Parallèle entre deux récits de batailles navales: bell. Alex. 13-16 et ciu. 2,4-6

• Alex. 13,1-2 erant omnibus ostiis Nili custodiae exigendi portorii causa dispositae; naues ueteres erant in occultis regiae naualibus quibus multis annis ad nauigandum non erant usi: has reficiebant, illas Alexandriam reuocabant. (2.) deerant remi: porticus gymnasia publica aedificia detegebant, asseres remorum usum obtinebant; aliud naturalis sollertia, aliud urbis copia subministrabat.
• ciu. 2,4,1 Massilienses post superius incommodum ueteres ad eundem numerum ex naualibus productas nauis refecerant summaque industria armauerant – remigum, gubernatorum magna copia subpetebat…

• Alex. 13,4 ad has minores apertasque complures adiecerunt, et in portu periclitati remigio quid quaeque earum efficere posset, idoneos milites imposuerunt seque ad confligendum omnibus rebus parauerunt.
• ciu. 2,4,2 piscatoriasque adiecerant atque contexerant, ut essent ab ictu telorum remiges tuti; has sagittariis tormentisque conpleuerunt.

• Alex. 16,3-4 haec superioribus diebus saepe numero Caesar suis exposuerat, ut hoc maiore animo contenderent quod omnium salutem sibi commendatam uiderent. (4.) eadem suum quisque contubernalem amicum notum prosequens erat obtestatus, ne suam atque omnium falleret opinionem, quorum iudicio delectus ad pugnam proficisceretur.
• ciu. 2,4,3 tali modo instructa classe omnium seniorum, matrum familiae, uirginum precibus et fletu excitati, extremo tempore ciuitati subuenirent, non minore animo ac fiducia quam ante dimicauerant, naues conscendunt.
• ciu. 2,4,5 rursusque se ad confligendum animo confirmant et consilia communicant.
• ciu. 2,5,2 itaque suos cohortatus [sc. Brutus], quos integros superauissent, ut uictos contemnerent…
• ciu. 2,5,5 nam et honesti ex iuuentute et cuiusque aetatis amplissimi nominatim euocati atque obsecrati nauis conscenderant [cf. Thucydide 7,69,2 ὁ δὲ Νικίας … αὖθις τῶν τριηράρχων ἕνα ἕκαστον ἀνεκάλει, πατρόθεν τε ἐπονομάζων καὶ αὐτοὺς ὀνομαστὶ καὶ φυλήν], ut ut siquid aduersi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore uiderent [cf. Thucydide 7,71,2 πάντων γὰρ δὴ ἀνακειμένων τοῖς Ἀθηναίοις ἐς τὰς ναῦς ὅ τε φόβος ἦν ὑπὲρ τοῦ μέλλοντος οὐδενὶ ἐοικώς]

• Alex. 15,8-16,2 neque uero Alexandriae fuit quisquam aut nostrorum aut oppidanorum qui aut in opere aut in pugna occupatum animum haberent, quin altissima tecta peteret atque ex omni prospectu locum spectaculo caperet precibusque et uotis uictoriam suis ab dis inmortalibus exposceret. (16.1) minime autem par erat proelii certamen. nostris enim {pulsis} neque terra neque mari effugium dabatur uictis, omniaque uictoribus erant futura in incerto, <cum> illi si superassent nauibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent, reliquam tamen fortunam periclitarentur. (2.) simul illud graue ac miserum uidebatur, perpaucos de summa <rerum> ac de salute omnium decertare; quorum siqui aut animo aut uirtute cessisset, reliquis etiam esset cauendum quibus pro se pugnandi facultas non fuisset.
• ciu. 2,5,3-2,6,1 facile erat ex castris C. Treboni atque omnibus superioribus locis prospicere in urbem, ut omnis iuuentus, quae in oppido remanserat, omnesque superioris aetatis cum liberis atque uxoribus publicis <locis> custodiisque aut muro ad caelum manus tenderent aut templa deorum immortalium adirent et ante simulacra proiecti uictoriam ab dis exposcerent [cf. Thucydide 7,71,3 καὶ πρὸς ἀνάκλησιν θεῶν μὴ στερῆσαι σφᾶς τῆς σωτηρίας ἐτρέποντο « … et d’invoquer les dieux, les suppliant de ne pas leur ôter cet espoir de salut »]. (4.) neque erat quisquam omnium, quin in eius diei casu suarum omnium fortunarum euentum consistere existimaret. (5.) nam et honesti ex iuuentute et cuiusque aetatis amplissimi nominatim euocati atque obsecrati nauis conscenderant, ut siquid aduersi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore uiderent; si superauissent, uel domesticis opibus uel externis auxiliis de salute urbis confiderent. (6.1.) commisso proelio Massiliensibus res nulla ad uirtutem defuit. sed memores eorum praeceptorum, quae paulo ante ab suis acceperant, hoc animo decertabant, ut nullum aliud tempus ad conandum habituri uiderentur, et quibus in pugna uitae periculum accideret, non ita multo se reliquorum ciuium fatum antecedere existimarent, quibus urbe capta eadem esset belli fortuna patienda.

La difficulté des manœuvres navales dans le port:
Thucydide 7,70,4-6 ξυμπεσουσῶν δὲ ἐν ὀλίγῳ πολλῶν νεῶν […] αἱ μὲν ἐμβολαὶ διὰ τὸ μὴ εἶναι τὰς ἀνακρούσεις καὶ διέκπλους ὀλίγαι ἐγίγνοντο, αἱ δὲ προσβολαί, ὡς τύχοι ναῦς νηὶ προσπεσοῦσα ἢ διὰ τὸ φεύγειν ἢ ἄλλῃ ἐπιπλέουσα, πυκνότεραι ἦσαν. (5.) καὶ ὅσον μὲν χρόνον προσφέροιτο ναῦς, οἱ ἀπὸ τῶν καταστρωμάτων τοῖς ἀκοντίοις καὶ τοξεύμασι καὶ λίθοις ἀφθόνως ἐπ' αὐτὴν ἐχρῶντο· ἐπειδὴ δὲ προσμείξειαν, οἱ ἐπιβάται ἐς χεῖρας ἰόντες ἐπειρῶντο ταῖς ἀλλήλων ναυσὶν ἐπιβαίνειν. (6.) ξυνετύγχανέ τε πολλαχοῦ διὰ τὴν στενοχωρίαν τὰ μὲν ἄλλοις ἐμβεβληκέναι, τὰ δὲ αὐτοὺς ἐμβεβλῆσθαι […] καὶ τὸν κτύπον μέγαν ἀπὸ πολλῶν νεῶν ξυμπιπτουσῶν ἔκπληξίν τε ἅμα καὶ ἀποστέρησιν τῆς ἀκοῆς ὧν οἱ κελευσταὶ φθέγγοιντο παρέχειν.
Alex. 15,7 tum necessario discessum ab arte est propter angustias loci atque omne certamen in uirtute consistit.

La technique du récit des spectateurs:
Thucydide 7,71,3 δι' ὀλίγου γὰρ οὔσης τῆς θέας καὶ οὐ πάντων ἅμα ἐς τὸ αὐτὸ σκοπούντων, εἰ μέν τινες ἴδοιέν πῃ τοὺς σφετέρους ἐπικρατοῦντας, ἀνεθάρσησάν τε ἂν καὶ πρὸς ἀνάκλησιν θεῶν μὴ στερῆσαι σφᾶς τῆς σωτηρίας ἐτρέποντο, οἱ δ' ἐπὶ τὸ ἡσσώμενον βλέψαντες ὀλοφυρμῷ τε ἅμα μετὰ βοῆς ἐχρῶντο καὶ ἀπὸ τῶν δρωμένων τῆς ὄψεως καὶ τὴν γνώμην μᾶλλον τῶν ἐν τῷ ἔργῳ ἐδουλοῦντο.

Une autre bataille navale : Bell. Alex. 25

• Alex. 25,3-6 proficiscuntur in ea classe Rhodiae naues atque in his Euphranor, sine quo nulla umquam dimicatio marituma, nulla etiam parum feliciter confecta erat. (4.) at Fortuna quae plerumque eos quos plurimis beneficiis ornauit, ad duriorem casum reseruat, superiorum temporum dissimilis Euphranorem prosequebatur. (5.) nam cum ad Canopum uentum esset instructaque utrimque classis conflixisset et sua consuetudine Euphranor primus proelium commisisset et quadriremem hostium perforasset ac demersisset, proximam longius insecutus parum celeriter insequentibus reliquis circumuentus ab Alexandrinis. (6.) cui subsidium nemo tulit, siue quod in ipso satis praesidii pro uirtute ac felicitate eius putarent esse, siue quod ipsi sibi timebant. ita qui unus ex omnibus eo proelio bene rem gessit, solus cum sua quadriremi uictrice periit.

La Fortuna et les dieux
Alex. 70,4 sibi [sc. Caesari], cui di immortales uictoriam tribuissent
Alex. 75,3 insequitur has acies hostium, et clamore sublato confligitur multum adiuuante natura loci, plurimum deorum immortalium benignitate. qui cum omnibus casibus belli intersunt, tum praecipue eis quibus nihil ratione potuit administrari.
Alex. 76,1 sed tamen eisdem diis adiuuantibus sinistro cornu mediaque acie totae profligentur copiae regis
Alex. 10,3 qua re comperta magnam sibi facultatem fortunam obtulisse bene gerendae rei crediderunt
Alex. 16,1 <cum> illi [sc. Alexandrini], si superassent nauibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent, reliquam tamen fortunam periclitarentur.

Le modèle tragique
Euripide Tr. 1203-1206
θνητῶν δὲ μῶρος ὅστις εὖ πράσσειν δοκῶν
βέβαια χαίρει· τοῖς τρόποις γὰρ αἱ τύχαι,
ἔμπληκτος ὡς ἄνθρωπος, ἄλλοτ' ἄλλοσε
πηδῶσι, †κοὐδεὶς αὐτὸς εὐτυχεῖ ποτε†.
Alex. 27,4-5 quae primae copiae flumen a Delta transire et Mithridati occurrere potuerunt, proelium commiserunt festinantes praeripere subsequentibus uictoriae societatem. (5.) … cum uero incaute atque insolenter succedere eos munitionibus uideret, eruptione undique facta magnum numerum eorum interfecit.
Alex. 43,1 Gabinius ut in Illyricum uenit hiberno tempore anni ac difficili siue copiosiorem prouinciam existimans siue multum fortunae uictoris Caesaris tribuens siue uirtute et scientia sua confisus, qua saepe in bellis periclitatus magnas res et secundas ductu auspicioque suo gesserat…

L’historiographie tragique chez Cicéron

• Cicéron fam. 5,12,4 (12 avril 55) nihil est enim aptius ad delectationem lectoris quam temporum uarietates fortunaeque uicissitudines.
• Cicéron fam. 5,12,6 (12 avril 55) quo mihi acciderit optatius si in hac sententia fueris, ut a continentibus tuis scriptis, in quibus perpetuam rerum gestarum historiam complecteris, secernas hanc quasi fabulam rerum eventorumque nostrorum.
• Cicéron fam. 5,12,4 (12 avril 55) et reprehendes ea quae uituperanda duces, et quae placebunt exponendis rationibus comprobabis.

Cf. J. F. GAERTNER – B.C. HAUSBURG, Caesar and the Bellum Alexandrinum, Göttingen 2013, 74-154.