Archives par mot-clé : Iulius Victor

Julius Victor: les règles de l’écriture épistolaire

Julius Victor rhet. p. 106,7-20 Giomini–Celentano : praefationes ac subscriptiones litterarum conputandae sunt pro discrimine amicitiae aut dignitatis, habita ratione consuetudinis. rescribere sic oportet, ut litterae, quibus respondes, prae manu sint, ne quid, cui responsio opus sit, de memoria effluat. obseruabant ueteres carissimis sua manu scribere uel plurimum subscribere. commendatitias fideliter dato aut ne dato. id fiet, si amicissime dabis ad amicissimum, et si probabile petes et si impetrabile. Graece aliquid addere litteris suaue est, si id neque intempestiue neque crebro facias: et « prouerbio uti non ignoto percommodum est, et uersiculo aut parte uersus » [Fronton frg. 29 van den Hout2, cf. Fronton laudes fumi et pulueris p. 215,25-27 vdH summa denique in hoc genere orationis uirtus est adseueratio. fabulae deum uel heroum tempestiue inserendae, item uersus congruentes et prouerbia accommodata]. lepidum est nonnumquam quasi praesentem alloqui, uti heus tu et quid ais et uideo te deridere: quod genus apud M. Tullium multa sunt. sed haec, ut dixi, in familiaribus litteris; nam illarum aliarum seueritas maior est. in summa id memento et ad epistolas et ad omnem scriptionem bene loqui.

L’ouverture et la clôture

  • Att. 10,13,1 (Cumes, 7 mai 49) epistula tua gratissima fuit meae Tulliae et mehercule mihi. semper speculam aliquam adferunt tuae litterae. scribes igitur, ac si quid ad spem poteris ne dimiseris.
  • Att. 12,3,1 (Tusculum, 30 mai 45) unum te puto minus blandum esse quam me aut, si uterque nostrum est aliquando aduersus aliquem, inter nos certe numquam sumus.
  • fam. 14,14 inscr. (Brindes, 29 avril 58) Tullius Terentiae et pater Tulliae, duabus animis suis, et Cicero matri optimae, suauissimae sorori s.p.d.
  • fam. 15,16,1 (à C. Cassius Longiunus : Rome, vers le 10 janvier 45) puto te iam suppudere, quem haec tertia iam epistula ante oppressit quam tu scidam aut litteram.

Les réponses

  • Att. 6,1,1 (Laodicée, 20 février 50) accepi tuas litteras a.d. v Terminalia Laodiceae; quas legi libentissime plenissimas amoris, humanitatis, offici, diligentiae. iis igitur respondebo, * (sic enim postulas), nec οἰκονομίαν meam instituam sed ordinem conseruabo tuum.
  • Att. 6,2,1 et 3 (Laodicée, début de mai 50) et respondebo primum postremae tuae paginae, qua mihi magnae molestiae fuit quod ad te scriptum est a Cincio de Stati sermone; in quo hoc molestissimum est, Statium dicere a me quoque id consilium probari. […] (3.) quoniam respondi postremae tuae paginae prima mea, nunc ad primam reuertar tuam.
Stratégies textuelles
    • Att. 1,4,3 (Rome, début de 66) qua re uelim, ut scribis, ceteris quoque rebus quam plurimis eum locum ornes.
    • Att. 1,10,2-6 (Tusculum, entre avril et juillet 67) primum tibi de nostro amico [sc. Lucceio] placando aut etiam plane restituendo polliceor […] (5.) de fratre, confido ita esse ut semper uolui et elaboraui […] (6.) de comitiis meis, et tibi me permisisse memini et ego iam pridem hoc communibus amicis qui te exspectant praedico.
    • Att.  7,8,1 (domaine de Formies, 26 décembre 50) sed prorsus ita esse ut scribis mihi persuades.
    • Att. 7,8,4 (domaine de Formies, 25/26 décembre 50) quod quaeris ecquae spes pacificationis sit, quantum ex Pompei multo et accurato sermone perspexi, ne uoluntas quidem est.
    • Att. 8,7,2 (Formies, 21 février 49) quod enim tu meum laudas et memorandum dicis, malle quod dixerim me cum Pompeio uinci quam cum istis uincere, ego uero malo, sed cum illo Pompeio qui tum erat aut qui mihi esse uidebatur.
    • fam.  2,10,4 (à M. Caelius Rufus : Camp de Pindénissus, 14 novembre 51) qua re, mi Rufe, uigila, primum ut mihi succedatur; sin id erit, ut scribis et ut ego arbitror, spissius, illud quod facile est, ne quid mihi temporis prorogetur.
    • fam. 8,10,5 (M. Célius Rufus à Cicéron, Rome, 17 novembre 51) quod ad tuum decessum attinet, illud tibi non possum polliceri, me curaturum ut tibi succedatur; illud certe praestabo, ne amplius prorogetur.
    • fam. 10,26,2 (à Furnius : Rome, fin juin ? 43) tu nunc candidatum te putas et id cogitas ut aut ad comitia curras aut, si iam confecta, domi tuae sis, ne cum maximo periculo, ut scribis, stultissimus sis? non arbitror te ita sentire; omnis enim tuos ad laudem impetus noui. quod si ut scribis ita sentis, non magis te quam de te iudicium reprehendo meum.
    • fam. 16,21,7 (Marcus Cicéron fils à Tiron : Athènes, début août ? 44) emisse te praedium uehementer gaudeo feliciterque tibi rem istam euenire cupio. hoc loco me tibi gratulari noli mirari; eodem enim fere loco tu quoque emisse te fecisti me certiorem.

Formes d’oralité : quasi praesentem alloqui

  • Att. 1,19,8 (Rome, 15 mars 60) ac nostrae quidem rationis ac uitae quasi quandam formam, ut opinor, uides.
  • Att. 2,25,1 (Rome, avant le 18 octobre 59) mirabiliter enim moratus est [sc. Varro], sicut nosti.
  • Att. 3,4 (entre Vibo et Thurium, 13 avril ? 58) me, mi Pomponi, ualde penitet uiuere, qua in re apud me tu plurimum ualuisti.
  • Att. 4,1,8 (Rome, milieu de septembre 57) in re familiari ualde sumus, ut scis, perturbati.
  • Att. 7,21,3 (Calès, 8 février 49) iuua me consilio si potes, et tamen ista quantum potes prouide.
  • Att. 9,12,3 (Formies, 20 mars 49) tu, quaeso, nunc uel maxime quid agendum nobis sit cogita.
  • fam. 16,2,2 (Pouzzoles, 11 juillet 44) sed amabo te, mi Attice (uidesne quam blande?), omnia nostra, quoad eris Romae, ita gerito, regito, gubernato ut nihil a me exspectes.
  • Q. fr. 1,1,3 (Rome, début 59) mihi crede, unus annus additus labori tuo multorum annorum laetitiam nobis, gloriam uero etiam posteris nostris adferet.
  • fam. 7,13,1 (à Trébatius Testa : Rome, 4 mars 53) audi, Testa mi : utrum superbiorem te pecunia facit, an quod te imperator consulit?
  • fam. 9,2,1 (à Varron : Rome, vers le 20 avril 46) at tibi repente paucis post diebus, cum minime exspectarem, uenit ad me Caninius mane.
  • fam. 9,20,2 (à L. Papirius Pétus: Rome, début août 46) sed uide audaciam : etiam Hirtio cenam dedi, sine pauone tamen.

Julius Victor: l’aptum dans la correspondance

L’éloignement des correspondants et la clarté

Julius Victor rhet. p. 105,24-34 Giomini–Celentano : lucem uero epistolis praefulgere oportet, nisi cum consulto {consilio} clandestinae litterae fiant, quae tamen ita ceteris occultae esse debent, ut his, ad quos mittuntur, clarae perspicuae que sint. solent etiam notas inter se secretiores pacisci, quod et Caesar [ELM II n° 28 frg. 9] et Augustus [ELM II n° 151 frg. 13] et Cicero et alii plerique fecerunt. ceterum, cum abscondito nihil opus est, cauenda obscuritas magis quam in oratione aut in sermocinando: potes enim parum plane loquentem rogare, ut id planius dicat, quod in absentium epistolis non datur. et ideo nec historia occultior addenda nec prouerbium ignotius aut uerbum cariosius aut figura putidior: neque, dum amputatae breuitati studes, dimidiatae sententiae sit intellegentia requirenda, nec dilatatione uerborum et anxio struendi labore lux obruenda.

ELM II n° 28 frg. 9:

Suétone Iul. 56,6 extant et ad Ciceronem, item ad familiares domesticis de rebus [sc. Caesaris epistulae], in quibus, si qua occultius perferenda erant, per notas scripsit, id est sic structo litterarum ordine, ut nullum uerbum effici posset: quae si qui inuestigare et persequi uelit, quartam elementorum litteram, id est D pro A et perinde reliquas commutet.

Aulu-Gelle 17,9,1-5 libri sunt epistularum C. Caesaris ad C. Oppium et Balbum Cornelium, qui res eius absentis curabant. (2.) in his epistulis quibusdam in locis inueniuntur litterae singulariae sine coagmentis syllabarum, quas tu putes positas incondite ; nam uerba ex his litteris confici nulla possunt. (3.) erat autem conuentum inter eos clandestinum de commutando situ litterarum, ut in scripto quidem alia aliae locum et nomen teneret, sed in legendo locus cuique suus et potestas restitueretur; (4.) quaenam uero littera pro qua scriberetur, ante is, sicuti dixi, conplacebat, qui hanc scribendi latebram parabant. (5.) est adeo Probi grammatici commentarius satis curiose factus De occulta litterarum significatione in epistularum C. Caesaris scriptura [Probus test. 26 Aistermann].

Att. 7,15,1 (Capoue, 26 janvier 49) ut ab urbe discessi, nullum adhuc intermisi diem quin aliquid ad te litterarum darem, non quo haberem magno opere quid scriberem sed ut loquerer tecum absens; quo mihi, cum coram id non licet, nihil est iucundius.

Les destinataires et les occasions

Julius Victor rhet. p. 105,35-106,6 Giomini–Celentano : epistola, si superiori scribas, ne iocularis sit; si pari, ne inhumana; si inferiori, ne superba; neque docto incuriose, neque indocto diligenter, nec coniunctissimo translatitie, nec minus familiari non amice, rem secundam prolixius gratulare, ut illius gaudium extollas: cum offendas dolentem, pauculis consolare, quod ulcus etiam, cum plana manu tangitur, cruentatur. ita in litteris cum familiaribus ludes, ut tamen cogites posse euenire, ut eas litteras legant tempore tristiore. iurgari numquam oportet, sed epistolae minime.

Cicéron orat. 70-71 ut enim in uita sic in oratione nihil est difficilius quam quid deceat uidere. πρέπον appellant hoc Graeci, nos dicamus sane decorum. de quo praeclare et multa praecipiuntur et res est cognitione dignissima. huius ignoratione non modo in uita sed saepissime et in poematis et in oratione peccatur. (71.) est autem quid deceat oratori uidendum non in sententiis solum sed etiam in uerbis. non enim omnis fortuna non omnis honos non omnis auctoritas non omnis aetas nec uero locus aut tempus aut auditor omnis eodem aut uerborum genere tractandus est aut sententiarum semperque in omni parte orationis ut uitae quid deceat est considerandum; quod et in re de qua agitur positum est et in personis et eorum qui dicunt et eorum qui audiunt.

Théophraste frg. 684 Fortenbaugh ap. Cic. orat. 79 sermo purus erit et Latinus, dilucide planeque dicetur, quid deceat circumspicietur. unum aberit quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus: ornatum illud suaue et affluens.

Julius Victor: la lettre comme sermo

Iulius Victor rhet. p. 105,9-23 Giomini–Celentano

DE EPISTOLIS

epistolis conueniunt multa eorum, quae de sermone praecepta sunt. epistolarum species duplex est; sunt enim aut negotiales aut familiares. negotiales sunt argumento negotioso et graui. in hoc genere et sententiarum pondera et uerborum lumina et figurarum insignia conpendii opera requiruntur atque omnia denique oratoria praecepta, una modo exceptione, ut aliquid de summis copiis detrahamus et orationem proprius sermo explicet. si quid historicum epistola conprehenderis, declinari oportet a plena formula historiae, ne recedat ab epistolae gratia. si quid etiam eruditius scribas, sic disputa, ut ne modum epistolae corrumpas. in familiaribus litteris primo breuitas obseruanda: ipsarum quoque sententiarum ne diu circumferatur, quod Cato ait, « ambitio » [ad fil. frg. 21 Cugusi–Sblendorio], sed ita recidantur, ut numquam uerbi aliquid deesse uideatur: unum te scilicet, quod intellegentia suppleatur, in epistolis Tullianis ad Atticum et Axium frequentissimum est.

Cicéron fam. 9,21,1 (à L. Papirius Pétus : 46, 45 ou 44 ?)  ain tandem? insanire tibi uideris quod imitere uerborum meorum, ut scribis, fulmina? tum insanires si consequi non posses; cum uero etiam uincas, me prius irrideas quam te oportet. qua re nihil tibi opus est illud a Trabea, sed potius ἀπότευγμα meum. uerum tamen quid tibi ego uideor in epistulis? nonne plebeio sermone agere tecum? nec enim semper eodem modo. quid enim simile habet epistula aut iudicio aut contioni? quin ipsa iudicia non solemus omnia tractare uno modo. priuatas causas et eas tenuis agimus subtilius, capitis aut famae scilicet ornatius. epistulas uero cottidianis uerbis texere solemus.

La planification du discours

  • Att. 5,13,3 (Éphèse, 26 juillet 51) et si intellegis quam meum sit scire et curare quid in re publica fiat – fiat autem? immo uero etiam quid futurum sit –, perscribe ad me omnia.
  • Att. 14,13,2 et 4-6 (Pouzzoles, 26 avril 44) si est bellum ciuile futurum (quod certe erit si Sextus in armis permanebit, quem permansurum esse certe scio), quid nobis faciendum sit ignoro […] (4.) suscipe nunc meam deliberationem qua sollicitor […] iam illa consilia priuata sunt […] (5.) redeo nunc ad epistulam tuam […] (6.) sed haec quoque hactenus. redeo enim ad miseram seu nullam potius rem publicam.

Le post scriptum

  • Att. 13,46,3 et 5 (Tusculum, 12 août 45) subaccusa, quaeso, Vestorium […] (5.) Vestorium nil est quod accuses. iam enim obsignata hac epistula noctu tabellarius noster uenit et ab eo litteras diligenter scriptas attulit et exemplum testamenti.
  • Q. fr. 3,1,17 et 19 (Arpinum-Rome, septembre 54) cum hanc iam epistulam complicarem, tabellarii a uobis uenerunt a.d. XI Kal. septimo uicesimo die […] (19.) cum scripsissem haec infima quae sunt mea manu, uenit ad nos Cicero tuus ad cenam, cum Pomponia foris cenaret.

Contexte d’énonciation: temps et espace

  • Att. 1,4,3 (Rome, début de 66) quae mihi antea signa misisti, ea nondum uidi ; in Formiano sunt, quo ego nunc proficisci cogitabam.
  • Att. 2,15,1 (Formies, 24/29 avril 59) ut scribis ita uideo, non minus incerta in re publica quam in epistula tua.
  • Att. 3,5 subscr. (Thurium, 10 avril 58) data VIII Id. Apr. Thuri.
  • Att. 3,6 subscr. (près de Tarente, 17 avril 58) data XIIII Kal. Mai. de Tarentino.
  • Att. 9,10,1 (Formies, 18 mars 49) nihil habebam quod scriberem ; neque enim noui quicquam audieram et ad tuas omnis rescripseram pridie.

Lettres publiques (negotiales) et privées (familiares)

  • Att. 11,22,1 (Brindes, 26/27 août ? 47) diligenter mihi fasciculum reddidit Balbi tabellarius; accepi enim a te litteras quibus uideris uereri ut epistulas illas acceperim.
  • fam. 2,4,1 (à Curion : Rome, vers le milieu de 53) epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius causa inuenta res ipsa est, ut certiores faceremus absentis si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. huius generis litteras a me profecto non exspectas. tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nuntios, in meis autem rebus nihil est sane noui. reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno opere delectant, unum familiare et iocosum, alterum seuerum et graue. utro me minus deceat uti non intellego. iocerne tecum per litteras? ciuem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. an grauius aliquid scribam? quid est quod possit grauiter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publica? atqui in hoc genere haec mea causa est ut <neque ea quae sentio audeam> neque ea quae non sentio uelim scribere.
  • fam. 5,8,5 (à M. Crassus : Rome, janvier 54) has litteras uelim existimes foederis habituras esse uim, non epistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio sanctissume esse obseruaturum diligentissumeque esse facturum.
  • fam. 15,21,4 (à Trébonius : Rome, fin du 2e mois intercalaire 46) primum enim ego illas Caluo litteras misi non plus quam has quas nunc legis existimans exituras; aliter enim scribimus quod eos solos quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus.
  • Q. fr. 3,1,8 (Arpinum-Rome, septembre 54) uenio nunc ad tuas litteras, quas pluribus epistulis accepi dum sum in Arpinati; nam mihi uno die tres sunt redditae et quidem, ut uidebantur, eodem abs te datae tempore.

La brièveté et l’implicite

  • Att. 1,13,4 (Rome, 25 janvier 61) tuus autem ille amicus (scin quem dicam? de quo tu ad me scripsisti, postea quam non auderet reprehendere laudare coepisse) nos, ut ostendit, admodum diligit […], occulte, sed ita ut perspicuum sit, inuidet.
  • Att. 6,4,3 (entre Tarse et le fleuve Pyrame, peu après le 5 juin 50) illud praeterea μυστικώτερον ad te scribam, tu sagacius odorabere. τῆς δάμαρτός μου ὁ ἀπελεύθερος (οἶσθα ὃν λέγω) ἔδοξέ μοι πρώην, ἐξ ὧν ἀλογευόμενος παρεφθέγγετο, πεφυρακέναι τὰς ψήφους ἐκ τῆς ὠνῆς τῶν ὑπαρχόντων <τῶν> τοῦ Κροτωνιάτου τυραννοκτόνου. δέδοικα δὴ μή τι νοήσεις… εἷς δήπου τοῦτο δὴ περισκεψάμενος τὰ λοιπὰ ἐξασφάλισαι. non queo tantum quantum uereor scribere; tu autem fac ut mihi tuae litterae uolent obuiae.
DE SERMOCINATIONE
(p. 103,8-105,8 Giomini–Celentano)

sermocinandi ratio non in postremis habenda est; et quidem sermonis usus multo frequentior quam orationis est. igitur sermonis est uirtus elegantia sine ostentatione. uerba sint electa, honesta magis quam sonantia, paucae translationes neque hae alte petitae, modica antiquitas, sine figuris insignibus, sine structura leniore, sine periodo, sine enthymemate: denique omnes rhetoricas palaestras missas feceris, quae ut addunt orationi auctoritatem, sic detrahunt sermoni fidem. attamen habebit sermo lucem suam, ut sit simplex et aequalis et ante omnia carens obscuritate.
sermonum argumenta, quae semper esse uix seria possunt, plerumque se iocis inserentibus, tamen semper honesta sint, at non inepte neque iurgiose. nam multos nugae rapiunt ad foeditatem, nec non contentiones ad furorem, cum tamen in omni parte uitae, tum in sermonibus quies optima est. fere sermo cuiusque mores probat. caue ne quem sermone laedas uel aperto uel inuerso uel absentem uel coram. agrestis ingenii est aut neminem appellare aut de pluribus unum alterum ue eligere, qui cum fabulere. superiores obseruare oportet, ut inuitent clientes ad colloquendum: nam inferior modestius fecerit, si exspectet, dum lacessatur, nisi quid rei suae euenerit. sermonum autem occasiones sunt et sciscitatio, quid agant, rogantis, et commemoratio, quid tibi aut alteri euenerit, aut quid nouae rei audieris, quam tamen narrare non sit religionis, et admonitio ex re nata fortuita.
iam ubi statuendum sit initium, res ipsa perducit; nascitur enim ex responsione responsio. in quo cauendum est, ne hinc illo, quod aiunt, transultes aliud ue quid, quam qua de re agitur, interseras. neque porro obloquare neque solus loqui postules neque properantem morere atque otio obtundas. ubique breuitas bonum est, sed in sermone praecipuum; alterius enim tempore non abuti decet. multum ad sermonis gratiam ualet ueterum exemplorum memoria, rerum nouarum scientia, si illa accommodes, non ut quaesita, sed ut obuia. et prouerbiorum tempestiuitas lepida est Graecorum atque nostrorum; et uersus partes ue eorum ex orationibus aliis ue scriptis sententiae, si loco proferantur, sermonem conuenustant.
dicta uernilia scurrarumque aemulationem: nam multi, dum se facetos uolunt, non modo uerba, sed gestus quoque ac uocabula scurrarum exprimunt. ita accidit, ut nec quod esse debent sint, nec quod imitantur. nec sermonem quasi orationem pronuntiaueris, nec praepropere loquaris, ne si possis quidem uerba sine haesitantia linguae celeriter euoluere; multo enim turpius, si offendas saepius quasi salebrosa festinatione. neque tamen protrahere uoces oscitantem decet nec interuallis diuidere. bonus modus est in loquendo tamquam ambulando clementer ire, sine curriculo, sine cunctatione.
clamare in loquendo rusticum ac barbarum est; fit enim de sermone conuicium. iam si in publico aut in conuiuio clames, non agrestis modo, sed insanus habearis. rursus si ita demisse fabuleris, uix ut proximus audiat, hominis nimium delicati est. et audire sermocinantem rationis est, primum ut attente audias, ne, dum res alias agas, cum responsio opus sit, aliud respondeas, aut ignarus, rogari quid uideatur, consilescas; deinde ut sinas propositum explicari atque in loco occurras, ne duo aut plures chori aut cateruae modo constrepatis.
et hominum et locorum et temporum ratio seruanda est: alius cum superiore, alius cum pari aut proximo sermo est; item cum senioribus, cum aequalibus, cum pueris aut mulierculis. quid? in conuiuio putas eundem debere esse, quem in foro aut aliquo coetu litteratorum? quod ego scio quosdam spectaculis aut conuiuiis aut ubi minime conuenit doctrinam atque facundiam uenditare aut rem publicam strepere? minime oportet uinum de poculo in mensam instillare id que digitulo deducere in lineas. mala ista sermocinatio in conuiuio garrula ac per uinum diserta, et fere uideas, qui sicci ac sobrii nihil sunt, eos madidos friguttire. et temporum tibi cura sit, ne in rebus tristibus laeta, ne in laetioribus tristia introducas. hi sunt enim, quos Cicero « ineptos » uocat [Cicéron de orat. 2,17 qui aut tempus quid postulet non uidet aut plura loquitur aut se ostentat aut eorum, quibuscum est, uel dignitatis uel commodi rationem non habet aut denique in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est, is ineptus esse dicitur], qui neque ubi nec quando nec cum quibus fabulentur existimant nec quam diu nec quo modo. partim plus cachinno interturbant quam uerbis explicant, uerba concidunt, syllabas obscurant, litteras ut furto auferunt. loquere opportune, honeste, Latine, dilucide, placide, plano ore, uultu quieto, clamore nullo, sine cachinno, sine aliis notatis supra. « multum ad sermonis elegantiam conferent comoediae ueteres et togatae et tabernariae et Atellanae fabulae et mimofabulae, multum etiam epistolae ueteres, in primis Tullianae » [Fronton frg. 28 van den Hout2, cf. Fronton laudes fumi et pulueris p. 215,9-11 vdH nullum huiuscemodi scriptum Romana lingua exstat satis nobile, nisi quod poetae in comoedis uel Atellanis adtigerunt ; ad Anton. imp. 3,8 p. 104,12-14 omnes autem Ciceronis epistulas legendas censeo, mea sententia uel magis quam omnis eius orationes: epistulis Ciceronis nihil est perfectius].