N.B. Les étudiantes et étudiants qui ne peuvent pas suivre le séminaire à cause des mesures sanitaires en vigueur trouveront les fichiers audio de chaque séance dans la plateforme moodle (M1/3LC56LA – Littérature latine – Histoire des textes – AGarcea).

1. La difficulté de la tâche : la fortuna

(1.1.) scio ego, quam difficile atque asperum factu sit consilium dare regi aut imperatori, postremo quoiquam mortali, quoius opes in excelso sunt, quippe cum et illis consultorum copiae adsint neque de futuro quisquam satis callidus satisque prudens sit. (2.) quin etiam saepe praua magis quam bona consilia prospere eueniunt, quia plerasque res fortuna ex libidine sua agitat.

• Salluste Catil. 3,2 in primis arduom uidetur res gestas scribere.
• Quintilien inst.3,8,46-47 et cum Ciceroni dabimus consilium ut Antonium roget … C. Caesari suadentes regnum affirmabimus stare iam rem publicam nisi uno regnante non posse. nam qui de re nefaria deliberat id solum quaerit, quo modo quam minimum peccare uideatur. 
• [Sall.] rep. 1,1,1-2 pro uero antea optinebat regna atque imperia fortunam dono dare, item alia quae per mortaleis auide cupiuntur, quia et apud indignos saepe erant quasi per libidinem data neque cuiquam incorrupta permanserant. (2.) sed res docuit id uerum esse, quod in carminibus Appius [poet. frg. 3 Blänsdorf <escit> suas quisque faber fortunas] ait, fabrum esse suae quemque fortunae, atque in te maxume, qui tantum alios praegressus es ut prius defessi sint homines laudando facta tua quam tu laude digna faciundo.
• Isocrate or. 8,8 χρὴ δὲ τοὺς νοῦν ἔχοντας περὶ μὲν ὧν ἴσασιν, μὴ βουλεύεσθαι – περίεργον γὰρ –, ἀλλὰ πράττειν ὡς ἐγνώκασιν, περὶ ὧν δ’ ἂν βουλεύωνται, μὴ νομίζειν εἰδέναι τὸ συμβησόμενον, ἀλλ’ ὡς δόξῃ μὲν χρωμένους, ὅ τι ἂν τύχῃ δὲ γενησόμενον, οὕτω διανοεῖσθαι περὶ αὐτῶν.
• César Gall. 6,30,2 multum cum in omnibus rebus, tum in re militari potest fortuna.
• Publilius Syrus F 27 fortuna in homine plus quam consilium ualet.
• Salluste Iug. 1,1-3 falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbecilla atque aeui breuis forte potius quam uirtute regatur. (2.) nam contra reputando neque maius aliud neque praestabilius inuenias magisque naturae industriam hominum quam uim aut tempus deesse. (3.) sed dux atque imperator uitae mortalium animus est. qui ubi ad gloriam uirtutis uia grassatur, abunde pollens potensque et clarus est neque fortuna eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere quoiquam potest.

2. Principium a nostra persona

(1.3.) sed mihi studium fuit adulescentulo rem publicam capessere, atque in ea cognoscenda multam magnamque curam habui: non ita ut magistratum modo caperem, quem multi malis artibus adepti erant, sed etiam ut rem publicam domi militiaeque quantumque armis uiris opulentia posset cognitum habuerim.

Cf. Vretska (1976: 96)

• Aristote 1,8 1365^b21-25 μέγιστον δὲ καὶ κυριώτατον ἁπάντων πρὸς τὸ δύνασθαι πείθειν καὶ καλῶς συμβουλεύειν <τὸ> τὰς πολιτείας ἁπάσας λαβεῖν καὶ τὰ ἑκάστης ἤθη καὶ νόμιμα καὶ συμφέροντα διελεῖν. πείθονται γὰρ ἅπαντες τῷ συμφέροντι, συμφέρει δὲ τὸ σῶζον τὴν πολιτείαν.
• Cicéron de orat. 2,337 ad consilium autem de re publica dandum caput est nosse rem publicam.

3. La captatio beneuolentiae : l’éloge de César

(1.4.) itaque mihi multa cum animo agitanti consilium fuit famam modestiamque meam post tuam dignitatem haberei et quoius rei lubet periculum facere, dum quid tibi ex eo gloriae accederet. (5.) idque non temere neque ex fortuna tua decreui, sed quia in te praeter ceteras artem unam egregie mirabilem comperi, semper tibi maiorem in aduersis quam in secundis rebus animum esse. (6.) sed per ceteros mortalis illa res clarior est, quod prius defessi sunt homines laudando atque admirando munificentiam tuam, quam tu {in} faciundo quae gloria digna essent. (2.1.) equidem mihi decretum est nihil tam ex alto reperiri posse, quod non cogitanti tibi in promptu sit. (2.) neque eo quae uisa sunt de re publica tibi scripsi, quia mihi consilium atque ingenium meum amplius aequo probaretur, sed inter labores militiae interque proelia uictorias imperium statui admonendum te de negotiis urbanis. (3.) namque tibi si id modo in pectore consilii est, ut te ab inimicorum impetu uindices quoque modo contra aduersum consulem beneficia populi retineas, indigna uirtute tua cogitas. 

• Cicéron fam. 1,9,11 (à Lentulus, Rome, décembre 54) cum autem in re publica Cn. Pompeius princeps esset … cuius ego dignitiati ab adolescentia fautor … exstitissem … non putaui famam inconstantiae mihi pertimescendam si … meam … uoluntatem ad summi uiri de meque optime meriti dignitatem adgregassem.
• Thucydide 1,138,3 ᾖν γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι· οἰκείᾳ γὰρ ξυνέσει καὶ οὔτε προμαθὼν ἐς αὐτὴν οὐδὲν οὔτ’ ἐπιμαθών, τῶν τε παραχρῆμα δι’ ἐλαχίστης βουλῆς κράτιστος γνώμων καὶ τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ γενησομένου ἄριστος εἰκαστής· καὶ ἃ μὲν μετὰ χεῖρας ἔχοι, καὶ ἐξηγήσασθαι οἷός τε, ὧν δ’ ἄπειρος εἴη, κρῖναι ἱκανῶς οὐκ ἀπήλλακτο· τό τε ἄμεινον ἢ χεῖρον ἐν τῷ ἀφανεῖ ἔτι προεώρα μάλιστα. καὶ τὸ ξύμπαν εἰπεῖν φύσεως μὲν δυνάμει, μελέτης δὲ βραχύτητι κράτιστος δὴ οὗτος αὐτοσχεδιάζειν τὰ δέοντα ἐγένετο.
• Cornélius Népos Them. 1,4 celeriter quae opus erant reperiebat, facile eadem oratione explicabat, neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat, quod et de instantibus, ut ait Thucydides, uerissime iudicabat et de futuris callidissime coniciebat.

• Cicéron rep. 5,9 ap. Grill. rhet. p.28,14 ss. Martin: in Politia sua dicit Tullius rei publicae rectorem summum uirum et doctissimum esse debere ita ut sapiens sit et iustus et temperans et eloquens, ut possit facile currente eloquentia animi secreta ad regendam plebem exprimere.

4. L’importance du sujet et le uerum

(2.4.) sin in te ille animus est, qui iam a principio nobilitatis factionem disturbauit, plebem Romanam ex graui seruitute in libertatem restituit, in praetura inimicorum arma inermis disiecit, domi militiaeque tanta et tam praeclara facinora fecit, ut ne inimici quidem queri quicquam audeant nisi de magnitudine tua: quin tu accipe ea quae dicam de summa re publica. quae profecto aut uera inuenies aut certe haud procul a uero.

• Cicéron 3,23 cum autem certi propter diuitias aut genus aut aliquas opes rem publicam tenent, est factio, sed uocantur illi optimates.