Att. 4,6,4 (Antium, juin 56)  epistulam Lucceio quam misi, qua meas res ut scribat rogo, fac ut ab eo sumas (ualde bella est) eumque ut adproperet adhorteris, et quod mihi se ita facturum rescripsit agas gratias.

Les échanges entre Pompée, César et Cicéron au début de la guerre civile

• Pompée ELM II n° 1 frg. 31 ap. Cic. Att. 7,17,2 (Formies, 2 février 49)  scire iam te oportet L. Caesar quae responsa referat a Pompeio [cf. Pomp. ELM II n° 1 frg. 30 ap. Caes. ciu. 1,10,1 et Cic. fam. 16,12,3 ad Tironem], quas ab eodem ad Caesarem ferat litteras; scriptae enim et datae ita sunt ut proponerentur in publico. in quo accusaui mecum ipse Pompeium qui, cum scriptor luculentus esset, tantas res atque eas quae in omnium manus uenturae essent Sestio nostro scribendas dederit; itaque nihil umquam legi scriptum Σηστιωδέστερον. perspici tamen ex litteris Pompei potest nihil Caesari negari omniaque et cumulate quae postulet dari. quae ille amentissimus fuerit nisi acceperit, praesertim cum impudentissime postulauerit.
• César ELM II n° 28 frg. 40 ap. Cic. 9,6a (en route vers Brindes, vers le 5 mars 49) cum Furnium nostrum tantum uidissem neque loqui neque audire meo commodo potuissem, <cum> properarem atque essem in itinere praemissis iam legionibus, praeterire tamen non potui quin et scriberem ad te et illum mitterem gratiasque agerem, etsi hoc et feci saepe et saepius mihi facturus uideor; ita de me mereris. in primis a te peto, quoniam confido me celeriter ad urbem uenturum, ut te ibi uideam, ut tuo consilio, gratia, dignitate, ope omnium rerum uti possim. ad propositum reuertar; festinationi meae breuitatique litterarum ignosces. reliqua ex Furnio cognosces.
• Cicéron Att. 9,11a,1-2 (Formies, 19/20 mars 49) ut legi tuas litteras quas a Furnio nostro acceperam, quibus mecum agebas ut ad urbem essem, te uelle uti «consilio et dignitate mea» minus sum admiratus; de «gratia» et de «ope» quid significares mecum ipse quaerebam, spe tamen deducebar ad eam cogitationem ut te pro tua admirabili ac singulari sapientia de otio, de pace, de concordia ciuium agi uelle arbitrarer, et ad eam rationem existimabam satis aptam esse et naturam et personam meam. (3.) quod si ita est et si qua de Pompeio nostro tuendo et tibi ac rei publicae reconciliando cura te attingit, magis idoneum quam ego sum ad eam causam profecto reperies neminem, qui et illi semper et senatui cum primum potui pacis auctor fui nec sumptis armis belli ullam partem attigi iudicauique eo bello te uiolari, contra cuius honorem populi Romani beneficio concessum inimici atque inuidi niterentur. sed ut eo tempore non modo ipse fautor dignitatis tuae fui uerum etiam ceteris auctor ad te adiuuandum, sic me nunc Pompei dignitas uehementer mouet. aliquot enim sunt anni cum uos duo delegi quos praecipue colerem et quibus essem, sicut sum, amicissimus. (3.) quam ob rem a te peto uel potius omnibus te precibus oro et obtestor ut in tuis maximis curis aliquid impertias temporis huic quoque cogitationi ut tuo beneficio bonus uir, gratus, pius denique esse in maximi benefici memoria possim. quae si tantum ad me ipsum pertinerent, sperarem me a te tamen impetraturum, sed, ut arbitror, et ad tuam fidem et ad rem publicam pertinet me, et pacis et utriusque uestrum <amicum, et ad uestram> et ad ciuium concordiam per te quam accommodatissimum conseruari.
• Cicéron Att. 8,9,1-2 (entre Formies et Arpinum, 30 mars 49) epistulam meam quod peruulgatam scribis esse non fero moleste, quin etiam ipse multis dedi describendam; ea enim et acciderunt iam et impendent ut testatum esse uelim de pace quid senserim. cum autem ad eam hortarer eum praesertim hominem, non uidebar ullo modo facilius moturus quam si id quod eum hortarer conuenire eius sapientiae dicerem. eam si «admirabilem» dixi cum eum ad salutem patriae hortabar, non sum ueritus ne uiderer adsentari, cui tali in re libenter me ad pedes abiecissem. qua autem est «aliquid impertias temporis», non est de pace sed de me ipso et de meo officio ut aliquid cogitet. nam quod testificor me expertem belli fuisse, etsi id re perspectum est, tamen eo scripsi quo in suadendo plus auctoritatis haberem; eodemque pertinet quod causam eius probo. (2.) sed quid haec nunc? utinam aliquid profectum esset! ne ego istas litteras in contione recitari uelim, si quidem ille ipse ad eundem scribens in publico proposuit epistulam illam in qua est «pro tuis rebus gestis amplissimis» [Pompée ELM II n° 1 frg. 31] (amplioribusne quam suis, quam Africani? ita tempus ferebat), si quidem etiam uos duo tales ad quintum miliarium, quo nunc ipsum unde se recipienti, quid agenti, quid acturo? quanto autem ferocius ille causae suae confidet, cum uos, cum uestri similis non modo frequentis sed laeto uultu gratulantis uiderit! «num igitur peccamus?» minime uos quidem; sed tamen signa conturbantur quibus uoluntas a simulatione distingui posset. quae uero senatus consulta uideo? sed apertius quam proposueram.

Les copies des lettres envoyées

• César à L. Cornélius Balbus maior ELM II n° 28 frg. 50 ap. Cic. fr. 2,11(10),4-5 (Rome, 12 février 54) de Caesare, fugerat me ad te scribere. uideo enim quas tu litteras exspectaris. sed ille scripsit ad Balbum [César ELM II n° 28 frg. 50] fasciculum illum epistularum in quo fuerat mea et Balbi [Balbus ELM II n° 39 frg. 2] totum sibi aqua madidum redditum esse, ut ne illud quidem sciat, meam fuisse aliquam epistulam. sed ex Balbi epistula pauca uerba intellexerat, ad quae rescripsit his uerbis: «de Cicerone te uideo quiddam scripsisse quod ego non intellexi. quantum autem coniectura consequebar, id erat eius modi ut magis optandum quam sperandum putarem». (5.) itaque postea misi ad Caesarem eodem illo exemplo litteras. iocum autem illius de sua egestate ne sis aspernatus; ad quem ego rescripsi nihil esse quod posthac arcae nostrae fiducia conturbaret lusique in eo genere et familiariter et cum dignitate. amor autem eius erga nos perfertur omnium nuntiis singularis. litterae quidem ad id quod exspectas fere cum tuo redditu iungentur.
• Cicéron fam. 7,25,1-2 (à Fabius Gallus, Tusculum, vers le 24 août 45) quod epistulam conscissam doles, noli laborare. salua est; domo petes cum libebit. quod autem me mones, ualde gratum est idque ut semper facias rogo. uideris enim mihi uereri ne, si istum <iratum [add. Wesenberg]> habuerimus, rideamus γέλωτα σαρδάνιον. sed heus tu, manum de tabula! magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos. (2.) mi Galle, caue putes quicquam melius quam epistulae tuae partem ab eo loco, «cetera labuntur» [Fabius Gallus ELM II n° 144 frg. 2].

Le uolumen des treize lettres d’Atticus reçues par Cicéron

Cicéron Att. 9,10,4 (Formies, 18 mars 49) nam cum ad hunc locum uenissem, euolui uolumen epistularum tuarum quod ego <sub> signo habeo seruoque diligentissime. erat igitur in ea quam X Kal. Febr. dederas hoc modo: «sed uideamus et Gnaeus quid agat et illius rationes quorsum fluant. quod si iste Italiam relinquet, faciet omnino male et, ut ego existimo, ἀλογίστως, sed tum demum consilia nostra commutanda erunt» [Atticus epist. frg. 88 Consoli]. hoc scribis post diem quartum quam ab urbe discessimus.

deinde VIII Kal. Febr.: «tantum modo Gnaeus noster ne, ut urbem ἀλογίστως reliquit, sic Italiam relinquat» [Atticus epist. frg. 89 Consoli].

eodem die das alteras litteras quibus mihi consulenti planissime respondes; est enim sic: «sed uenio ad consultationem tuam. si Gnaeus Italia cedit, in urbem redeundum puto; quae enim finis peregrinationis?». hoc mihi plane haesit, et nunc ita uideo, infinitum bellum iunctum miserrima fuga, quam tu peregrinationem ὑποκορίζῃ.

(5.) sequitur χρησμὸς VI <Kal.> Febr.: «ego, si Pompeius manet in Italia nec res ad pactionem uenit, longius bellum puto fore; sin Italiam relinquit, ad posterum bellum ἄσπονδον strui existimo». huius igitur belli ego particeps et socius et adiutor esse cogor quod et ἄσπονδον est <et> cum ciuibus!

deinde VII Id. Febr., cum iam plura audires de Pompei consilio, concludis epistulam quandam hoc modo: «ego quidem tibi non sim auctor, si Pompeius Italiam relinquit, te quoque profugere. summo enim periculo facies nec rei publicae proderis; cui quidem posterius poteris prodesse, si manseris» [Atticus epist. frg. 91 Consoli]. quem πατριν ac πολιτικὸν hominis prudentis et amici tali admonitu non moueret auctoritas?

(6.) deinde III Id. Febr. iterum mihi respondes consulenti sic: «quod quaeris a me fugamne foedam an moram nefandam utiliorem putem, ego uero in praesentia subitum discessum et praecipitem profectionem cum tibi tum ipsi Gnaeo inutilem et periculosam puto et satius esse existimo uos dispertitos et in speculis esse; sed me dius fidius turpe nobis puto esse de fuga cogitare» [Atticus epist. frg. 93 Consoli]. hoc turpe Gnaeus noster biennio ante cogitauit; ita sullaturit animus eius et proscripturit iam diu.

inde, ut opinor, cum tu ad me quaedam γενικώτερον scripsisses et ego mihi a te quaedam significari putassem ut Italia cederem, detestaris hoc diligenter XI Kal. Mart.: «ego uero nulla epistula significaui, si Gnaeus Italia cederet, ut tu una cederes, aut si significaui, non dico fui inconstans sed demens» [Atticus epist. frg. 95 Consoli]. in eadem epistula alio loco: «nihil relinquitur nisi fuga, cui te socium neutiquam puto esse oportere nec umquam putaui».

(7.) totam autem hanc deliberationem euoluis accuratius in litteris VIII Kal. Mart. datis: «si M’. Lepidus et L. Vulcatius remanent, <manen>dum puto, ita ut, si saluus sit Pompeius et constiterit alicubi, hanc νέκυιαν relinquas et te in certamine uinci cum illo facilius patiaris quam cum hoc in ea quae perspicitur futura colluuie regnare» [Atticus epist. frg. 96 Consoli]. multa disputas huic sententiae conuenientia. inde ad extremum: «“quid si – inquis – Lepidus et Vulcatius discedunt?” plane ἀπορῶ. quod euenerit igitur et quod egeris id στερκτέον putabo». si tum dubitares, nunc certe non dubitas istis manentibus.

(8.) deinde in ipsa fuga V Kal. Mart.: «interea non dubito quin in Formiano mansurus sis. commodissime enim τὸ μέλλον ibi καραδοκήσεις» [Atticus epist. frg. 97 Consoli].

at Kal. Mart., cum ille quintum iam diem Brundisi esset: «tum poterimus deliberare, non scilicet integra re sed certe minus infracta quam si una proieceris te» [Atticus epist. frg. 101 Consoli].

deinde IIII Non. Mart., ὑπὸ τὴ<ν διά>λειψιν [cf. Att. 9,2a] cum breuiter scriberes, tamen ponis hoc: «cras scribam plura et ad omnia; hoc tamen dicam, non paenitere me consili de tua mansione, et, quamquam magna sollicitudine, tamen quia minus mali puto esse quam in illa profectione, maneo in sententia et gaudeo te mansisse» [Atticus epist. frg. 102 Consoli].

(9.) cum uero iam angerer et timerem ne quid a me dedecoris esset admissum, III Non. Mart.: «te tamen non esse una cum Pompeio non fero moleste. postea, si opus fuerit, non erit difficile, et illi, quoquo tempore fiet, erit ἀσμενιστόν. sed hoc ita dico, si hic qua ratione initium fecit eadem cetera aget, sincere, temperate, prudenter, ualde uidero et consideratius utilitati nostrae consuluero» [Atticus epist. frg. 103 Consoli].

(10.) VII Id. Mart. scribis Peducaeo quoque nostro probari quod quierim, cuius auctoritas multum apud me ualet.

his ego tuis scriptis me consolor, ut nihil a me adhuc delictum putem.

Les uolumina epistularum missarum et acceptarum

Cicéron Verr. 2,3,167 admiratur et exspectat quidnam Vettius dicturus sit. nihil dicet ex tempore, nihil ex sua uoluntate, nihil, cum utrumuis licuisse uideatur. misit in Siciliam litteras ad Carpinatium, cum esset magister scripturae et sex publicorum, quas ego Syracusis apud Carpinatium in litterarum adlatarum libris, Romae in litterarum missarum apud magistrum L. Tullium, familiarem tuum, inueni.

---

---