La lettre de Constance II au sénat de Constantinople pour l’adlectio de Thémistios
Constance II epist. ap. Thémistios disc. § 21 A Dindorf (1/09/355) : « Comme je le disais en commençant, c’est en même temps à vous et à Thémistios que je fais honneur, car Thémistios, prenant sa part d’une dignité romaine que nous lui conférons, apporte en échange la science hellénique (μεταλαβὼν γὰρ παρ’ ἡμῶν ἀξιώματος Ῥωμαϊκοῦ ἀντεισφέρει σοφίαν Ἑλληνικὴν) ».
L’opposition des partisans de la paideia traditionnelle
1. contre la nouvelle formation des fonctionnaires
Libanios or. 2,43-44 Εἶεν· εἰ δὲ δὴ καὶ τἄλλα με πάντα φίλον ἐποίει τοῖς παροῦσιν, οὐκ ἄν με καὶ μόνα τὰ περὶ τοὺς λόγους εἰκότως ἐξεπολέμωσεν; οἳ πάλαι μὲν ἤστραπτον, νῦν δ’ εἰσὶ σκοτεινοί, καὶ πάλαι μὲν εἷλκον τὴν πανταχόθεν νεότητα, νῦν δ’ οὐδὲν εἶναι κέκρινται. (44.) ἀλλ’ οἱ μὲν ἐοικέναι δοκοῦσι πέτραις, εἰς ἃς ὁ σπείρων μαίνεται προσαπολλὺς τὴν σποράν. καρποὶ δ’ ἑτέρωθεν ἀπὸ τῆς Ἰταλῶν φωνῆς, ὦ δέσποινα Ἀθηνᾶ, καὶ τῶν νόμων. οὓς ἔδει πρότερον φέροντας τοὺς ἐπισταμένους ἑστάναι πρὸς τὸν ῥήτορα βλέποντας, ἀναμένοντας τό· <ὦ οὗτος ἀναγίνωσκε.> ἤδη δὲ καὶ ὑπογραφεῖς ἐν ταῖς μεγίσταις ἀρχαῖς, ὁ δὲ τὸ λέγειν ἀντ’ ἐκείνου μαθὼν ὑπ’ ἐκείνων τε καταγελᾶται καὶ αὐτὸς ὀδύρεται.
2. contre l’implication dans la vie politique
Ἄντυγος οὐρανίης ὑπερήμενος ἐς πόθον ἦλθες
ἄντυγος ἀργυρέης· αἶσχος ἀπειρέσιον·
ἦσθά ποτε κρείσσων, αὖθις δ’ ἐγένου πολὺ χείρων.
δεῦρ’ ἀνάβηθι κάτω, νῦν γὰρ ἄνω κατέβης.
Eunape de Sardes VS 16,20 τῶν δὲ μετὰ ταῦτα βασιλέων καὶ τῶν ἀξιωμάτων τὸ μέγιστον αὐτῷ προσθέντων (τὸν γὰρ τῆς αὐλῆς ἔπαρχον μέχρι προςηγορίας ἔχειν ἐκέλευον), οὐκ ἐδέξατο φήσας τὸν σοφιστὴν εἶναι μείζονα.
3. contre l’emploi de la langue latine
Thémistios or. 6,1 = § 71 C Dindorf (hiver 364-365) : οὐδέποτε ἀναγκαίαν εἶναί μοι τὴν διάλεκτον τὴν κρατοῦσαν ὑπολαβών…
Libanios ep. 668,1 (ad Clearchum, a. 368) Σοὶ κτῆμα πρέπον Ἰουλιανὸς οὑτοσί, πρῶτος μὲν ἐν Ἑλλάδι φωνῇ, πρῶτος δὲ ἐν τῇ τῶν κρατούντων, πλήρης νόμων, δεινὸς εἰπεῖν, φίλος ἄδολος, εἰδὼς καὶ τρωθῆναι φίλῳ βοηθῶν.
Bibliographie sélective Bonner, R.J., « The Conflict of Languages in the Roman World », CJ 25, 1930, 579-592. Hahn, Ludwig , « Zum Sprachenkampf im römischen Reich bis auf die Zeit Justinians », Philologus Supplb. 10, 1907, 675-718. Zilliacus, Henrik, Zum Kampf der Weltsprachen im oströmischen Reich, Helsingfors 1935.