana : Roma, fasc. V, Roma 1941.

paroi A v cf. Bendinelli 1941, tav. aggiunta 1a’

paroi E ix cf. Bendinelli 1941, tav. aggiunta 3b’

(original perdu) cf. Bendinelli 1941, tav. aggiunta 5d

British Museum n° 1873,0208.1

“Dialogue” entre Encolpe et son phallus

Pétrone 132,7-11 quod solum igitur saluo pudore poteram, contingere languorem simulaui, conditusque lectulo totum ignem furoris in eam conuerti, quae mihi omnium malorum causa fuerat:

(8.)       ter corripui terribilem manu bipennem,                                (io4ma)
              ter languidior coliculi repente thyrso
              ferrum timui, quod trepido male dabat usum.
              nec iam poteram, quod modo conficere libebat;
              namque illa metu frigidior rigente bruma                             5
              confugerat in uiscera mille operta rugis.
              ita non potui supplicio caput aperire,
              sed furciferae mortifero timore lusus
              ad uerba, magis quae poterant nocere, fugi.

(9.) erectus igitur in cubitum hac fere oratione contumacem uexaui: “quid dicis – inquam – omnium hominum deorumque pudor? nam ne nominare quidem te inter res serias fas est. (10.) hoc de te merui, ut me in caelo positum ad inferos traheres? ut traduceres annos primo florentes uigore senectaeque ultimae mihi lassitudinem imponeres? rogo te, mihi apodixin defunctoriam redde”. (11.) haec ut iratus effudi,

            illa solo fixos oculos auersa tenebat,                                    (da6)
            nec magis incepto uultum sermone mouetur
            quam lentae salices lassoue papauera collo.

8,1-2 ter corripui terribilem manu bipennem, | ter cf. Verg. Aen. 2,479-480 ipse inter primos correpta dura bipenni | limina prorumpit ; Aen. 4,690-691 ter sese attollens cubitoque adnixa leuauit, | ter reuoluta toro est

9. erectus… in cubito cf. Verg. Aen. 4,690-691

11,1-3 illa… quam = Verg. Aen. 6,469-471

11,3 lentae salices cf. Verg. ecl. 3,83 = 5,16 lenta salix

11,3 cf. Verg. Aen. 9,436 lassoue papauere collo

Pétrone 132,15,3-5

sermonis puri non tristis gratia ridet,
            quodque facit populus, candida lingua refert.
nam quis concubitus, Veneris quis gaudia nescit?

Virgile dans le mime

Servius ecl. 6,11 dicitur autem ingenti fauore a Vergilio esse recitata [sc. ecloga], adeo ut, cum eam postea Cytheris [[meretrix]] cantasset in theatro, quam in fine Lycoridem uocat, stupefactus Cicero, cuius esset, requireret. et cum eum tandem aliquando uidisset, dixisse dicitur et ad suam et ad illius laudem “magnae spes altera Romae”: quod iste postea ad Ascanium transtulit, sicut commentatores loquuntur.

Suétone poet. 103-104 Rostagni : bucolica eo successu edidit, ut in scaena quoque per cantores crebro pronuntiarentur.

Tacite dial. 13,2 testis ipse populus, qui auditis in theatro Virgilii uersibus surrexit uniuersus et forte praesentem spectantemque Virgilium ueneratus est sic quasi Augustum.

Encolpe, les sorcières et la colère de Priape

Pétrone 133,4 intrauit [sc. Proselenos] delubrum anus laceratis crinibus nigraque ueste deformis, extraque uestibulum me iniecta manu duxit.

Pétrone 136,1-3 dum illa carnis etiam paululum delibat et dum coaequale natalium suorum sinciput in carnarium furca reponit, fracta est putris sella, quae staturae altitudinem adiecerat, anumque pondere suo deiectam super foculum mittit. (2.) frangitur ergo ceruix cucumulae ignemque modo conualescentem restinguit. uexat cubitum ipsa stipite ardenti faciemque totam excitato cinere perfundit. (3.) consurrexi equidem turbatus anumque non sine risu erexi.

Pétrone 136,4-5 itaque ad casae ostiolum processi * cum ecce tres anseres sacri qui, ut puto, medio die solebant ab anu diaria exigere, impetum in me faciunt foedoque ac ueluti rabioso stridore circumsistunt trepidantem. atque alius tunicam meam lacerat, alius uincula calceamentorum resoluit ac trahit; unus etiam, dux ac magister saeuitiae, non dubitauit crus meum serrato uexare morsu. oblitus itaque nugarum pedem mensulae extorsi coepique pugnacissimum animal armata elidere manu. nec satiatus defunctorio ictu, morte me anseris uindicaui.

cratère béotien 380-370 a. C., Athènes, Musée National d’Archéologie

La mimica mors d’Eumolpe ?

Pétrone 141,6 de stomachi tui recusatione non habeo quod timeam. sequetur imperium, si promiseris illi pro unius horae fastidio multorum bonorum pensationem. operi modo oculos et finge te non humana uiscera sed centies sestertium comesse. accedit huc quod aliqua inueniemus blandimenta, quibus saporem mutemus.

Pétrone 94,14-95,1 sed neque Giton ulla erat suspicione uulneris laesus neque ego ullum sentiebam dolorem. rudis enim nouacula et in hoc retusa, ut pueris discentibus audaciam tonsoris daret, instruxerat thecam. (15.) ideoque nec mercennarius ad raptum ferramentum expauerat nec Eumolpus interpellauerat mimicam mortem. (95.1.) dum haec fabula inter amantes luditur, deuersitor cum parte cenulae interuenit.

Thèmes et personnages complémentaires (1)

Le “mime” d’Eumolpe à la fin du Satyricon

Pétrone 116,6-7 et 9 quoscumque homines in hac urbe uideritis, scitote in duas partes esse diuisos. nam aut captantur aut captant. […] (9.) adibitis – inquit – oppidum tamquam in pestilentia campos, in quibus nihil aliud est nisi cadauera quae lacerantur aut corui qui lacerant.

Pétrone 117,2 et 10 utinam quidem, <inquit>, sufficeret largior scaena, id est uestis humanior, instrumentum lautius, quod praeberet mendacio fidem. […] (10.) ne quid scaenae deesset…

Pétrone 117,4-5 quid ergo – inquit Eumolpe – cessamus mimum componere ? facite ergo me dominum, si negotiatio placet. […] (5.) tanquam legitimi gladiatores domino corpora animasque religiosissime adducimus.

Le thème des richesses

Cicéron Phil. 2,65 in eius igitur uiri copias cum se subito ingurgitasset, exsultabat gaudio persona de mimo, modo egens, repente diues. sed, ut est apud poetam nescio quem
              male parta male dilabuntur [Naevius inc. trag. (uel com.) 51 Ribbeck3].

Plaute 844 sed ad postremum nihil apparet: male partum male disperit.

Tite-Live 9,9,11 illi male partam uictoriam male perdiderunt.

Tacite hist. 1,66 is [sc. Fabius Valens] diu sordidus, repente diues mutationem fortunae male tegebat.

Sénèque epist. 114,6 non statim cum haec legeris hoc tibi occurret, hunc esse qui solutis tunicis in urbe semper incesserit (nam etiam cum absentis Caesaris partibus fungeretur, signum a discincto petebatur); hunc esse qui <in> tribunali, in rostris, in omni publico coetu sic apparuerit ut pallio uelaretur caput exclusis utrimque auribus, non aliter quam in mimo fugitiui diuites [Bψ, Berti : diuites fugitiui φ : diuitis uel diuite fugitiui Lipsius : fugitiui diuitis Ribbeck, Hense] solent?

Encolpe/Polyaenos et Chrysis

Pétrone 126 Chrysis ancilla Circes ad Polyaenum

  • [Agamemnon] 9,673 εἴπ’ ἄγε μ’ ὦ πολύαιν’ Ὀδυσεῦ μέγα κῦδος Ἀχαιῶν
  • [Nestor] 10,544 εἴπ’ ἄγε μ’ ὦ πολύαιν’ Ὀδυσεῦ μέγα κῦδος Ἀχαιῶν
  • [Socos] 11,430 ὦ Ὀδυσεῦ πολύαινε δόλων ἆτ’ ἠδὲ πόνοιο
    • schol. Il. 11,430 p. 206 Erbse πολύαινε: πιστὸς ὁ ἐκ πολεμίων ἔπαινος. ἢ εἰρωνεύεται. ἢ παρὰ τὸ αἰνόν ἡ σύνθεσις. πολύαινε: μυθολόγε καὶ φλύαρε.
  • [les Sirènes] 12,184 δεῦρ’ ἄγ’ ἰών, πολύαιν’ Ὀδυσεῦ, μέγα κῦδος Ἀχαιῶν

Pétrone 126,4-7 siue ergo nobis uendis quod peto, mercator paratus est, siue, quod humanius est, commodas, effice ut beneficium debeamus. (5.) nam quod seruum te et humilem fateris, accendis desiderium aestuantis. quaedam enim feminae sordibus calent, nec libidinem concitant, nisi aut seruos uiderint aut statores altius cinctos. (6.) harena aliquas accendit aut perfusus puluere mulio aut histrio scaenae ostentatione traductus. (7.) ex hac nota domina est mea; usque ab orchestra quattuordecim transilit, et in extrema plebe quaerit quod diligat.

Pétrone 126,8 itaque oratione blandissima plenus “rogo – inquam – numquid illa, quae me amat, tu es?” multum risit ancilla post tam frigidum schema.

Pétrone 126,10 uiderint matronae, quae flagellorum uestigia osculantur; ego etiam si ancilla sum, numquam tamen nisi in equestribus sedeo.

Ps. Acron ad Hor. sat. 1,10,76-77 Arbuscula quaedam mima fuit, quae cum sibilo uulgi eiceretur e theatro, placeret autem paucis equitibus, dixit “contenta sum his prudentibus, quamuis pauci uideantur esse fautores”. aliter: Arbuscula quaedam mima fuit quae placebat bonis potius quam plurimis. haec aliquando explosa a populo dixit hoc “equitum Romanorum plausu contenta sum”.

La première rencontre entre Polyaenos et Circé

Pétrone 126,13 nec diu morata dominam producit e latebris laterique meo applicat, mulierem omnibus simulacris emendatiorem.

Pétrone 127,5 haec ipsa cum diceret, tanta gratia conciliabat uocem loquentis, tam dulcis sonus pertemptatum mulcebat aëra, ut putares inter auras canere Sirenum concordiam.

Od. 12,158-159
Σειρήνων μὲν πρῶτον ἀνώγει θεσπεσιάων
φθόγγον ἀλεύασθαι καὶ λειμῶν’ ἀνθεμόεντα.

Od. 12,186-188
οὐ γάρ πώ τις τῇδε παρήλασε νηῒ μελαίνῃ,
πρίν γ’ ἡμέων μελίγηρυν ἀπὸ στομάτων ὄπ’ ἀκοῦσαι,  
ἀλλ’ ὅ γε τερψάμενος νεῖται καὶ πλείονα εἰδώς.

 

 

 

 

Le thème de Phèdre

La Belonistria de Labérius

Labérius frg. 9 Panayotakis ap. Nonius 104,22 M. = 149,21 L. (ia6)
… domina nostra priuignum suum
amāt efflictim …

Labérius frg. 94 Panayotakis ap. Prisc. GL ii 384,10-13 (7tr)
uxorem tuam et meam nouercam a populo lapidibus
consectari uideo …

Le récit d’Apulée met. 10,2-12

Apulée met. 10,2,1-2 post dies plusculos ibidem dissignatum scelestum ac nefarium facinus memini, sed ut uos etiam legatis, ad librum profero.  […] iam ergo, lector optime, scito te tragoediam, non fabulam, legere et a socco ad cothurnum ascendere.

Cicéron opt. gen. 1 : in tragoedia comicum uitiosum est et in comoedia turpe tragicum.

Quintilien inst. 10,2,22 sua cuique proposito lex: suus decor est: nec comoedia in coturnos adsurgit, nec contra tragoedia in soccos ingreditur.

Horace ars 89 uersibus exponi tragicis res comica non uult.

Apulée flor. 167 ioca non infra soccum, seria non usque ad coturnum.
Prologue

Apulée met. 10,2,3 sed nouerca forma magis quam moribus in domo mariti praepollens, seu naturaliter impudica seu fato ad extremum impulsa flagitium, oculos ad priuignum adiecit.

P.Oxy. 413 col. II 2-3 ἐρῶ νῦν παιδ( ). | [ αὐ]τὸν ἵνα με βινήσηι.

  • Sénèque Phaedr. 362 torretur aestu tacito et inclusus quoque, | quamuis tegatur, proditur uultu furor ; 589 quis me dolori reddit atque aestus graues | reponit animo ?  ≈ Apulée met. 10,2,5 at ubi completis igne uesano totis praecordiis inmodice bacchatus amor aestuabat, saeuienti deo iam succubuit

  • Sénèque Phaedr. 360-386 erumpit oculis ignis et lassae genae | lucem recusant […] non idem uigor, | non ora tinguens nitida purpureus rubor ; | populatur artus cura, iam gressus tremunt […] lacrimae cadunt per ora…  ≈ Apulée met. 10,2,6 pallor deformis, marcentes oculi, lassa genua, quies turbida, et suspiritus cruciatus tarditate uehementior… flebat…. utrimsecus iactatae crebriter laterum mutuae uicissitudines

Acte 1
Scène 1

Apulée met. 10,3

Scène 2

Apulée met. 10,3,1 nec adulescens aegrae parentis moratus imperium, senili tristitie striatam gerens frontem, cubiculum petit, uxori patris matrisque fratris utcumque debitum sistens obsequium.

Sénèque Phaedr. 453 frons decet tristis senem 
  • Sénèque Phaedr. 583 sed Phaedra praeceps graditur, impatiens morae ≈ Apulée met. 10,3,1 inpatientia furoris altius agitata ; 10,4,4 impatiens uel exiguae dilationis
  • Sénèque Phaedr. 178-179 sed furor cogit sequi | peiora ≈ Apulée met. 10,3,1 inpatientia furoris altius agitata
  • Sénèque Phaedr. 609 matris superbum est nomen et nimium potens ≈ Apulée met. 10,3,1 quod nomen [sc. filium] in eo, si posset, ne ruboris admoneretur, libenter eraderet
  • Sénèque Phaedr. 623 miserere uiduae, 636 miserere, 671 miserere amantis ≈ Apulée met. 10,3,6 ergo miserere tua causa pereuntis
  • Sénèque Phaedr. 646 Hippolyte, sic est: Thesei uultus amo…  ≈ Apulée met. 10,3,6 illius enim recognoscens imaginem in tua facie merito te diligo

Apulée met. 10,3,5 isti enim tui oculi per meos oculos ad intima delapris praecordia meis medullis acerrimum commouent incendium.

Apulée met. 10,4,1-2 repentino malo perturbatus adolescens, quanquam tale facinus protinus exhorruisset, non tamen negationis intempestiua seueritate putauit exasperandum, sed cautae promissionis dilatione leniendum. (2.) ergo prolixe pollicetur et bonum caperet animum refectionique se ac saluti redderet impendio suadet, donec patris aliqua profectione liberum uoluptati concederetur spatium, statimque se refert a noxio conspectu nouercae.

Scène 3

Apulée met. 10,4,3 nec quicquam diutina deliberatione tam salubre uisum quam fuga celeri procellam fortunae saeuientis euadere.

Acte 2
Scène 1

Apulée met. 10,4

Scène 2

Apulée met. 10,4,5 … quoad illa, nuntiorum uarietate pollicitationem sibi denegatam manifesto perspiciens, mobilitate lubrica nefarium amorem ad longe deterius transtulisset odium.

Acte 3
Scène 1

Apulée met. 10,4,6 ergo missus continuo furcifer uenenum praesentarium comparat idque uino diligenter dilutum insontis priuigni praeparat exitio.

Scène 2

Apulée met. 10,5,1 ac dum de oblationis opportunitate secum noxii deliberant homines, forte fortuna puer ille iunior, proprius pessimae feminae filius, post matutinum laborem studiorum domum se recipiens, prandio iam capto sitiens repertum uini poculum, in quo uenenum latebat inclusum, nescius fraudis occultae continuo perduxit haustu.

Scène 3

Apulée met. 10,5,2 iamque cognito casu noxiae potionis uarie quisque praesentium auctores insimulabant extremi facinoris.

Scène 4

Apulée met. 10,5,6 nam et iuniorem incoram sui funerari uidebat et alterum ob incestum parricidiumque capitis scilicet damnatum iri certo sciebat. ad hoc uxoris dilectae nimium mentitis lamentationibus ad extremum subolis impellebatur odium.

Acte 4

Apulée met. 10,6

Acte 5
Partie 1

Apulée met. 10,7,4 quibus autem uerbis accusator urserit, quibus rebus diluerit reus ac prorsus orationes altercationesque neque ipse absens apud praesepium scire neque ad uos, quae ignoraui, possum enuntiare, sed quae plane comperi, ad istas litteras proferam.

Partie 2

Apulée met. 10,7,10 haec eximie nimis ad ueritatis imaginem uerberone illo simulata cum trepidatione proferente finitum est iudicium.

Partie 3

Apulée met. 10,9,4-5 sic inductus signauit pecuniam, quam exinde, ut iste repraesentatus est iudicio, iussi de meis aliquem curriculo taberna promptam adferre et en ecce perlatam coram exhibeo. (5.) uideat et suum sigillum recognoscat. nam quem ad modum eius ueneni frater insimulari potest, quod iste comparauerit?’

Partie 4

Apulée met. 10,10

Partie 5

Apulée met. 10,11,2 nam cum uenenum peremptorium comparare pessimus iste gestiret nec meae sectae crederem conuenire causas ulli praebere mortis nec exitio sed saluti hominum medicinam quaesitam esse didicissem, uerens ne, si daturum me negassem, intempestiua repulsa uiam sceleri subministrarem et ab alio quopiam exitiabilem mercatus hic potionem uel postremum gladio uel quouis telo nefas inchoatum perficeret, dedi uenenum, sed somniferum, mandragoram illum grauedinis compertae famosum et morti simillimi soporis efficacem.

P.Oxy. 413 col. II 82-84 (ΔΕΣ.) οἶδα γάρ σε ὅστισπ̣[ε]ρ̣ εἶ, μισο<ύ>μενε. | Σπινθήρ, ξύλα ἐπὶ τοῦτον. | οὗτος πάλιν τίς ἐστιν; | — (ΣΠΙ.) μένουσι σῶοι, δέσποτα.

Épilogue

Apulée met. 10,12,4-5 nouercae quidem perpetuum indicitur exilium, seruus uero patibulo suffigitur et omnium consensu bono medico sinuntur aurei, opportuni somni pretium. (5.) et illius quidem senis famosa atque fabulosa fortuna prouidentiae diuinae condignum accepit exitum, qui momento modico immo puncto exiguo post orbitatis periculum adulescentium duorum pater repente factus est.