Plinio e le differentiae

MS Napoli, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III, IV A 8: Keil GL vii 571

fr. 6 D.C. = 97 M.¹ = 99 M.² = 53.23-26 B. = viii L.
Char. 111.5-10 (GL i. 88.16-20) uertex a uertendo dicitur, uortex a uorando, et uult Plinius uerticem inmanem uim impetus habere, ut [Verg. Aen. 1.114] ingens a uertice pontus; uorticem uero circumactionem undae esse, ut [Verg. Aen. 1.117] et rapidus uorat aequore uortex.

fr. 5 D.C. = 9 M.¹ = 10 M.² = 62.12-63.7 B. = xvi L.
Char. 98.1-16 (GL i. 77.14-78.3) clipeus masculino genere in significatione scuti ponitur, ut Labienus ait [FOR i no. 20 fr. 31 = FRHist no. 62 fr. 1], neutro autem genere imaginem significat. sed Asinius Pro Vrbiniae heredibus [Pollio ORF no. 174 fr. 34] imaginis clipeum masculine dixit: clipeus praetextae imaginis positus. et Liuius in significatione scuti neutraliter saepius et Pomponius in Capella cum ait [Pompon. CRF 29 = AF 27]: clipeum in medium fixum est. quare <Plinius> Dubii sermonis II indistincto genere dici ait, sed littera differre, ut pugnatorium per I clipeum dicamus, quia est clipeus <ἀπὸ τοῦ κλέπτειν> [suppl. Keil coll. Serv. Aen. 2.389 al. ], id est celare, dictus, imaginem uero per V a cluendo. sed haec differentia mihi displicet propter communionem I et V litterarum. nam et maximus et maxumus dicimus et optimus et optumus, nec tamen illa differentia secernimus.

fr. 4 D.C. = 8 M. = 59.24-29 B. = xv L.
Char. 97.13-21 (GL i. 77.5-10) [1.15] balteus masculino genere semper <per E> dicitur, ut clipeus: infelix umero cum apparuit alto {ingens} | balteus Vergilius dixit [Verg. Aen. 12.941-942]. Plinius tamen uult masculino genere uinculum significare, neutro autem lora ad ligandum apta. sed Varro in Scauro [Varro GRFF 79 = log. 71 Bolisani] baltea dixit et Tuscum uocabulum ait esse. item Humanarum XVIII [Varro GRFF 116 = ant. hum. 18 fr. 1 Mirsch].

fr. 13 D.C. = 84 M.¹ = 29 M.² = 55.10-17 B. = xxxiv L.
Char. 166.16-24 (GL i. 130.29-35) frus: haec frus, quia sic ab Ennio est declinatum Annalium libro VII [Enn. ann. 261 Vahlen² = 245 Skutsch], russescunt frundes, non frondes. ‘Fros sine N littera, ne faciat—inquit Plinius—frontis,’ quasi non dicatur nisi frons τὸ μέτωπον, quodque se probare dicit, quoniam antiquum V non recipiebat N sed nec cu<m> mutet in O: Varro Rerum rusticarum libro I [Varro rust. 1.24.3], ulmos et populos, unde est fros; idem Antiquitatum Romanarum libro XV [Varro ant. hum. 15 fr. 1 Mirsch], fros faenum messis.

fr. 121 D.C. = 83 M.¹ = 27 M.² = 41.27-42.3 B. = lxxx L.
Char. 176.10-14 (GL i. 139.7-10) os oris: omne enim S littera terminatum nomen neutri generis non potest in declinationem ueniens non per R litteram strepere, ut idem Plinius eodem libro scribit, et addidit: ‘licet os corporis correptius diceretur, os uero faciei productius duceretur.’

fr. 71 D.C. = 57 M.¹ = 34 M.² = 4.26-5.4 B. = xxxvi L.
Char. 183.19-24 (GL i. 144.30-145.2) et 184.1-7 (GL i. 145.8-11)
(a)
Turbo: ‘Turbonis si proprium sit hominis nomen, turbinis si procellam uoluerimus exprimere, aut in eo—inquit Plinius—qui est in lusu puerorum. sed Caesar De analogia II [Caes. GRFF 7 = anal. fr. 21 Garcea] turbonem, non turbinem etiam in tempestate dici debere ait, ut Cato Catonis, non ut homo hominis.’
(b)
turben: Tibullus [Tib. 1.5.3], namque agor ut per plana citus sola uerbere turben; quem Maro VII [Verg. Aen. 7.378] turbonem uocat: tortus sub uerbere turbo. et ita putant dici debere, non turben, quia et homo et tempestas et buxum eodem possint nominatiuo perhiberi.

fr. 119 D.C. = 108 M.¹ = 110 M.² = 34.14-21 B. = lxxxviii L.
Diom. GL i. 368.2-11 fallo fefelli, cado cecidi, caedo cecidi, parco peperci; sed et parsi legimus, ut Terentius [Hec. 282] egone uitam parsi perdere? item Plautus [Pseud. 5] labori ego hominum parsissem libens. sic enim melius ueteres parsi declinant. nam parsimoniam, non parcimoniam dicimus. uolunt autem quidam grammatici differre, ut parsi semel quid factum significet, peperci autem et semel et saepius (facit autem participium futurum parsurus, ut ait Varro in Laterensi [Varro Log. 67 Bolisani]). sed Plinio displicet.

fr. 109 D.C. = 104 M.¹ = 106 M.² = 38.21-23 B. = xcii L.
Serv. Aen. 7.273 mens augurat: auguro dicimus secundum Plinium, cum praesagio mentis futura colligimus, auguror uero tunc cum futura ueris captamus auguriis.

Le citazioni di Plinio nel commento di Servio all’Eneide

Plinio nella tarda antichità

Macr. Sat. 3.16.7 Plinius, ut scitis, ad usque Traiani imperatoris uenit aetatem.

Macr. Sat. 5.1.7 quattuor sunt […] genera dicendi: […] pingue et floridum in quo Plinius Secundus quondam et nunc nullo ueterum minor noster Symmachus luxuriatur.

SILLIG 1851: xlvi ‘tanta erat operis auctoritas, ut, etiamsi aliquid in eo non inerat, inesse tamen posse.’

THILO 1881: xxxi ‘quae de naturalibus rebus aliunde vel legendo vel audiendo acceperat [sc. Servius] temere ad naturalis historiae scriptorem rettulit.’

Plinio in Servio

fr. 133 D.C. = 125 M.¹ = 127 M.² [deest B., L.]
ap. Serv. Aen. 10.184 Intempestaeque Grauiscae: Grauiscanum oppidum alii intempestum dicunt uentis et tempestatibus carens: quod nulla potest ratione contingere. intempestas ergo Grauiscas accipiamus pestilentes secundum Plinium in Naturali historia et [Plinium … et del. Jordan, seru. Thilo–Hagen, Murgia–Kaster] Catonem in Originibus, ut intempestas intellegas sine temperie, id est tranquillitate. nam, ut ait Cato, ideo Grauiscae dictae sunt, quod grauem aerem sustinent.

fr. 132 D.C. = 124 M.¹ = 126 M.² [deest B., L.]
ap. Serv. ecl. 3.18
‘latrante lycisca’: lycisci sunt, ut etiam Plinius dicit, canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte misceantur.

Cf. Isid. orig. 12.2.28 Licisci autem dicuntur, ut ait Plinius, canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte miscuntur.

Estratti dal Dubius sermo?

• Aen. 1.546: elocutiones ex similibus fr. 112 D.C. (Plinius)
• Aen. 2.18: uirum/uirorum fr. 131 D.C. (Plinius in naturali historia)
• Aen. 2.69: prendit/prehendit fr. 118 D.C. (Plinius)
• Aen. 4.9: insomnia fr. 15 D.C. (Plinius)
• Aen. 6.304: senior fr. 99 D.C. (Plinius)
• Aen. 7.273: auguro/auguror fr. 109 D.C. (Plinium)
• Aen. 9.706: deriuationes fr. 96 D.C. (Plinius)
• georg. 4.127: Corycius fr. 130 D.C. (Plinii testimonio), cf. nat. 5.92, 21.31, 31.54

fr. 131 D.C. = 46a M.¹ = 44 M.² = 21.21-24 B. [deest in L.]
Serv. Aen. 2.18 uirum: pro uirorum, qua figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius {in Naturali historia} [del. Thilo] hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat.

fr. Bob. nom. Passalacqua 5.21-6.1 (GL v. 556.28-36) amforae etiam non amforarum, sed amforum: ita enim semper esse dicendum iam inde antiquitus obtinuit. in secunda uero declinatione tantum cum sint generis masculini, ut uirorum uirum, arma uirum tabulaeque [Verg. Aen.1.119], modiorum modium, sicut Tullius ubique, sestertiorum sestertium. nam neque feminini generis neque neutri nomina placuit hoc modo enuntiari per genitiuum pluralem, ac maxime neutra, ne et hic fieret συνέμπτωσις nominatiui singularis et essent iam non triptota sed tetraptota, ut puta pro templorum templum, quod est nominatiui et accusatiui et uocatiui. item utriusque supra dictae declinationis datiuus et ablatiuus pluralis IS syllaba terminatur, exceptis quae ambiguitatis causa discernendae contra rationem recepta sunt: filiabus deabus equabus mulabus, item ambabus duabus {domo domorum domibus}.

Prisc. GL iii. 183.20-184.5 illud tamen sciendum, quod per figuram, quam Graeci ἀλλοιότητα uocant, id est uariationem, et per πρὀληψιν uel σύλληψις, id est praeceptionem siue conceptionem, et per ζεῦγμα, id est adiunctionem et concidentiam, quam συνέμπτωσιν Graeci uocant, uel procidentiam, ἀντίπτωσιν, et numeri diuersi et diuersa genera et diuersi casus uel tempora et personae non solum transitiue et per reciprocationeni, sed etiam intransitiue copulantur, quae diuersis auctorum exemplis tam nostrorum quam Graecorum necessarium esse duximus comprobare.

fr. 62 D.C. = 46 M.¹ = 43 M.² = 21.17-20 B. = xxiii L.
Char. 164.10-13 (GL i. 129.10-12) fabrum pro fabrorum: ubi Plinius eodem libro VI, ‘hoc recte—inquit—usus, et sestertium—inquit—tot milia. M.Scaurus Contra Brutum de pecuniis repetundis [Scaur. ORF no. 43 fr. 6]: praefecti fabrum.’

Char. 99.20-24 (GL i. 79.6-9) praefectus fabrum ut dici possit ex antiquitate durauit, sicut tribunus <militum> [add. Keil] et praefectus urbis. dicimus quidem et {tribunus et praefectus urbis et} [del. Keil] praefectus fabris participialiter, sed elegantius est ab antiquis usurpatum.

fr. 130 D.C. = 95 M.¹ = 96 M.² = 40.30-33 B.
Serv. georg. 4.127 Corycium uidisse senem: Cilica; Corycos enim ciuitas est Ciliciae, in qua antrum illud famosum est, paene ab omnibus celebratum. et per transitum tangit historiam memoratam a Suetonio [Suet. hist. fr. 209 Reifferscheid]: Pompeius enim uictis piratis Cilicibus partim ibidem in Graecia, partim in Calabria agros dedit; unde Lucanus [1.346] an melius fient piratae, Magne, coloni? male autem quidam Corycium proprium esse adserunt nomen, cum sit appellatiuum eius, qui more Corycio hortos excoluit: quod etiam Plinii testimonio conprobatur.

schol. Verg. Bern. georg. 4.127 Corycos ciuitas Ciliciae, in qua antrum illud famosum est paene ab omnibus celebratum, quod stadia XX circiter non longe a mari et mirabili natura fertilissimum est, rupibus circumdatum altissimis inriguisque fontanibus habundans. et per transitum tangit historiam a Suetonio memoratam [Suet. hist. fr. 209 Reifferscheid]. Pompeius enim uictis partim in Cilicia partim in Graecia partim in Calabria agros dedit. Corycium alii patrem Virgilii, alii Ciliciae montem Corycum ubi crocum nascitur.

Nonius 202.7-9 (297 L.) crocum generis neutri. Sallustius historiarum lib. II iter uertit ad Corycum, urbem inclytam †Pastusque nemore, in quo crocum gignitur [Sall. hist. 2 fr. 81, cf. Serv. georg. 4.182 Sallustius in historiis ait in qua crocum gignitur; schol. Verg. Bern. georg. 4.182 Salustius neutro genere crocum dixit, ut in qua crocum gignitur; Serv. auct. georg. 1.56 <nam et crocum in Ci>licia apud Corycum nasci Sallustius <meminit>; cf. etiam Curt. 3.4.10 Corycium nemus, ubi crocum gignitur]. masculini. Vergilius georgicorum lib.IV et glaucas salicis casiamque crocumque rubentem [Verg. georg. 4.182].

fr. 96 D.C. = 94a M.¹ = 95 M.² = 40.26-29 B.= xcvi L.
Serv. Aen. 9.706 taurea terga usurpauit [sc. Virgilius] pro taurina, alibi [georg. 4.171] taurinis follibus. unde, sicut et Plinius dicit, deriuationes firmas non habent regulas, sed exeunt prout auctoribus placet.