Iulius Victor rhet. p. 105,9-23 Giomini–Celentano

DE EPISTOLIS

epistolis conueniunt multa eorum, quae de sermone praecepta sunt. epistolarum species duplex est; sunt enim aut negotiales aut familiares. negotiales sunt argumento negotioso et graui. in hoc genere et sententiarum pondera et uerborum lumina et figurarum insignia conpendii opera requiruntur atque omnia denique oratoria praecepta, una modo exceptione, ut aliquid de summis copiis detrahamus et orationem proprius sermo explicet. si quid historicum epistola conprehenderis, declinari oportet a plena formula historiae, ne recedat ab epistolae gratia. si quid etiam eruditius scribas, sic disputa, ut ne modum epistolae corrumpas. in familiaribus litteris primo breuitas obseruanda: ipsarum quoque sententiarum ne diu circumferatur, quod Cato ait, « ambitio » [ad fil. frg. 21 Cugusi–Sblendorio], sed ita recidantur, ut numquam uerbi aliquid deesse uideatur: unum te scilicet, quod intellegentia suppleatur, in epistolis Tullianis ad Atticum et Axium frequentissimum est.

Cicéron fam. 9,21,1 (à L. Papirius Pétus : 46, 45 ou 44 ?)  ain tandem? insanire tibi uideris quod imitere uerborum meorum, ut scribis, fulmina? tum insanires si consequi non posses; cum uero etiam uincas, me prius irrideas quam te oportet. qua re nihil tibi opus est illud a Trabea, sed potius ἀπότευγμα meum. uerum tamen quid tibi ego uideor in epistulis? nonne plebeio sermone agere tecum? nec enim semper eodem modo. quid enim simile habet epistula aut iudicio aut contioni? quin ipsa iudicia non solemus omnia tractare uno modo. priuatas causas et eas tenuis agimus subtilius, capitis aut famae scilicet ornatius. epistulas uero cottidianis uerbis texere solemus.

La planification du discours

• Att. 5,13,3 (Éphèse, 26 juillet 51) et si intellegis quam meum sit scire et curare quid in re publica fiat – fiat autem? immo uero etiam quid futurum sit –, perscribe ad me omnia.
• Att. 14,13,2 et 4-6 (Pouzzoles, 26 avril 44) si est bellum ciuile futurum (quod certe erit si Sextus in armis permanebit, quem permansurum esse certe scio), quid nobis faciendum sit ignoro […] (4.) suscipe nunc meam deliberationem qua sollicitor […] iam illa consilia priuata sunt […] (5.) redeo nunc ad epistulam tuam […] (6.) sed haec quoque hactenus. redeo enim ad miseram seu nullam potius rem publicam.

Le post scriptum

• Att. 13,46,3 et 5 (Tusculum, 12 août 45) subaccusa, quaeso, Vestorium […] (5.) Vestorium nil est quod accuses. iam enim obsignata hac epistula noctu tabellarius noster uenit et ab eo litteras diligenter scriptas attulit et exemplum testamenti.
• Q. fr. 3,1,17 et 19 (Arpinum-Rome, septembre 54) cum hanc iam epistulam complicarem, tabellarii a uobis uenerunt a.d. XI Kal. septimo uicesimo die […] (19.) cum scripsissem haec infima quae sunt mea manu, uenit ad nos Cicero tuus ad cenam, cum Pomponia foris cenaret.

Contexte d’énonciation: temps et espace

• Att. 1,4,3 (Rome, début de 66) quae mihi antea signa misisti, ea nondum uidi ; in Formiano sunt, quo ego nunc proficisci cogitabam.
• Att. 2,15,1 (Formies, 24/29 avril 59) ut scribis ita uideo, non minus incerta in re publica quam in epistula tua.
• Att. 3,5 subscr. (Thurium, 10 avril 58) data VIII Id. Apr. Thuri.
• Att. 3,6 subscr. (près de Tarente, 17 avril 58) data XIIII Kal. Mai. de Tarentino.
• Att. 9,10,1 (Formies, 18 mars 49) nihil habebam quod scriberem ; neque enim noui quicquam audieram et ad tuas omnis rescripseram pridie.

Lettres publiques (negotiales) et privées (familiares)

• Att. 11,22,1 (Brindes, 26/27 août ? 47) diligenter mihi fasciculum reddidit Balbi tabellarius; accepi enim a te litteras quibus uideris uereri ut epistulas illas acceperim.
• fam. 2,4,1 (à Curion : Rome, vers le milieu de 53) epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius causa inuenta res ipsa est, ut certiores faceremus absentis si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. huius generis litteras a me profecto non exspectas. tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nuntios, in meis autem rebus nihil est sane noui. reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno opere delectant, unum familiare et iocosum, alterum seuerum et graue. utro me minus deceat uti non intellego. iocerne tecum per litteras? ciuem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. an grauius aliquid scribam? quid est quod possit grauiter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publica? atqui in hoc genere haec mea causa est ut <neque ea quae sentio audeam> neque ea quae non sentio uelim scribere.
• fam. 5,8,5 (à M. Crassus : Rome, janvier 54) has litteras uelim existimes foederis habituras esse uim, non epistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio sanctissume esse obseruaturum diligentissumeque esse facturum.
• fam. 15,21,4 (à Trébonius : Rome, fin du 2^e mois intercalaire 46) primum enim ego illas Caluo litteras misi non plus quam has quas nunc legis existimans exituras; aliter enim scribimus quod eos solos quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus.
• Q. fr. 3,1,8 (Arpinum-Rome, septembre 54) uenio nunc ad tuas litteras, quas pluribus epistulis accepi dum sum in Arpinati; nam mihi uno die tres sunt redditae et quidem, ut uidebantur, eodem abs te datae tempore.

La brièveté et l’implicite

• Att. 1,13,4 (Rome, 25 janvier 61) tuus autem ille amicus (scin quem dicam? de quo tu ad me scripsisti, postea quam non auderet reprehendere laudare coepisse) nos, ut ostendit, admodum diligit […], occulte, sed ita ut perspicuum sit, inuidet.
• Att. 6,4,3 (entre Tarse et le fleuve Pyrame, peu après le 5 juin 50) illud praeterea μυστικώτερον ad te scribam, tu sagacius odorabere. τῆς δάμαρτός μου ὁ ἀπελεύθερος (οἶσθα ὃν λέγω) ἔδοξέ μοι πρώην, ἐξ ὧν ἀλογευόμενος παρεφθέγγετο, πεφυρακέναι τὰς ψήφους ἐκ τῆς ὠνῆς τῶν ὑπαρχόντων <τῶν> τοῦ Κροτωνιάτου τυραννοκτόνου. δέδοικα δὴ μή τι νοήσεις… εἷς δήπου τοῦτο δὴ περισκεψάμενος τὰ λοιπὰ ἐξασφάλισαι. non queo tantum quantum uereor scribere; tu autem fac ut mihi tuae litterae uolent obuiae.

DE SERMOCINATIONE
(p.  103,8-105,8  Giomini–Celentano)

sermocinandi ratio non in postremis habenda est; et quidem sermonis usus multo frequentior quam orationis est. igitur sermonis est uirtus elegantia sine ostentatione. uerba sint electa, honesta magis quam sonantia, paucae translationes neque hae alte petitae, modica antiquitas, sine figuris insignibus, sine structura leniore, sine periodo, sine enthymemate: denique omnes rhetoricas palaestras missas feceris, quae ut addunt orationi auctoritatem, sic detrahunt sermoni fidem. attamen habebit sermo lucem suam, ut sit simplex et aequalis et ante omnia carens obscuritate.
 sermonum argumenta, quae semper esse uix seria possunt, plerumque se iocis inserentibus, tamen semper honesta sint, at non inepte neque iurgiose. nam multos nugae rapiunt ad foeditatem, nec non contentiones ad furorem, cum tamen in omni parte uitae, tum in sermonibus quies optima est. fere sermo cuiusque mores probat. caue ne quem sermone laedas uel aperto uel inuerso uel absentem uel coram. agrestis ingenii est aut neminem appellare aut de pluribus unum alterum ue eligere, qui cum fabulere. superiores obseruare oportet, ut inuitent clientes ad colloquendum: nam inferior modestius fecerit, si exspectet, dum lacessatur, nisi quid rei suae euenerit. sermonum autem occasiones sunt et sciscitatio, quid agant, rogantis, et commemoratio, quid tibi aut alteri euenerit, aut quid nouae rei audieris, quam tamen narrare non sit religionis, et admonitio ex re nata fortuita.
 iam ubi statuendum sit initium, res ipsa perducit; nascitur enim ex responsione responsio. in quo cauendum est, ne hinc illo, quod aiunt, transultes aliud ue quid, quam qua de re agitur, interseras. neque porro obloquare neque solus loqui postules neque properantem morere atque otio obtundas. ubique breuitas bonum est, sed in sermone praecipuum; alterius enim tempore non abuti decet. multum ad sermonis gratiam ualet ueterum exemplorum memoria, rerum nouarum scientia, si illa accommodes, non ut quaesita, sed ut obuia. et prouerbiorum tempestiuitas lepida est Graecorum atque nostrorum; et uersus partes ue eorum  ex orationibus aliis ue scriptis sententiae, si loco proferantur, sermonem conuenustant.
  dicta uernilia scurrarumque aemulationem: nam multi, dum se facetos uolunt, non modo uerba, sed gestus quoque ac uocabula scurrarum exprimunt. ita accidit, ut nec quod esse debent sint, nec quod imitantur. nec sermonem quasi orationem pronuntiaueris, nec praepropere loquaris, ne si possis quidem uerba sine haesitantia linguae celeriter euoluere; multo enim turpius, si offendas saepius quasi salebrosa festinatione. neque tamen protrahere uoces oscitantem decet nec interuallis diuidere. bonus modus est in loquendo tamquam  ambulando clementer ire, sine curriculo, sine cunctatione.
 clamare in loquendo rusticum ac barbarum est; fit enim de sermone conuicium. iam si in publico aut in conuiuio clames, non agrestis modo, sed insanus habearis. rursus si ita demisse fabuleris, uix ut proximus audiat, hominis nimium delicati est. et audire sermocinantem rationis est, primum ut attente audias, ne, dum res alias agas, cum responsio opus sit, aliud respondeas, aut ignarus, rogari quid uideatur, consilescas; deinde ut sinas propositum explicari atque in loco occurras, ne duo aut plures chori aut cateruae modo constrepatis.
 et hominum et locorum et temporum ratio seruanda est: alius cum superiore, alius cum pari aut proximo sermo est; item cum senioribus, cum aequalibus, cum pueris aut mulierculis. quid? in conuiuio putas eundem debere esse, quem in foro aut aliquo coetu litteratorum?  quod ego scio quosdam  spectaculis aut conuiuiis aut ubi minime conuenit doctrinam atque facundiam uenditare aut rem publicam strepere? minime oportet uinum de poculo in mensam instillare id que digitulo deducere in lineas. mala ista sermocinatio in conuiuio garrula ac per uinum diserta, et fere uideas, qui sicci ac sobrii nihil sunt, eos madidos friguttire. et temporum tibi cura sit, ne in rebus tristibus laeta, ne in laetioribus tristia introducas. hi sunt enim, quos Cicero « ineptos » uocat [Cicéron de orat. 2,17 qui aut tempus quid postulet non uidet aut plura loquitur aut se ostentat aut eorum, quibuscum est, uel dignitatis uel commodi rationem non habet aut denique in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est, is ineptus esse dicitur], qui neque ubi nec quando nec cum quibus fabulentur existimant nec quam diu nec quo modo. partim plus cachinno interturbant quam uerbis explicant, uerba concidunt, syllabas obscurant, litteras ut furto auferunt. loquere opportune, honeste, Latine, dilucide, placide, plano ore, uultu quieto, clamore nullo, sine cachinno, sine aliis notatis supra. « multum ad sermonis elegantiam conferent comoediae ueteres et togatae et tabernariae et Atellanae fabulae et mimofabulae, multum etiam epistolae ueteres, in primis Tullianae » [Fronton frg. 28 van den Hout2, cf. Fronton laudes fumi et pulueris p. 215,9-11 vdH nullum huiuscemodi scriptum Romana lingua exstat satis nobile, nisi quod poetae in comoedis uel Atellanis adtigerunt ; ad Anton. imp. 3,8 p. 104,12-14 omnes autem Ciceronis epistulas legendas censeo, mea sententia uel magis quam omnis eius orationes: epistulis Ciceronis nihil est perfectius].