Le schéma apologétique chez Lucilius
- Luclius 1016 Marw = 30,18 Charpin : et maledicendo in multis sermonibus differs
- Lucilius 1014 Marx = 30,19 Charpin : idque tuis factis saeuis et tristibus dictis
- Lucilius 1035 Marx = 30,20 Charpin : nunc, Gai, quoniam incilans nos laedis uicissim
- Lucilius 1030 Marx = 30,30 Charpin : nolito tibi me maledicere posse putare !
- Lucilius 1033 Marx = 30,32 Charpin : quem scis tuas omnes maculasque notasque
Le schéma apologétique de la satire 1 de Juvénal
Premier mouvement (v. 147-150a)
nil erit ulterius quod nostris moribus addat
posteritas, eadem facient cupientque minores,
omne in praecipiti uitium stetit. utere uelis,
totos pande sinus. 150
Horace sat. 2,1,57-60a
ne longum faciam: seu me tranquilla senectus
exspectat seu mors atris circumuolat alis,
diues, inops, Romae, seu fors ita iusserit, exsul,
quisquis erit uitae scribam color.
Perse 1,103-106
haec fierent si testiculi uena ulla paterni
uiueret in nobis? summa delumbe saliua
hoc natat in labris et in udo est Maenas et Attis
nec pluteum caedit nec demorsos sapit unguis.
Deuxième mouvement (v. 150b-153a)
dices hic forsitan “unde
ingenium par materiae? unde illa priorum
scribendi quodcumque animo flagrante liberet
simplicitas?”
Horace sat. 2,1,60b-62a
o puer, ut sis
uitalis metuo et maiorum nequis amicus
frigore te feriat.
Perse 1,107-110a
sed quid opus teneras mordaci radere uero
auriculas? uide sis ne maiorum tibi forte
limina frigescant: sonat hic de nare canina
littera.
Troisième mouvement (v. 153b-154)
“cuius non audeo dicere nomen?
quid refert dictis ignoscat Mucius an non?”
Horace sat. 2,1,62b-78a
quid? cum est Lucilius ausus
primus in hunc operis conponere carmina morem
detrahere et pellem, nitidus qua quisque per ora
cederet, introrsum turpis: num Laelius aut qui 65
duxit ab oppressa meritum Karthagine nomen
ingenio offensi aut laeso doluere Metello
famosisque Lupo cooperto uersibus? atqui
primores populi arripuit populumque tributim,
scilicet uni aequos uirtuti atque eius amicis. 70
quin ubi se a uolgo et scaena in secreta remorant
uirtus Scipiadae et mitis sapientia Laeli,
nugari cum illo et discincti ludere, donec
decoqueretur holus, soliti. quidquid sum ego, quamuis
infra Lucili censum ingeniumque, tamen me 75
cum magnis uixisse inuita fatebitur usque
inuidia et fragili quaerens inlidere dentem
offendet solido – nisi quid tu, docte Trebati,
dissentis.
Perse 1,114b-119
discedo. secuit Lucilius urbem,
te Lupe, te Muci, et genuinum fregit in illis.
omne uafer uitium ridenti Flaccus amico
tangit et admissus circum praecordia ludit,
callidus excusso populum suspendere naso.
me muttire nefas? nec clam? nec cum scrobe? nusquam?
Quatrième mouvement (v. 155-157)
“pone Tigillinum, taeda lucebis in illa 155
qua stantes ardent qui fixo gutture fumant,
et latum media sulcum deducit harena”.
schol. Iuu. 1,155 pone Tigellinum] hoc est in satura: pone te uituperare Tigellinum, quem si laeseris, uiuus ardebis, quemadmodum in munere Neronis uiui arserunt, de quibus ille iusserat cereos fieri, ut lucerent spec<ta>toribus, cum fixa essent guttura, ne se curuarent.
Horace sat. 2,1,79b-83a
equidem nihil hinc diffindere possum.
sed tamen ut monitus caueas, ne forte negoti
incutiat tibi quid sanctarum inscitia legum:
si mala condiderit in quem quis carmina, ius est
iudiciumque.
Perse 1,119
me muttire nefas? nec clam? nec cum scrobe? nusquam?
Variation du premier mouvement (v. 158-159)
“qui dedit ergo tribus patruis aconita, uehatur
pensilibus plumis atque illinc despiciat nos?”
Variation du quatrième mouvement (v. 160-170a)
“cum ueniet contra, digito compesce labellum: 160
accusator erit qui uerbum dixerit ‘hic est’.
securus licet Aenean Rutulumque ferocem
committas, nulli grauis est percussus Achilles
aut multum quaesitus Hylas urnamque secutus:
ense uelut stricto quotiens Lucilius ardens 165
infremuit, rubet auditor cui frigida mens est
criminibus, tacita sudant praecordia culpa.
inde ira et lacrimae. tecum prius ergo uoluta
haec animo ante tubas: galeatum sero duelli
paenitet”. 170
Horace sat. 2,1,21-23
quanto rectius hoc quam tristi laedere uersu
Pantolabum scurram Nomentanumque nepotem,
cum sibi quisque timet, quamquam est intactus, et odit.
Horace sat. 2,1,39-42
sed hic stilus haud petet ultro
quemquam animantem et me ueluti custodiet ensis
uagina tectus: quem cur destringere coner
tutus ab infestis latronibus?
Final (v. 170b-171)
“experiar quid concedatur in illos
quorum Flaminia tegitur cinis atque Latina”.
Horace sat. 2,1,83b-85
esto, siquis mala; sed bona siquis
iudice condiderit laudatus Caesare? siquis
opprobriis dignum latrauerit, integer ipse?
Perse 1,119-123a
me muttire nefas? nec clam? nec cum scrobe? nusquam?
hic tamen infodiam. uidi, uidi ipse, libelle:
auriculas asini quis non habet? hoc ego opertum,
hoc ridere meum, tam nil, nulla tibi uendo
Iliade.
La “distortion temporelle” dans la littérature des époques de Trajan et Hadrien
- Tacite 3,1 nunc demum redit animus; et quamquam primo statim beatissimi saeculi ortu Nerua Caesar res olim dissociabilis miscuerit, principatum ac libertatem, augeatque cotidie felicitatem temporum Nerua Traianus […] natura tamen infirmitatis humanae tardiora sunt remedia quam mala.
- Pline 8,12,4-5 quod si illi nullam uicem nulla quasi mutua officia deberem, sollicitarer tamen uel ingenio hominis pulcherrimo et maximo et in summa seueritate dulcissimo, uel honestate materiae. scribit exitus inlustrium uirorum, in his quorundam mihi carissimorum. uideor ergo fungi pio munere, quorumque exsequias celebrare non licuit, horum quasi funebribus laudationibus seris quidem sed tanto magis ueris interesse.
- Pline 9,13,2 occiso Domitiano statui mecum ac deliberaui, esse magnam pulchramque materiam insectandi nocentes, miseros uindicandi, se proferendi.
La théorie rhétorique de l’indignatio
Quintilien inst. 11,3,61 quod quidem maxima ex parte praestant ipsi motus animorum, sonatque uox ut feritur: sed cum sint alii ueri adfectus, alii ficti et imitati, ueri naturaliter erumpunt, ut dolentium irascentium indignantium, sed carent arte ideoque sunt disciplina et ratione formandi.
Quintilien inst. 6,2,26 summa enim, quantum ego quidem sentio, circa mouendos adfectus in hoc posita est, ut moueamur ipsi. nam et luctus et irae et indignationis aliquando etiam ridicula fuerit imitatio, si uerba uultumque tantum, non etiam animum accommodarimus.
Quintilien inst. 6,2,34 nos illi simus quos grauia, indigna, tristia passos queramur, nec agamus rem quasi alienam, sed adsumamus parumper illum dolorem.
La uituperatio épidictique
Quintilien inst. 3,7,26 laudantur autem urbes similiter atque homines. nam pro parente est conditor, et multum auctoritatis adfert uetustas, ut iis qui terra dicuntur orti, et uirtutes ac uitia circa res gestas eadem quae in singulis: illa propria quae ex loci positione ac munitione sunt. ciues illis ut hominibus liberi sunt decori.