Archives de catégorie : Billets

Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel

Lucrèce 1,136-145
nec me animi fallit Graiorum obscura reperta
difficile inlustrare Latinis uersibus esse,
multa nouis uerbis praesertim cum sit agendum
propter egestatem linguae et rerum nouitatem.
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas                                                  140
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                                145

Les problèmes de l’egestas linguae et de la rerum nouitas

  • Cicéron deor. 1,8 complures enim Graecis institutionibus eruditi ea quae didicerant cum ciuibus suis communicare non poterant quod illa quae a Graecis accepissent Latine dici posse diffiderent; quo in genere tantum profecisse uidemur ut a Graecis ne uerborum quidem copia uinceremur.
  • Cicéron 3,5 saepe diximus, et quidem cum aliqua querela non Graecorum modo sed eorum etiam qui se Graecos magis quam nostros haberi uolunt, nos non modo non uinci a Graecis uerborum copia sed esse in ea etiam superiores.

Lucrèce 1,830-833
nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian
quam Grai memorant nec nostra dicere lingua
concedit nobis patrii sermonis egestas,
sed tamen ipsam rem facilest exponere uerbis.

Cicéron ac. 1,4 nam cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui, si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos; sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt; itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent.

Cicéron ac. 1,8 sed meos amicos in quibus est studium in Graeciam mitto, id est ad Graecos ire iubeo, ut ex fontibus potius hauriant quam riuulos consectentur.

Cicéron ac. 1,10 causam autem probabilem tu quidem affers […] sed eam mihi non sane probas. immo uero et haec qui illa non poterunt et qui Graeca poterunt non contemnent sua. quid enim causae est cur poetas Latinos Graecis litteris eruditi legant, philosophos non legant ?

Les noua uerba

Lucrèce 1,926-930 = 4,1-5
auia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo. iuuat integros accedere fontis
atque haurire
, iuuatque nouos decerpere flores
insignemque meo capiti petere inde coronam
unde prius nulli uelarint tempora Musae.                                                     930

v. 926-927
Callimaque frg. 1,21-28 Pfeiffer
καὶ γὰρ ὅτ⌋ε πρ⌊ώ⌋τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
  γούνασι⌋ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
‘.......]...ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
  θρέψαι, τὴ]ν̣ Μοῦσαν δ' ὠγαθὲ λεπταλέην·
πρὸς δέ σε] καὶ τόδ' ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
  τὰ στείβειν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ' ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ' οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους 
  ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στειν̣οτέρην ἐλάσεις.’

v. 927-928
Callimaque epigr. 28,1-4
ἐχθαίρω τὸ ποίημα τὸ κυκλικόν, οὐδὲ κελεύθῳ
  χαίρω, τίς πολλοὺς ὧδε καὶ ὧδε φέρει·
μισέω καὶ περίφοιτον ἐρώμενον, οὐδ' ἀπὸ κρήνης
  πίνω
· σικχαίνω πάντα τὰ δημόσια.

Callimaque hymn. 2,105-112
ὁ Φθόνος Ἀπόλλωνος ἐπ' οὔατα λάθριος εἶπεν·
’οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ' ὅσα πόντος ἀείδει.’
τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ' ἤλασεν ὧδέ τ' ἔειπεν·
’Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγας ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλά
λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ' ὕδατι συρφετὸν ἕλκει.
Δηοῖ δ' οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι,
ἀλλ' ἥτις καθαρή τε καὶ ἀχράαντος ἀνέρπει
πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον
.’

v. 928-930
Lucrèce 1,117-118
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno
detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum quae clara clueret.

Méléagre AP 4,1,1-4. 57-58
Μοῦσα φίλα, τίνι τάνδε φέρεις πάγκαρπον ἀοιδὰν
  ἢ τίς ὁ καὶ τεύξας ὑμνοθετᾶν στέφανον ;
ἄνυσε μὲν Μελέαγρος· ἀριζάλῳ δὲ Διοκλεῖ
  μναμόσυνον ταύταν ἐξεπόνησε χάριν.

ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις
 κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος.

Lucrèce 3,9-13
tu, pater, es rerum inuentor, tu patria nobis
suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis,   10
floriferis ut apes in saltibus omnia libant,
omnia nos itidem depascimur aurea dicta,
aurea, perpetua semper dignissima uita.

Le labor

Lucrèce 1,140-145
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                   145

v. 141
Callimaque epigr. 6,1 Pfeiffer τοῦ Σαμίου πόνος εἰμὶ

v. 142
Callimaque epigr. 27
Ἡσιόδου τό τ' ἄεισμα καὶ ὁ τρόπος· οὐ τὸν ἀοιδῶν
  ἔσχατον, ἀλλ' ὀκνέω μὴ τὸ μελιχρότατον
τῶν ἐπέων ὁ Σολεὺς ἀπεμάξατο· χαίρετε λεπταί
  ῥήσιες, Ἀρήτου σύμβολον ἀγρυπνίης.


Cinna carm. frg. 11 Blänsdorf ap. Isid. orig. 6,12,1
haec tibi Areteis multum inuigilata lucernis
   carmina, quis ignis nouimus aerios,
leuis in aridulo maluae descripta libello
   Prusiaca uexi munera nauicula.

[Areteis K cf. Callim. Ἀρήτου : Arateis rell. codd.]

v. 1
cf. Calvus carm. frg. 13 Blänsdorf
sol quoque perpetuos meminit requiescere cursus

v. 2
cf. Callimaque hymn. 4,175-176
ἐοικότες ἢ ἰσάριθμοι
τείρεσιν, ἡνίκα πλεῖστα κατ' ἠέρα βουκολέονται

Callimaque frg. 110,7-8 Pfeiffer
η με Κόνων ἔβλεψεν ἐν ἠέρι τὸν Βερενίκης
βόστρυχον ὃν κείνη πᾶσιν ἔθηκε θεοῖς.

Catulle 66,5-7
ut [sc. qui comperit] Triuiam furtim sub Latmia saxa relegans
dulcis amor gyro deuocet aerio:
idem me ille Conon caelesti in lumine uidit.

Crinagoras 11 Gow–Page ap. AP 9,545
Καλλιμάχου τὸ τορευτὸν ἔπος τόδε· δὴ γὰρ ἐπ' αὐτῷ
   ὡνὴρ τοὺς Μουσέων πάντας ἔσεισε κάλους.
ἀείδει δ' Ἑκάλης τε φιλοξείνοιο καλιὴν
   καί, Θησεῖ Μαραθὼν οὓς ἐπέθηκε πόνους·
τοῦ σοὶ καὶ νεαρὸν χειρῶν σθένος εἴη ἀρέσθαι,
   Μάρκελλε, κλεινοῦ τ' αἶνον ἴσον βιότου.

 

 

 

 

 

Grec et latin sous Justinien

La constitutio Tanta  (533)

de confirm. dig. 21 hoc autem quod et ab initio nobis uisum est, cum hoc opus fieri deo adnuente mandabamus, tempestiuum nobis uidetur et in praesenti sancire, ut nemo neque eorum, qui in praesenti iuris peritiam habent, nec qui postea fuerint audeat commentarios isdem legibus adnectere: nisi tantum si uelit eas in Graecam uocem transformare sub eodem ordine eaque consequentia, sub qua uoces Romanae positae sunt (hoc quod Graeci κατὰ πόδα dicunt), et si qui forsitan per titulorum subtilitatem adnotare maluerint et ea quae παράτιτλα nuncupantur componere. alias autem legum interpretationes, immo magis peruersiones eos iactare non concedimus, ne uerbositas eorum aliquid legibus nostris adferat ex confusione dedecus. quod et in antiquis edicti perpetui commentatoribus factum est, qui opus moderate confectum huc atque illuc in diuersas sententias producentes in infinitum detraxerunt, ut paene omnem Romanam sanctionem esse confusam. […] si quid uero, ut supra dictum est, ambiguum fuerit uisum, hoc ad imperiale culmen per iudices referatur et ex auctoritate Augusta manifestetur, cui soli concessum est leges et condere et interpretari.

Les leges nouellae

nouell. Iust. 7,1 CIC iii 52,30-34 (a. 535) ἐκείνην γὰρ κατὰ πάντων κρατεῖν καὶ κυρίαν εἶναι θεσπίζομεν, διόπερ αὐτὴν καὶ προὐθήκαμεν καὶ οὐ τῇ πατρίῳ φωνῇ τὸν νόμον συνεγράψαμεν, ἀλλὰ ταύτῃ δὴ τῇ κοινῇ τε καὶ Ἑλλάδι, ὥστε ἅπασιν αὐτὸν εἶναι γνώριμον διὰ τὸ πρόχειρον τῆς ἑρμηνείας.

illam [sc. Leonis constitutionem] namque per omnia ualere et ratam esse sancimus ; propterea hanc [proposuimus] et protulimus et non paterna uoce legem conscripsimus, sed hac communi et Graeca, ut omnibus sit nota propter facilem interpretationem.

Priscien et la constitution d’une interlangue

Priscien GL 3,242,11-15 nostri quoque frequentissime Atticos imitantur et subiunctiuos siue optatiuos (nam eaedem sunt uoces) non solum cum supra dictis coniunctionibus, sed etiam sine his ponunt, quando confirmatiue uel dubitatiue quid proferunt, in quo Graeci ἄν uel ἄρα solent adicere.

  • GL 3,255,27 quod autem in plerisque intellectae supra dictae coniunctiones Graecae, id est ἄν et ἄρα, faciunt poni subiunctiuos etiam aliis coniunctionibus positis…
  • GL 3,257,9 subiunctiuo est usus, ut intellegatur etiam ἄρα.
  • GL 3,262,8-9 ubique ἄρα uel ἄν Graecae coniunctiones intellegendae sunt in interpretatione.
  • GL 3,253,12-13 inuenis tamen et per ellipsin ἄρα et ἄν apud illos proferri
  • GL 3,254,3 ecce more Romano sine ἄρα uel ἄν hoc totum protulit
  • GL 3,265,6-7 et attende quod illi quoque est ubi sine coniunctione ἄν uel ἄρα uerbis utuntur optatiuis.

Macrob. diff. GL 5, 599,8 = 631,14 = 7,3–4 De Paolis: qui utramuis artem didicerit ambas nouerit.

La valeur symbolique de l’écriture

I.Didyma ed. Feissel 2004 ll. 42–45 Fl(auios) Mariano<s> Micael(ios) Gabriel(ios) Arcangel(ios) Ioannes | o megalopr(epestatos) eparc(os) ton ier(on) pr(aitorion) to β ce apo ὑπ(aton), | F<l>(auios) F<a>ustos, Fl(auios) Bonos d(ixerunt): προσφόρως ἀναγιγνωσ|κέσθω. qua<e> lec(ta sunt) in antel(atis) praefu<l>ge<n>t.

Les actes du synode de Constantinople (536)

ACO III 1,70 p. 152,7-11 Καὶ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν λιβέλλων Μηνᾶς ὁ θεοσεβέστατος ἀναγνώστης καὶ νοτάριος σεκουνδοκήριος τῆς πρεσβύτιδος Ῥώμης προκομίσας τὸ ἄκτον τῆς γραφείσης παρὰ Ἀγαπητοῦ τοῦ τῆς ἁγίας μνήμης συνοδικῆς Ῥωμαικῆς ἐπιστολῆς ἀνέγνω. καὶ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν Χριστόδωρος ὁ θεοσεβέστατος νοτάριος καὶ διάκονος σηκρητάριος λαβὼν παρὰ τοῦ εἰρημένου θεοφιλεστάτου Μηνᾶ τὴν ἑρμηνείαν ἀνέγνω οὕτως.

ACO III § 123-24, p. 178,6-12 Καὶ ἀνέγνω φωνὴν Μηνᾶς ὁ θεοσεβέστατος ἀναγνώστης καὶ σεκουνδοκήριος νοταρίων τοῦ ἀποστολικοῦ θρόνου τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης ἔχουσαν οὕτως
SANCTI EPISCOPI PARTIVM ITALIAE ET VIRI VENERABILES DIACONI APOSTOLICAE SEDIS DIXERVNT: DEFINITIONEM SANCTAE RECORDATIONIS PATRIS NOSTRI QVONDAM PAPAE AGAPETI IN SYNODICIS EPISTVLIS PRO MENA SANCTISSIMO ARCHIEPISCOPO HVIVS REGIAE VRBIS CONSTANTINOPOLITANAE FACTIS ADDITAM DE PERSONA ANTHIMI TRAPEZVNTII QVONDAM EPISCOPI NOS SEQVI PER OMNIA PROFITEMVR.

ACO iii 30 p. 80,9-10 PRESTVTVS ἐPίSCOPOS TV AGίV ὄRVS THABὸR ERROSTHAE ME καὶ τὰ λοιπὰ διὰ Ῥωμαικῶν γραμμάτων [= ἐπίσκοπος τοῦ ἁγίου ὄρους Θαβώρ, ἐρρῶσθαι με (sc. εὔχεσθε)]

Jacques d’Édesse PO xxix p. 202–03 « Nous voyons que ceux qui ont traduit les lois des Romains et les ont fait passer dans la langue des Grecs, après y avoir laissé beaucoup de noms de ceux de la langue latine, qui renferment secrètement et profondément le sens des lois, et n’avoir pas voulu les traduire, afin que ce ne soit pas pour tout le monde que les lois et les noms soient connus et que ce ne soit pas qui veut, qui puisse changer quelque chose de sa propre volonté dans les livres qui sont écrits et les falsifier, n’ont pas écrit avec des signes grecs ces noms qu’ils ont laissés et n’ont pas traduits, mais les ont écrits avec les signes de l’écriture latine. Et également les contemporains, qui écrivent des documents d’achats et de dots en langue grecque d’après les livres des lois, écrivent pareillement ces noms latins à l’intérieur du langage (grec) et de l’écriture grecque avec les lettres latines, avec lesquelles ils étaient écrits aussi chez les Romains » [trad. M. Brière].

Grec et latin à Byzance

Constantin I (324-337 )

La lettre au roi perse Shapur II

Constantin epist. 34 Silli = 40 Maraval ap. Eus. uit. Const. 4,8 οἰκείαις δ’ οὖν αὐτὸς καὶ τοῦτο παραστήσει φωναῖς δι’ ὧν πρὸς τὸν Περσῶν βασιλέα διεπέμψατο γραμμάτων, σὺν ἐμμελείᾳ τῇ πάσῃ καὶ ἐπιστρεφείᾳ τοὺς ἄνδρας αὐτῷ παρατιθέμενος. φέρεται μὲν οὖν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ παρ’ αὐτοῖς ἡμῖν καὶ τοῦτο τὸ βασιλέως ἰδιόγραφον γράμμα, μεταβληθὲν δ’ ἐπὶ τὴν Ἑλλήνων φωνὴν γνωριμώτερον γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ὧδέ πη περιέχον.

Le pilier d’Orcistos (Phrygie II)

MAMA vii 305 = n° 446 Grünewald

Cf. a contrario l’inscription de Scaptopara IGBulg. iv 2236: http://epigraphy.packhum.org/text/170337?hs=202-209

Le procès de Clodia et Agrippina

cod. Theod. 8,15,1 Agrippina d(ixit): τῷ τόπῳ ἐκείνῳ οὐκ ἐπαγάρχει. Constantinus A. d(ixit): sed iure continetur, ne quis in administratione constitutus aliquid compararet, unde quidem nihil interest, an in suo pago an in alieno comparauit, cum constet contra ius eundem comparasse. et adiecit: ignoratis fiscale effici totum, quidquid administrantes comparauerint? Agrippina dixit: τοῦ τόπου ἐκείνου πραιπόσιτος οὐκ ἦν; ἐγὼ ἠγόρασα παρὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ἴδε αἱ ὠναί. Constantinus A. d(ixit): recipient a uenditore Codia et Agrippina conpetens pretium.

L’oratio ad sanctorum coetum

Eusèbe uita Const. 4,32 Ῥωμαίᾳ μὲν οὖν γλώττῃ τὴν τῶν λόγων συγγραφὴν βασιλεὺς παρεῖχε. μετέβαλλον δ’ αὐτὴν Ἑλλάδι μεθερμηνευταὶ φωνῇ οἷς τοῦτο ποιεῖν ἔργον ἦν, τῶν δ’ ἑρμηνευθέντων λόγων δείγματος ἕνεκεν μετὰ τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν ἑξῆς ἐκεῖνον συνάψω, ὃν ὁ αὐτὸς ἐπέγραψε Τῷ τῶν ἁγίων συλλόγῳ, τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ θεοῦ ἀναθεὶς τὴν γραφήν, ὡς μή τις κόμπον εἶναι νομίσειε τὴν ἡμετέραν ἀμφὶ τῶν λεχθέντων μαρτυρίαν.

Le discours d’ouverture du Concile de Nicée (325)

Eusèbe uit. Const. 3,13,1-2 ὁ μὲν δὴ ταῦτ’ εἰπὼν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ, ὑφερμηνεύοντος ἑτέρου, παρεδίδου τὸν λόγον τοῖς τῆς συνόδου προέδροις. […] (2.) πράως τε ποιούμενος τὰς πρὸς ἕκαστον ὁμιλίας ἑλληνίζων τε τῇ φωνῇ, ὅτι μηδὲ ταύτης ἀμαθῶς εἶχε, γλυκερός τις ἦν καὶ ἡδύς.

Constance II (337-361 )

Constance epist. ap. Thémistios disc. § 21 a Dindorf = § 5 Maisano μεταλαβὼν [sc. ὁ Θεμίστιος] γὰρ παρ’ ἡμῶν ἀξιώματος Ῥωμαϊκοῦ ἀντεισφέρει σοφίαν Ἑλληνικήν.

Libanius ep. 668,1 σοὶ κτῆμα πρέπον Ἰουλιανὸς οὑτοσί, πρῶτος μὲν ἐν Ἑλλάδι φωνῇ, πρῶτος δὲ ἐν τῇ τῶν κρατούντων, πλήρης νόμων, δεινὸς εἰπεῖν, φίλος ἄδολος, εἰδὼς καὶ τρωθῆναι φίλῳ βοηθῶν.

Libanius or. 2,44 καρποὶ δ’ ἑτέρωθεν ἀπὸ τῆς Ἰταλῶν φωνῆς, ὦ δέσποινα Ἀθηνᾶ, καὶ τῶν νόμων. […] ἤδη δὲ καὶ ὑπογραφεῖς ἐν ταῖς μεγίσταις ἀρχαῖς, ὁ δὲ τὸ λέγειν ἀντ’ ἐκείνου μαθὼν ὑπ’ ἐκείνων τε καταγελᾶται καὶ αὐτὸς ὀδύρεται.

Valens (364-378)

cod. Theod. 14,9,2 antiquarios ad bibliothecae codices componendos uel pro uetustate reparandos quattuor Graecos et tres Latinos scribendi peritos legi iubemus. quibus de caducis popularibus, et ipsi enim uidentur e populo, conpetentes inpertiantur annonae: ad eiusdem bibliothecae custodiam condicionalibus et requirendis et protinus adponendis.

Arcadius (395-408)

Jean Chrysostome Homilia dicta postquam reliquiae martyrumPG LXIII 472,8-15 ἐκείνη δῆμον ἕνα ἐξάγουσα ὁμόγλωττον, σὺ δὲ μυρίους δήμους ἑτερογλώσσους. Καὶ γὰρ μυρίους ἡμῖν ἐξήγαγες χοροὺς, τοὺς μὲν τῇ Ῥωμαίων, τοὺς δὲ τῇ Σύρων, τοὺς δὲ τῇ βαρβάρων, τοὺς δὲ τῇ Ἑλλάδι φωνῇ τὰ τοῦ Δαυῒδ ἀνακρουομένους ᾄσματα. καὶ διάφορα ἔθνη καὶ διαφόρους χοροὺς ἦν ἰδεῖν μίαν κιθάραν ἅπαντας ἔχοντας, τὴν τοῦ Δαυῒδ, καὶ ταῖς εὐχαῖς σε στεφανοῦντας.

Jean Chrysostome Homilia habita postquam praesbyter Gothus concionatus fuerat PG LXIII 500,2-501,57 ποῦ τὰ Πλάτωνος καὶ Πυθαγόρου καὶ τῶν ἐν Ἀθήναις; ἐσβέσθη. Ποῦ τὰ τῶν ἁλιέων καὶ σκηνοποιῶν; οὐκ ἐν Ἰουδαίᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ τῶν βαρβάρων γλώττῃ, καθὼς ἠκούσατε σήμερον, ἡλίου φανότερον διαλάμπει· καὶ Σκύθαι καὶ Θρᾷκες καὶ Σαυρομάται καὶ Μαῦροι καὶ Ἰνδοὶ καὶ οἱ πρὸς αὐτὰς ἀπῳκισμένοι τὰς ἐσχατιὰς τῆς οἰκουμένης, πρὸς τὴν οἰκείαν ἕκαστος μεταβαλόντες γλῶτταν, τὰ εἰρημένα φιλοσοφοῦσι ταῦτα.

cod. Iust. 7,45,12 iudices tam Latina quam Graeca lingua sententias proferre possunt.

Théodose II (408-450)

Réponse de Théodose II à une suggestio de Fl. Eudoxius

IMyl 611 (242 Grégoire = CIL iii 448 + Suppl. i/1 7151) a. 427-429
I
suggestionem tuae su[blimitatis de portorio uici Passalietum Mylasensium] | cibitatis utpote <e>t rei p[ublicae uel aerario et eius ciuitatis utilitatibus] | profuturam, debita cum l[aude confirmamus et per hanc diuinam pragmaticam defini]|mus sanctionem nulli [dictum uectigal exigere licere neque quemquam id uertere in propria] | lucra posse quoquo mo[do — merces quae] | de portu eius ueniunt ac ne[gotiandi causa — tuae proin]|de sublimitatis proficiunt [— Eudoxi f(rater) a(mantissime) inlustris igitur auctori]|tas tua quae per hanc diui[nam pragmaticam sanctionem —] | contra temeratores [—] | a consulibus curaui[mus —] | pridie Idus Martias Cos[tantinopoli —]
II

ἡ ἑρμηνεία τοῦ θείου τύπου | τὴν σουγγεστίονα τῆς σῆς ὑπεροχῆς περὶ τοῦ λιμενικοῦ τέλους τῆς Πασσαλιητῶν | κώμης τῆς Μυλασέων πόλεως, ὡς ἂν εἲ τῇ πολιτείᾳ ἤτοι τῷ δημοσίῳ λυσιτελὲς καὶ | τοῖς χρησίμοις τῆς αὐτῆς πόλεως ἔσεσθαι μέλλον μετὰ δικαίου ἐπαίνου κυροῦμεν, καὶ διὰ | τούτου τοῦ θείου πραγματικοῦ τύπου θεσπίζομεν μηδενὶ τὸ μνημονευθὲν τέλος ἢ αἰτεῖν | ἐξεῖναι ἢ εἰς ἴδ<ι>α κέρδη δύνα[σθαι —] | πόλις τῶν̣ ἰδίων προ<σ>ό̣δων [—]| εἰς τὰς ἀναγκαίας χρείας τῆ[ς —] | προχωρήσ̣ουσιν Εὐδόξιε ἀ[δελφὲ —] | αὐθεντία, ἅτινα διὰ τοῦ θεί[ου τύπου —] | σταξάτω ποινῆς ὑπεναντι[ουμένους —] νόμου ὁριζομένης ὑπά[τοις —] τῇ πρὸ μιᾶ[ς] εἰδῶν Μαρτίων ἐν Κωνσταντιν[ουπόλει —]

IMyl 612 (242 Grégoire = CIL iii 7152) a. 427-429

ἡ ἑρμηνεία τοῦ δευτέρου τύπου τοῦ κώμ(ητος) τῶν λαργιτιόνων· | Φλ(άουιος) Εὐδόξιος Φλ(αουίῳ) Βαραλὰχ τῷ λαμπρῷ ἄρχοντι Καρίας· | κατὰ τὸ οἰκεῖον ὄφελος καὶ συμφέρον ἤγουν καὶ δίκαιον | περὶ τοῦ τέλους τῆς Πασσαλιαητῶν κώμης τῆς Μιλασέων πόλεως· | πολλῶν ἐν τῷ ἡμετέρῳ δικαστηρίῳ πραχθέντων μεταξὺ τοῦ | ἐντολέως Δομνίνου τοῦ καθοσιομένου κουβουκλαρίου καὶ | τῶν πολιτευομένων τῆς μνημονευθείσης πόλεως | πρὸ πέντε εἰδῶν Ἀπριλίων.

La correspondance de Fl. Dionysius mag. mil. dans les actes du concile d’Éphèse I

ACO 1/1.7 § 81 119,40-120,2 si itaque motum contumacium debitum tam tua grauitas quam officium obtemperans sibi desiderat euitare, id modis omnibus prohibebit nec aliquem, quod dictum est, prouehi patiatur ante auctoritatem horum quorum interesse reuerentissimorum dicitur sacerdotum.

La requête d’Appion, évêque de Syène et la souscription de Théodose II sur le papyrus de Leiden

Rijksmuseum van Oudheden (RMO) P.Leiden Z (a. 425-540) = Denis FEISSEL – Klaas A. WORP 1988 = Fontes historiae Nubiorum, éd. T. Eide et al.,  iii, 1998, n° 314
I
(m1, quelques lettres issues de la fin du rescrit en cursive latine archaïsante)
(m2) bene ualere te cupimus.
II

(m3) exemp[l]um pre[c]ụm | τοῖς γῆς καὶ θαλά̣σσης καὶ παντὸς̣ ἀ̣ν̣θρ̣ώπων ἔθν̣[ου]ς̣ καὶ γένους [δ]εσπόταις̣ Φ[λ(αουίοις)] Θεοδοσίῳ καὶ Βαλεντινιανῷ τοῖς [αἰ]ω̣νί̣οις Αὐγού̣[στοι]ς | δέησις καὶ ἱκεσί̣α πα̣ρ̣[ὰ] Ἀππίωνος ἐπισκόπου̣ ῥεγεῶνος Συήν̣η̣ς καὶ Κεν.. Σ̣[υ]ή̣νης καὶ Ἐλεφαντίνης ἐπαρχίας τῆς ὑ̣μετέρ̣α̣ς̣ Ἄ̣ν̣ω̣ Θηβαίδος. | εἴωθεν ἡ ὑμετέρα φ[ι]λ̣ανθρωπία πᾶσιν τοῖς δεομένοις χεῖρα δεξιὰν ὀρέγειν, [ὅ]θεν κἀγὼ τοῦτο σαφῶς μεμαθηκὼς ἐπὶ τάσδε τὰς δ̣ε̣ήσεις | ἐλήλυ̣θα τοῦ πράγμα̣[το]ς̣ ὄντος ἐν̣ τ̣ούτοις. ἐν̣ μέσῳ τῶν ἀλιτηρίων βαρβάρω[ν] με[τ]ὰ τῶν ἐμῶν ἐκκλησιῶν τυγχάνων τῶν τε Βλεμμύων | μεταξὺ καὶ Ἀνν[ο]υβάδω̣ν̣ π̣ο̣λ̣[λ]ὰ̣ς̣ παρ᾽ ἐκείν̣ω̣ν̣ ὡ̣ς̣ [ἐ]ξ ἀφα̣[ν]ο̣ῦ̣ς̣ κ̣[ατ]αδρομ̣[ὰς ὑπ]ο̣μένομεν οὐδενὸς στρατιώτου προισταμένου τῶν | ἡμετέρων τόπων. ἐκ τούτου τ̣ῶ̣ν̣ ὑ̣π̣᾽ ἐ̣μὲ ταπεινουμένων ἐκκλησιῶ[ν] καὶ μὴ δυ̣[ν]α̣μ̣ένων μήτε τ̣ο̣ῖ̣ς αὐταῖς προσφεύγουσιν ἐπαμύνειν | προσπίπτω προκυλινδούμενος τῶν θείων ὑμῶν καὶ ἀχράν̣[των] ἰ̣χν̣ῶ̣[ν ὥστ]ε κα̣[τ]α̣ξιῶσαι θεσπίσαι φρουρεῖσ[θ]αι τὰ[ς ὑπ᾽ ἐμὲ̣(?)] | ἁγίας ἐκκλησίας ὑπὸ τῶν παρ᾽ ἡμῖν στρατιωτ̣ῶ̣ν κ[αὶ] πείθεσθ[αι αὐτο]ὺς ἐ̣μ̣ο̣[ὶ καὶ ὑ]πακούειν περὶ πάντων καθὼς οἱ ἐν̣ Φ̣ι̣λ̣ῶ̣ν̣ οὕτω | καλουμένῳ φρουρίῳ τῆς ὑμετέρας Ἄνω Θηβαίδος κ̣α̣τ̣α̣[σταθέντες] στρατι̣[ῶτα]ι ὑπουργοῦσιν ταῖς ἐν Φιλῶ(ν) ἁγίαις τοῦ Θεο̣[ῦ] | ἐκκλησίαις. οὕτω γὰρ δυνησ[ό]μ̣εθ̣α ἀδε[ῶς ζῶ]ντες [—]….[…].σκας μετιέναι νομοθεσίας — [—] | βαρυτάτης ὁριζομένης κατὰ τ̣ῶ̣ν παραβά̣ν̣[των] ….[…].ν τ̣ὰ̣ [θειω]δῶς παρ᾽ ὑμῶν θεσπισθ̣έ̣ν̣τ̣α̣, π̣ά̣σ̣η̣ς̣ | συναρπαγῆς τοῦ δι᾽ ἐναντίας μ̣έρους γενομ[ένη]ς̣ ἢ μελ̣[λούσ]ης γενέ[σθαι] σχολαζούσ̣η̣ς̣, θείας ὑμῶν κ̣ε̣….. | ἰδικῆς χά̣ρ̣ιτος περὶ τούτου φοιτώσης πρ[ὸ]ς τὸν μεγαλοπρε̣π̣έ̣σ̣τ̣α̣τ̣ον καὶ περίβλεπ[τον] κόμιτα καὶ δοῦκα̣ | τοῦ Θηβαϊκοῦ λιμίτου· καὶ τούτου τυχὼν τ̣ὰ̣ς συνήθεις ε̣ὐ̣χ[ὰς] ἀ̣[ναπ]έ[μψ]ω τῷ Θεῷ ὑπὲρ τοῦ αἰωνίου [ὑ]μῶ[ν] κ̣ρ[άτου]ς̣ | διὰ παντός.

La procédure du libellum dans les procès jugés par Fl. Anthemius Isidorus Theophilus

P.Oxy XVI n° 1879 = ChLA 47, 1409 = CPL p. 434 n° 11 (Oxyrhynchos, 8.09-31.12 434)
[ -ca.?- ] ̣ḷ(auiis) Areobindo et Arda[bure u(iris) c(larissimis) cons(ulibus) -ca.?- ]
[ cum obtu]ḷịṣṣet libellum theone [ex offic(io). ὁποῖον λίβελλον -ca.?- ]
[Fl(avius) Anthemiu]s [I]sidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) pṛ[ouinc(iae)] Arcad(iae)[ ἀνάγνωθι. et recitauit. πρὸς τὴν ὑμετέραν ἐξουσίαν παρὰ -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣ ̣ ̣ο̣ν χρεῶσται ἡμέτεροι ἓξ τὸν ἀριθ[μὸν -ca.?- ]
5[- ca.9 -] πεφευγότων καὶ ἑτέρων ἐν διακατοχ[ῇ γενομένων -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ πρ]ο̣σ̣τάξαι προνοίᾳ τῶν ἐκβιβαστῶν ̣[ -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ π]εφευγότων πραγμάτων ἐπιγνῶνα[ι -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣[ ̣]ι ἐπ̣ʼ ὀνόματα̣ ̣ ̣[ ̣] ̣ ̣ ἀπο̣πιπ̣[τ ̣] ̣ ̣ ̣[ -ca.?- ]
[Fl(auius) Anthemi]us Isidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) p[rouinc(iae) Arcad(iae) -ca.?- ]
10[- ca.9 -]σ̣ο ̣ ̣ ̣ ̣ον ἰδίαι̣ χρεῖα̣ι̣ [ -ca.?- ]
Traces 1 ligne
12– — — — — — — — — —

Le procès d’Eyutychès selon les actes de la première session du Concile de Chalcédoine

ACO II/1,1 § 829-831 p. 177  Ὑπατείας Φλαυίου Πρωτογένους τοῦ λαμπροτάτου καὶ τοῦ δηλωθησομένου [ὑπάτου] πρὸ πέντε Καλανδῶν Μαίων, ἐν Κωνσταντινουπόλει, θείαι κελεύσει διαγινώσκοντος Μαρτιαλίου τοῦ μεγαλοπρεπεστάτου κόμητος καὶ μαγίστρου τῶν θείων ὀφφικίων, παρόντος Καρτερίου τοῦ περιβλέπτου κόμητος καὶ προξίμου τοῦ θείου σκρινίου τῶν λιβέλλων καὶ τῶν θείων κογνιτιόνων, εἰσελθόντων Μακεδονίου τοῦ περιβλέπτου τριβούνου νοταρίου καὶ ῥεφερενδαρίου καὶ Μάγνου τοῦ καθωσιωμένου σιλεντιαρίου μετὰ Κωνσταντίνου τοῦ εὐλαβεστάτου μοναχοῦ καὶ διακόνου, (830.) Κωνσταντῖνος ὁ εὐλαβέστατος εἶπεν· Δεήσεις ἐπιδέδωκεν Εὐτυχὴς ὁ εὐλαβέστατος ἀρχιμανδρίτης τῶι εὐσεβεστάτωι ἡμῶν δεσπότηι φανερὰ περιεχούσας καὶ ταύταις ἡ εὐσέβεια αὐτῶν ὑπεσημήνατο, ὑπεδέξατο δὲ αὐτὰς ὁ περίβλεπτος τριβοῦνος καὶ ῥεφερενδάριος. ἀξιῶ ὥστε ταῦτα αὐτὰ καταθέσθαι αὐτὸν καὶ τὰς δεήσεις ἀναγνῶναι καὶ τὰ δόξαντα τῆι εὐσεβείαι αὐτῶν δῆλα γενέσθαι. (831.) Φλαύιος Ἀρεοβίνδας Μαρτιάλιος ὁ μεγαλοπρεπέστατος κόμες καὶ μάγιστρος τῶν θείων ὀφφικίων εἶπεν· Ἅτινα ὥρισεν ἡ φιλανθρωπία ἡ βασιλική, διὰ τοῦ περιβλέπτου τριβούνου καὶ νοταρίου ταῖς ἡμετέραις διανοίαις γνωρισθῶσιν.

L’université de Constantinople

cod. Theod. 14,9,3 (27.02.425) habeat igitur auditorium specialiter nostrum in his primum, quos Romanae eloquentiae doctrina commendat, oratores quidem tres numero, decem uero grammaticos; in his etiam, qui facundia Graecitatis pollere noscuntur, quinque numero sint sofistae et grammatici aeque decem. et quoniam non his artibus tantum adulescentiam gloriosam optamus institui, profundioris quoque scientiae adque doctrinae memoratis magistris sociamus auctores. unum igitur adiungi ceteris uolumus, qui philosofiae arcana rimetur, duo quoque, qui iuris ac legum formulas pandant, ita ut unicuique loca specialiter deputata adsignari faciat tua sublimitas, ne discipuli sibi inuicem possint obstrepere uel magistri neue linguarum confusio permixta uel uocum aures quorundam aut mentes a studio litterarum auertat.

 

 

 

 

Le bilinguisme du IIᵉ siècle p.C. (2) : Aulu-Gelle

Aulu-Gelle 19,9,7 tum Graeci plusculi, qui in eo conuiuio erant, homines amoeni et nostras quoque litteras haut incuriose docti, Iulianum rhetorem lacessere insectarique adorti sunt tamquam prorsus barbarum et agrestem, qui ortus terra Hispania foret clamatorque tantum et facundia rabida iurgiosaque esset eiusque linguae exercitationes doceret, quae nullas uoluptates nullamque mulcedinem Veneris atque Musae haberet.

Aulu-Gelle 17,20,4 heus – inquit [sc. Taurus] – tu rhetorisce : sic enim me in principio recens in diatribam acceptum appellitabat, existimans eloquentiae unius extundendae gratia Athenas uenisse.

Aulu-Gelle 2,27 lemma quid T. Castricius existimarit super Sallustii uerbis et Demosthenis, quibus alter Philippum descripsit, alter Sertorium.

Quintilien inst. 2,5,16-19 an uero declamabit quidem praeceptor ut sit exemplo suis auditoribus: non plus contulerint lecti Cicero aut  Demosthenes? […] (19.) Ego optimos quidem et statim et semper, sed tamen eorum candidissimum quemque et maxime expositum uelim, ut Liuium a pueris magis quam Sallustium et hic historiae maior est auctor, ad quem tamen intellegendum iam profectu opus sit.

Hérode Atticus

Aulu Gelle 1,2,1 et 6 Herodes Atticus, uir et Graeca facundia et consulari honore praeditus, accersebat saepe, nos cum apud magistros Athenis essemus, in uillas ei urbi proximas me et clarissimum uirum Seruilianum compluresque alios nostrates, qui Roma in Graeciam ad capiendum ingenii cultum concesserant. […] (6.) tum Herodes Graeca, uti plurimus ei mos fuit, oratione utens […] inquit.

Aulu-Gelle 9,2,1-2 ad Herodem Atticum, consularem uirum ingenioque amoeno et Graeca facundia celebrem, adiit nobis praesentibus palliatus quispiam et crinitus barbaque prope ad pubem usque porrecta ac petit aes sibi dari εἰς ἄρτους. (2.) tum Herodes interrogat, quisnam esset.

Aulu-Gelle 19,12,1 Herodem Atticum, consularem uirum, Athenis disserentem audiui Graeca oratione, in qua fere omnes memoriae nostrae uniuersos grauitate atque copia et elegantia uocum longe praestitit.

Fronton

Aulu-Gelle 19,8,15 ite ergo nunc et, quando forte erit otium, quaerite, an quadrigam et harenas dixerit e cohorte illa dumtaxat antiquiore uel oratorum aliquis uel poetarum, id est classicus adsiduusque aliquis scriptor, non proletarius.

Aulu-Gelle 19,13,3 fuisset autem uerbum hoc a te ciuitate donatum aut in Latinam coloniam deductum, si tu eo uti dignatus fores.

Fronton epist. 3,3,2 illa [sc. crimina] ipsa de laesis et spoliatis hominibus <non> [add. Timpanaro] ita a me dicentur, ut fel et bilem sapiant: sicubi Graeculum et indoctum dixero, non erit interneciuum.

Favorinus

Aulu-Gelle 13,25,4 etiamsi – inquit Fauorinus – opera mihi princeps et prope omnis in litteris disciplinisque Graecis sumpta est, non usque eo tamen infrequens sum uocum Latinarum, quas subsiciuo aut tumultuario studio colo, ut hanc ignorem manubiarum interpretationem uulgariam, quod esse dicantur manubiae praeda.

Favorinus Corinth. [Dion Chrysostome or. 37] 25 Ῥωμαῖος, οὐδὲ τοῦ πλήθους, ἀλλὰ τῶν ἱπποτρόφων, οὐδὲ τὴν φωνὴν μόνον ἀλλὰ καὶ τὴν γνώμην καὶ τὴν δίαιταν καὶ τὸ σχῆμα τῶν Ἑλλήνων ἐζηλωκώς, καὶ ταῦθ’ οὕτως ἐγκρατῶς καὶ περιφανῶς, ὡς οὔτε τῶν πρὸ αὑτοῦ Ῥωμαίων οὔτε τῶν καθ’ αὑτὸν Ἑλλήνων (εἰρήσεται γάρ) οὐδὲ εἷς.

Philostrate uitae soph. 491 διαλεγομένου δὲ αὐτοῦ κατὰ τὴν Ῥώμην μεστὰ ἦν σπουδῆς πάντα, καὶ γὰρ δὴ καὶ ὅσοι τῆς Ἑλλήνων φωνῆς ἀξύνετοι ἦσαν, οὐδὲ τούτοις ἀφ’ ἡδονῆς ἡ ἀκρόασις ἦν, ἀλλὰ κἀκείνους ἔθελγε τῇ τε ἠχῇ τοῦ φθέγματος καὶ τῷ σημαίνοντι τοῦ βλέμματος καὶ τῷ ῥυθμῷ τῆς γλώττης.

Aulu-Gelle 2,26 et les noms des couleurs

Fauorinus [test. 28 Barigazzi] philosophus, cum ad M. Frontonem [test. 5 van den Hout2] consularem pedibus aegrum uisum iret, uoluit me quoque ad eum secum ire. (2.) ac deinde, cum ibi aput Frontonem plerisque uiris doctis praesentibus sermones de coloribus uocabulisque eorum agitarentur, quod multiplex colorum facies, appellationes autem incertae et exiguae forent, (3.) “plura – inquit – sunt – Fauorinus – in sensibus oculorum quam in uerbis uocibusque colorum discrimina. (4.) nam ut alias eorum concinnitates omittamus, simplices isti rufus et uiridis colores singula quidem uocabula, multas autem species differentis habent. (5.) atque eam uocum inopiam in lingua magis Latina uideo, quam in Graeca. quippe qui rufus color a rubore quidem appellatus est, sed cum aliter rubeat ignis, aliter sanguis, aliter ostrum, aliter crocum, has singulas rufi uarietates Latina oratio singulis propiisque uocabulis non demonstrat omniaque ista significat una ruboris appellatione, cum ex ipsis rebus uocabula colorum mutuatur et igneum aliquid dicit et flammeum et sanguineum et croceum et ostrinum et aureum. (6.) russus enim color et ruber nihil a uocabulo rufi dinoscuntur neque proprietates eius omnes declarant, ξανθός autem et ἐρυθρός et πυρρός et κιρρός et φοῖνιξ habere quadsam distantias coloris rufi uidentur uel augentes eum uel remittentes uel mixta quadam specie temperantes.”

(7.) tum Fronto ad Fauorinum: “non infitias – inquit – imus, quin lingua Graeca, quam tu uidere legisse, prolixior fusiorque sit quam nostra; sed in his tamen coloribus, quibus modo dixisti, denominandis non proinde inopes sumus, ut tibi uidemur. (8.) non enim haec sunt sola uocabula rufum colorem demonstrantia, quae tu modo dixisti, russus et ruber, sed alia quoque habemus plura, quam quae dicta abs te Graeca sunt: fuluus enim et flauus et rubidus et poeniceus et rutilus et luteus et spadix appellationes sunt rufi coloris aut acuentes eum quasi incendentes aut cum colore uiridi miscentes aut nigro infuscantes aut uirenti sensim albo illuminantes. (9.) nam poeniceus, quem tu Graece φοίνικα dixisti, et rutilus et spadix poenicei συνώνυμος, qui factus <e> Graeco noster est, exuberantiam splendoremque significant ruboris, quales sunt fructus palmae arboris non admodum sole incocti, unde spadici et poeniceo nomen est: (10.) σπάδικα enim Dorici uocant auulsum e palma termitem cum fructu.

(11.) fuluus autem uidetur de rufo atque uiridi mixtus in aliis plus uiridis, in aliis plus rufi habere. sic poeta uerborum diligentissimus « fuluuam aquilam » [Aen. 11,751] dicit et « iaspidem » [Aen. 4,261], « fuluos galeros » [Aen. 7,688] et « fuluum aurum » [Aen. 7,279] et « arenam fuluuam » [Aen. 5,374] et « fuluum leonem » [Aen. 2,722], sicque Q. Ennius in annalibus « aere fuluo » [ann. 454 Vahlen2 = 440 Skutsch] dixit. (12.) flauus contra uidetur e uiridi et rufo et albo concretus: sic « flauentes comae » [Aen. 4,590] et, quod mirari quosdam uideo, frondes olearum a Vergilio « flauae » [Aen. 5,309] dicuntur, (13.) sic multo ante Pacuuius aquam flauam dixit et fuluum puluerem. cuius uersus, quoniam sunt iucundissimi, libens commemini [TRF3 244-246 = frg. 190 Schierl]:
     «cedo tuum pedem <mi>, lymphis flauis fuluum ut puluuerem
     manibus isdem, quibus Vlixi saepe permulsi, abluam
     lassitudinemque minuam manuum mollitudine».
(14.) rubidus autem est rufus atrior et nigrore multo inustus, luteus contra rufus color est dilutior; (15.) inde ei nomen quoque esse factum uidetur. (16.) non igitur – inquit – mi Fauorine, species rufi coloris plures aput Graecos, quam aput nos nominantur.

(17.) sed ne uiridis quidem color pluribus a uobis uocabulis dicitur, (18.) neque non potuit Vergilius colorem equi significare uiridem uolens caeruleum magis dicere ecum quam glaucum [cf. georg. 3,82], sed maluit uerbo uti notiore Graeco, quam inusitato Latino. (19.) nostris autem ueteribus caesia dicta est, quae a Graecis γλαυκῶπις, ut Nigidius ait, «de colore caeli quasi caelia» [frg. 72 [de diis] Swoboda = GRF inc. sed. 43 p. 177].

(20.) postquam haec Fronto dixit, tum Fauorinus scientiam rerum uberem uerborumque eius elegantiam exosculatus: “absque te – inquit – uno forsitan lingua profecto Graeca longe anteisset; sed tu, mi Fronto, quod in uersu Homerico est, id facis:
     καί νύ κεν ἢ παρέλασσας ἢ ἀμφήριστον ἔθηκας [cf. Il. 23,382].”

(21.) sed cum omnia libens audiui, quae peritissime dixisti, tum maxime, quod uarietatem flaui coloris enarrasti facistique, ut intellegerem uerba illa ex annali quarto decimo Ennii amoenissima, quae minime intellegebam [ann. 384-385 Vahlen2 = 377-378 Skutsch] :
     « uerrunt extemplo placidum mare: marmore flauo
     caeruleum spumat mare conferta rate pulsum » ;
(22.) non enim uidebatur « caeruleum mare » cum « marmore flauo » conuenire. (23.) sed cum sit, ita ut dixisti, flauus color e uiridi et albo mixtus, pulcherrime prorsus spumas uirentis maris « flauom marmor » appellauit.

 

 

 

 

Le bilinguisme du IIᵉ siècle p.C. (1) : Apulée

Le séminaire du 28 mars aura lieu par zoom : le lien est disponible dans l’espace moodle.

Apulée apol. 24,1-3 et 6 de patria mea uero, quod eam sitam Numidiae et Gaetuliae in ipso confinio mei<s> scriptis ostendistis, quibus memet professus sum, cum Lolliano Auito c. u. praesente publice dissererem, Seminumidam et Semigaetulum, (2.) non uideo quid mihi sit in ea re pudendum, haud minus quam Cyro maiori, quod genere mixto fuit Semimedus ac Semipersa. (3.) non enim ubi prognatus, sed ut moratus quisque sit spectandum, nec qua regione, sed qua ratione uitam uiuere inierit, considerandum est. […] (6.) quando non in omnibus gentibus uaria ingenia prouenere, quanquam uideantur quaedam stultitia uel sollertia insigniores? apud socordissimos Scythas Anacharsis sapiens natus est, apud Athenienses catos Meletides fatuus.

Apulée apol. 24,7-9 nec hoc eo dixi, quo me patriae meae paeniteret, etsi adhuc Syfacis oppidum essemus. (8.) quo tamen uicto ad Masinissam regem munere populi R. concessimus ac deinceps ueteranorum militum nouo conditu{s} splendidissima colonia sumus, (9.) in qua colonia patrem habui loco principis IIuiralem cunctis honoribus perfunctum; cuius ego locum in illa re p., exinde ut participare curiam coepi, nequaquam degener pari, spero, honore et existimatione tueor.

Apulée flor. 20,4 et 10 ego et alias creterras Athenis bibi: poeticae commotam, geometriae limpidam, musicae dulcem, dialecticae austerulam, iam uero uniuersae philosophiae inexplebilem scilicet <et> nectaream. […] Carthago prouinciae nostrae magistra uenerabilis, Carthago Africae Musa caelestis, Carthago Camena togatorum.

Apulée apol. 98,8-9 loquitur nunquam nisi Punice et si quid adhuc a matre graecissat ; enim Latine loqui neque uult neque potest. audisti, Maxime, paulo ante, pro nefas, priuignum meum, fratrem Pontiani, diserti iuuenis, uix singulas syllabas fringultientem, cum ab eo quaereres donassetne illis mater quae ego dicebam me adnitente donata.

Apulée apol. 38,5 pauca etiam de Latinis scribtis meis ad eandem peritiam pertinentibus legi iubebo, in quibus animaduertes cum me<morabiles res et> [add. Helm] cognitu raras, tum nomina etiam Romanis inusitata et in hodiernum quod sciam infecta, ea tamen nomina labore meo et studio ita de Graecis prouenire, ut tamen Latina moneta percussa sint.

Apulée apol. 38,1 et 3 et memento de solis piscibus haec uolumina a me conscripta […] quibus membris et causis discrerit natura uiuiparos eorum et ouiparos – ita enim Latine appello quae Graeci ζῳοτόκα et ᾠοτόκα.

Apulée flor. frg. 5,112-113 Beaujeu : iamdudum scio quid hoc significatu flagitetis: ut cetera Latine materiae persequamur. nam et in principio uobis diuersa tendentibus ita memini polliceri, ut neutra pars uestrum, nec qui Graece nec qui Latine petebatis, dictionis huius expertes abiretis. quapropter, si ita uidetur, satis oratio nostra atticissauerit; tempus est in Latium demigrare de Graecia.

Apulée flor. 18,37-39 nunc quoque igitur principium mihi apud uestras auris auspicatissimum ab Aesculapio deo capiam, qui arcem nostrae Carthaginis indubitabili numine propitius {s}t{r}egit [corr. Krueger ; uel respicit ed. Romana]. (38.) eius dei hymnum Graeco et Latino carmine uobis ecce <iam> canam {iam} illi a me dedicatum. […] (39.) etiam nunc hymnum eius utraque lingua canam, cui dialogum similiter Graecum et Latinum praetexui. […] in principio libri facio quendam ex his, qui mihi Athenis condidicerunt, percontari a Perseo Graece, quae ego pridie in templo Aesculapi disseruerim, paulatimque illis Seuerum adiungo, cui interim Romanae linguae partes dedi. nam et Perseus, quamuis et ipse optime possit, tamen hodie uobis atticissabit.

Cf. Plaute Men. 11-12 atque adeo hoc argumentum graecissat, tamen | non atticissat, uerum sicilicissitat.

Apulée flor. 9.7-9 quis enim uestrum mihi unum solœcismum ignouerit? quis uel unam syllabam barbare pronuntiatam donauerit? quis incondita et uitiosa uerba temere quasi delirantibus oborientia permiserit blaterare? quae tamen aliis facile et sane meritissimo ignoscitis. meum uero unumquodque dictum acriter examinatis, sedulo pensiculatis, ad limam et lineam certam redigitis, cum torno et coturno uero comparatis : tantum habet uilitas excusationis, dignitas difficultatis. adgnosco igitur difficultatem meam, nec deprecor quin sic existimetis.

Saint Augustin ord. 2,17,45 me enim ipsum, cui magna necessitas fuit ista perdiscere, adhuc in multis uerborum sonis Itali exagitant. […] aliud est enim esse arte, aliud gente securum. soloecismos autem quos dicimus fortasse quisque doctus diligenter attendens in oratione mea reperiet.

Apulée met. 1,1,1-5 at ego tibi sermone isto Milesio uarias fabulas conseram auresque tuas beniuolas lepido susurro permulceam – modo si papyrum Aegyptiam argutia Nilotici calami inscriptam non spreueris inspicere –, (2.) figuras fortunasque hominum in alias imagines conuersas et in se rursum mutuo nexu refectas ut mireris. (3.) exordior. — quis ille? — paucis accipe.  Hymettos Attica et Isthmos Ephyrea et Taenaros Spartiatica, glebae felices aeternum libris felicioribus conditae, mea uetus prosapia est; ibi linguam Atthidem primis pueritiae stipendiis merui. mox in urbe Latia aduena studiorum Quiritium indigenam sermonem aerumnabili labore nullo magistro praeeunte aggressus excolui. en ecce praefamur ueniam siquid exotici ac forensis sermonis, rudis locutor, offendero. iam haec equidem ipsa uocis immutatio desultoriae scientiae stilo quem accessimus respondet. fabulam Graecanicam incipimus. lector intende : laetaberis.

Apulée met. 3,29,1-3 sed mihi sero quidem serio tamen subuenit ad auxilium ciuile decurrere et interposito uenerabili principis nomine tot aerumnis me liberare. cum denique iam luce clarissima uicum quempiam frequentem et nundinis celebrem praeteriremus, inter ipsas turbelas Graecorum <Romanorum> [add. Robertson] genuino sermone nomen augustum Caesaris inuocare temptaui ; et ‘O’ quidem tantum disertum ac ualidum clamitaui, reliquum autem Caesaris nomen enuntiare non potui.

[Lucien] asin. 16 ἐπεὶ δὲ πολλάκις Ὦ Καῖσαρ ἀναβοῆσαι ἐπεθύμουν, οὐδὲν ἄλλο ἢ ὠγκώμην, καὶ τὸ μὲν ὦ μέγιστον καὶ εὐφωνότατον ἐβόων, τὸ δὲ Καῖσαρ οὐκ ἐπηκολούθει.

Apulée met. 4,32,6 sed Apollo, quamquam Graecus et Ionicus, propter Milesiae conditorem sic Latina sorte respondit.

Apulée met. 9,39,2-5 nam quidam procerus et, ut indicabat habitus atque habitudo, miles e legione, factus nobis obuius, superbo atque adroganti sermone percontatur, quorsum uacuum duceret asinum. (3.) at meus, adhuc maerore permixtus et alias Latini sermonis ignarus, tacitus praeteribat. nec miles ille familiarem cohibere quiuit insolentiam, sed indignatus silentio eius ut conuicio, uiti quam tenebat obtundens eum dorso meo proturbat. (4.) tunc hortulanus subplicue respondit sermonis ignorantia se quid ille diceret scire non posse. ergo igitur Graece subiciens miles: « ubi – inquit  – ducis asinum istum? ». respondit hortulanus petere se ciuitatem proximam. (5.) « sed mihi – inquit – opera eius opus est; nam de proximo castello sarcinas praesidis nostri cum ceteris iumentis debet aduehere ».

Le grec dans la correspondance de Cicéron

Par Ivanne Hermant (doctorante en Études latines, Sorbonne Université)

1. Observations générales sur le grec dans la correspondance

a. Les formes d’alternance codale rencontrées dans la correspondance

1 : Att. 6, 6 (Sida, autour du 3 août 50), 3 : nos prouinciae praefecimus Coelium. (…) fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam litteras in quibus ἐπέχειν te scripseras quid esset mihi faciendum de relinquendo, eae me pungebant. uidebam enim quae tibi essent ἐποχῆς causae, et erant eaedem mihi.

2 : Att. 6, 9 (Athènes, 15 octobre 50), 2 : a Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. παραφύλαξον, si me amas, τὴν τοῦ φυρατοῦ φιλοτιμίαν · αὐτίκα γὰρ hanc, quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem) procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem (…).

b. Entre grec classique et grec de la koinè

3 : Att. 16, 11, 2 (Pouzzoles, 5 novembre 44) : quod uereris ne ἀδόλεσχος mihi tu, quis minus ?

c. Quelques remarques sur l’extension du code-switching : inégalités entre les correspondants.

Le code-switching comme marque d’appartenance à un groupe, fondé sur une culture aristocratique commune.

4 : Att. 9, 6 (Formies, 11 mars 49), 7 : quid autem me [sc. Caesar] roget, paucis ille quidem uerbis sed ἐν δυνάμει, cognosce ex ipsius epistula. me miserum quod tu non ualuisti ! una fuissemus ; consilium certe non defuisset. « σύν τε δύʹ ἐρχομένω …».


Hom. Il. 10, 224 : σύν τε δύʹ ἐρχομένω καὶ τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν | ὅππως κέρδος ἔῃ

Fam. 9, 7, 1 (mai 46, Rome, à Varron): uolebam prope alicubi esse t<e>, si quid bonae salutis ; « σύν τε δύʹ ἐρχομένω… ».

5 : Att. 5, 12 (Délos, mi-juillet 51), 1 : itaque erat in animo nihil festinare, nec me Delo mouere nisi omnia ἄκρα Γυρέων pura uidissem

Archiloque fr. 56, 2 (Diehl)] : ἀμφὶ δ'ἄκρα Γυρέων ὀρθὸν ἵσταται νέφος, | σῆμα χειμῶνος

2. Le grec et l’adaptation au destinataire dans la correspondance cicéronienne


a. L’identité du correspondant comme paramètre au développement du grec dans l’échange

6 : Fam. 9, 22, 3 (46, 45 ou 44, à L. Papirius Paetus) : is Connus uocitatus est. num id obscenum putas ? cum loquimur « terni » nuhil flagiti dicimus ; at cum « bini », obscenum est ? « Graecis quidem » inquies. nihil est in uerbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico « bini », idque tu facis, quasi ego Graece non Latine dixerim.

7 : Fam. 9, 26, 2 (Rome, fin du premier mois intercalaire de 46 ou début du deuxième, à L. Papirius Paetus) : sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum habere eum Laida : « habeo, inquit, non habeor a Laide ». Graece hoc melius ; tu, si uoles, interpretabere.

8 : Fam. 9, 18, 3 (Tusculum, peu avant le 26 juillet 46, à L. Papirius Paetus) : sus Mineruam

9 : Fam. 9, 15 (Rome, premier mois intercalaire 46, à L. Papirius Paetus) : accedunt non Attici sed salsiores qua milli Atticorum Romani ueteres atque urbani sales.

b. La correspondance avec Atticus : environnement privilégié pour le code-switching

10 : Att. 1, 16 (Rome, début juillet 61), 8 : remoto illo studio contentionis quem ἀγῶνα uos appellatis

11 : Att. 4, 4a (Antium, 20 (?) juin 56), 1 : et uelim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos uos Graeci, ut opinor, σιττύβας appellatis

12 : Att. 9, 7 (Formies, 13 mars 49), 5 : egregie probo fore ut, dum agamus, « ὁ πλόος ὡραῖος » obrepat.

Anth. Pal. 10, 1, 1-2 : Ὁ πλόος ὡραῖος· καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν / ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος· (Léonidas de Tarente)

13 : Att. 16, 7 (sur un bateau à proximité de Pompei, 19 août 44), 3 : Illud mirari satis non potui quod scripsisti his uerbis: « bene igitur tu qui εὐθανασίαν, bene! relinque patriam! » an ego relinquebam aut tibi tum relinquere uidebar, tu id non modo non prohibebas uerum etiam adprobabas? grauiora quae restant: « uelim σχόλιον aliquod elimes ad me, oportuisse te istuc facere.’ itane, mi Attice? defensione eget meum factum, praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego uero istum ἀπολογισμὸν συντάξομαι, sed ad eorum aliquem quibus inuitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est σχολίῳ? si perseuerassem, opus fuisset.

14 : Att. 12, 25 (Astura, 21 mars 45), 2 : nam quod scribis ‘ἐγγήραμα’, actum iam de isto est; alia magis quaero

15 : Att. 12, 29 (Astura, 25 mars 45), 2 : uel tu illud ἐγγήραμα, quem ad modum scripsisti, uel ἐντάφιον putato.

c. Le grec dans la correspondance avec César

16 : Q.fr. 2, 16 (Rome, fin août 54), 5 : Sed heus tu! celari uideor a te. quo modo nam, mi frater, de nostris uersibus Caesar? nam primum librum se legisse scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem meliora legisse; reliqua ad quendam locum ῥᾳθυμότερα [frg. 27, Cugusi] (hoc enim utitur uerbo). dic mihi uerum: num aut res eum aut χαρακτὴρ non delectat? nihil est quod uereare. ego enim ne pilo quidem minus me amabo. has de re φιλαλήθως et, ut soles [scribere], fraterne.

17 : Fam. 13, 15 (Tusculum (?), mai-juin 45 (?)) : cicero caesari imp. s.
Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, uiri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus est quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime inuitarer, coniungerem.
     ‘ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν.’
audiebam enim nostros proceres clamitantis
     ‘ἄλκιμος ἔσσ’, ἵνα τίς σε καὶ ὀψιγόνων ἐῢ εἴπῃ.’
     ‘ὣς φάτο, τὸν δ’ ἄχεος νεφέλη ἐκάλυψε μέλαινα.’
Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem <enim> perustum etiamnum gloria uolunt incendere atque ita loquuntur:
     ‘μὴ μὰν ἀσπουδί γε καὶ ἀκλειῶς ἀπολοίμην,
     ἀλλὰ μέγα ῥέξας τι καὶ ἐσσομένοισι πυθέσθαι.’
sed me minus iam mouent, ut uides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad uera praecepta Εὐριπίδου:
     ‘μισῶ σοφιστήν, ὅστις οὐχ αὑτῷ σοφός.’
quem uersum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et ‘ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω’ uidere et tamen nihilominus
     ‘αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων.’
Sed ut redeam ad id unde coepi, uehementer mihi gratum feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum causa te uelle arbitror addideris cumulum commendationis meae. genere nouo sum litterarum ad te usus ut intellegere non uulgarem esse commendationem. »

18 : Fam. 7, 5 (Rome, avril 54, à César), 1 : uide quam mihi persuaserim te me esse alterum … ; 3 : hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. (…) cura ut ualeas, et me, ut amas, ama.

3. Le grec technique dans la correspondance : une diglossie de circonstance ?

a. L’exemple du code-switching philosophique

19 : Fam. 9, 4 (Tusculum, vers le 1er juin 46, à Varron) : Περὶ δυνατῶν me scito κατὰ Διόδωρον κρίνειν. quapropter, si uenturus es, scito necesse esse te uenire; sin autem non es, τ<ῶν> ἀδυνάτων est te uenire. nunc uide utra te κρίσις magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur. hoc etiam κατὰ Χρύσιππον δυνατὸν est

20 : Acad. 1, 4-5 : [Varro :] cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. uides autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Amafinii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita de rebus ante oculos positis uulgari sermone disputant, nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum et oratorum etiam, quoniam utramque uim uirtutem esse nostri putant, sic parentes ut legibus uerbis quoque nouis cogimur uti, quae docti ut dixi a Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur <labor>.

21 : Fam. 15, 19 (Brundisium, fin janvier 45, Cassius Longinus à Cicéron), 2 : difficile est enim persuadere hominibus τὸ καλὸν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν esse; ἡδονὴν uero et ἀτ<αρ>αξίαν uirtute, iustitia, τῷ καλῷ parari et uerum et probabile est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali uerborum interpretes, proficiscuntur, dicit « οὐκ ἔστιν ἡδέως ἄνευ τοῦ καλῶς καὶ δικαίως ζῆν ». itaque et Pansa, qui ἡδονὴν sequitur, uirtutem retinet et ii qui a uobis φιλήδονοι uocantur sunt φιλόκαλοι et φιλοδίκαιοι omnisque uirtutes et colunt et retinent.

22 : Fam. 15, 16 (Rome, mi janvier 45, à Cassius Longinus), κατ’ εἰδ<ώλ>ων φαντασίας, ut dicunt tui amici noui.

b. L’importance de la traduction pour Cicéron s’observe aussi dans la correspondance

23 : Att. 13, 21 (Astura, autour du 27 août 45) : nunc, ad rem ut redeam, « inhibere » illud tuum, quod ualde mihi adriserat, uehementer displicet. est enim uerbum totum nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse eius modi didici heri cum ad uillam nostram nauis appelleretur. non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab ἐποχῇ remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutauit. nec est melius quicquam quam ut Lucilius: « sustineas currum ut bonus saepe agitator equosque. » [= frg. 1305 Marx] semperque Carneades προβολὴν pugilis et retentionem aurigae similem facit ἐποχῇ. inhibitio autem remigum motum habet et uehementiorem quidem remigationis nauem conuertentis ad puppim.

c. La question du genre de la lettre

Éditions de la correspondance de Cicéron

Édition de référence

CICERO, M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Libri I-VIII (vol. 1) – Libri IX-XVI (vol.2), D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1987.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares. Libri I -XVI, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.

Editions notables :

CICERO, Correspondance, L.-A. Constans (vol. 1, 2, 3, 4), J. Bayet (vol. 4 et 5) et J. Beaujeu (vol. 6, 7, 8, 9, 10, 11) éds. trad., Paris, Les Belles Lettres, 1934-1996, 11 volumes.
– Cicero. Letters to Atticus, D.R. Shackleton Bailey éd. trad., Cambridge, C.U.P., 1965-1970, 7 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Familiares, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1977, 2 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Q. Fratrem et M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1965-1980.

Bibliographie (sélection)

ADAMS, J.N. (2003) Bilingualism and the Latin Language, Cambridge, C.U.P.
AUBERT-BAILLOT, S. (2021) Le grec et la philosophie dans la correspondance de Cicéron, Turnhout, Brepols.
BALDWIN, B. (1992) « Greek in Cicero’s Letters », Acta Classica, 35, p. 1-17.
DUBUISSON, M. « Le grec de la correspondance de Cicéron : questions préliminaires sur un cas de bilinguisme », La Linguistique, 41, 2005, p. 69-86.
DUNKEL, G.E. « Remarks on code-switching in Cicero’s letters to Atticus », Museum Helveticum. Revue suisse pour l’étude de l’Antiquité classique, 57, 2000, p. 122-129
ELDER, O., MULLEN, A. (2019), The Language of Roman Letters : Bilingual Epistolography from Cicero to Fronto, Cambridge, C.U.P.
FONT, A. (1894) De Cicerone Graeca Vocabula Usurpante, Paris, Dissertation.
GRIFFIN, M.T. (1995) « Philosophical badinage in Cicero’s letters to his friends », dans J.G.F. Powell (éd.), Cicero the Philosopher : twelve papers, Oxford, Clarendon Press, p. 325-346.
HARTUNG, H. J. (1970) Ciceros Methode bei der Übersetzung griechischer Termini, Hamburg, Dissertation.
LÉVY, C. (1992) « Cicéron créateur du vocabulaire latin de la connaissance : un essai de synthèse », dans La langue latine, langue de la philosophie. Actes du colloque de Rome (17-19 mai 1990), Rome, École Française de Rome, p. 91-106.
MÄKILÄHDE, A. et RISSANEN, V.M. (2016) « Solidarity in Cicero’s letters: Methodological considerations in analysing the functions of code-switching », Pallas, 102, p. 237-245.
MYERS-SCOTTON, C. (1993). Common and uncommon ground: Social and structural factors in codeswitching. Language in Society, 22(4), p.475-503.
O’ SULLIVAN, N. (2019) « In search of Atticus’ Greek », The Journal of Hellenic Studies, Vol. 139 (2019), p. 94-109.
ROCHETTE, B. (1999) « Sur φιλέλλην chez Cicéron (Ad Att., I, 15, 1) », dans L’antiquité classique, Tome 68, 1999. p. 263-266.
SWAIN, S.C.R (2002) « Bilingualism in Cicero? The evidence of code-switching », in J.N. Adams, M. Janse and S.C.R. Swain (eds), Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, Oxford, O.U.P., p. 128–67.
WENSKUS, O. (1995) « Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa », Indogermanische Forschungen, 100, p. 172-192.

Pour aller plus loin sur le contexte et les formes de l’interaction épistolaire dans la correspondance de Cicéron :

BERNARD, J.-E. (2013) La sociabilité épistolaire chez Cicéron , Paris, Honoré Champion.
CUGUSI, P. (1983) Evoluzione e Forme Dell’epistolografia Latina Nella Tarda Repubblica e nei primi due secoli Dell’impero, Rome, Herder.
– (1998) « L’epistola ciceroniana : strumento di communicazione quotidiana e modello letterario », Ciceroniana, 10, p.163-189.
GARCEA, A. (2002), « L’interaction épistolaire entre dialogue in absentia et in praesentia chez Cicéron », A. Machtelt Bolkestein et alii éds., Theory and Description in Latin Linguistics. Selected Papers from the Eleventh International Colloquium on Latin Linguistics, Amsterdam, Gieben, p.123-138.
– (2002b) « Dialogo ed emozioni nell’epistolario ciceroniano », Carla Bazzanella éd., Sul dialogo, Milano, Guerini, p. 209-220.
– (2003) « Reproduction et représentation du discours dans la correspondance de Cicéron », Lalies 22, p.187-202.
HUTCHINSON, G. (1998) Cicero’s Correspondence. A literary Study, Oxford, O.U.P.
RÜHL, M. (2018) Ciceros Korrespondenz als Medium gesellschaftlichen und literarischen Handelns, Leiden – Boston, Brill.
HALL, J. (2009) Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford, O.U.P.
WHITE, P. (2010) Cicero in Letters. Epistolary Relations of the Late Republic, Oxford, O.U.P.

Le bilinguisme des élites romaines

La séance du 7 mars se tiendra sur zoom (lien dans l’espace moodle du séminaire)

Quintilien inst. 1,1,12 a sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, qui pluribus in usu est, uel nobis nolentibus perbibet.

Cicéron Verr. 2,4,127 epigramma Graecum pernobile incisum est in basi, quod iste eruditus homo et Graeculus, qui haec subtiliter iudicat, qui solus intellegit, si unam litteram Graecam scisset, certe non sustulisset.

Le grec officiel

Valère Maxime 8,7,6 iam P. Crassus, cum in Asiam ad Aristonicum regem debellandum consul uenisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo conprehendit ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac numeros penitus cognosceret. quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit, qua quis eorum lingua apud tribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti.

Quintilien inst. 11,2,50 Crassus ille Diues, qui cum Asiae praeesset, quinque Graeci sermonis differentias sic tenuit, ut qua quisque apud eum lingua postulasset, eadem ius sibi redditum ferret.

Cicéron Phil. 5,12-13 ille legit [sc. iudices] aleatores, legit exsules, legit Graecos – o consessum iudicum praeclarum! o dignitatem consili admirandam! (13.) auet animus apud consilium illud pro reo dicere, <en> [add. Shackleton Bailey] Cydam Cretensem, portentum insulae, hominem audacissimum et perditissimum. sed fac non esse: num Latine scit? num est ex iudicum genere et forma? num, quod maximum est, leges nostras moresue nouit? num denique homines? est enim Creta uobis notior quam Roma Cydae.

Cicéron Verr. 4,147 ait indignum facinus esse quod ego in senatu Graeco uerba fecissem; quod quidem apud Graecos Graece locutus essem, id ferri nullo modo posse.

Valère Maxime 2,2,3 quis ergo huic consuetudini, qua nunc Graecis actionibus aures curiae exurdantur, ianuam patefecit? ut opinor, Molo rhetor, qui studia M. Ciceronis acuit: eum namque ante omnes exterarum gentium in senatu sine interprete auditum constat.

Les compétences individuelles

Cornélius Nepos Att. 4,1 sic enim Graece loquebatur [sc. Atticus] ut Athenis natus uideretur.

Cicéron de orat. 2,2 Graece sic loqui [sc. L. Crassus], nullam ut nosse aliam linguam uideretur.

Cicéron Brut. 131 doctus etiam Graecis T. Albucius uel potius plane Graecus […] fuit autem Athenis adulescens.

Cicéron fin. 1,9 quem quidem locum comit multa uenustate et omni sale idem Lucilius [Lucilius 88-94 Marx], apud quem praeclare Scaeuola:
    Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
    municipem Ponti, Tritani, centurionum,
    praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
    maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
    id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto:
    “chaere – inquam – Tite!” lictores, turma omnis chorusque:
    “chaere, Tite!” hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus.

Formes et degrés différents de compétences

Suétone Aug. 89,1 non tamen ut aut loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res exigeret, Latine formabat uertendumque alii dabat.

Dion Cassius 51,16,4 καὶ τόν γε λόγον δι’ οὗ συνέγνω σφίσιν, ἑλληνιστί, ὅπως συνῶσιν αὐτοῦ, εἶπε.

Suétone Claud. 42,1 cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: “cum utroque – inquit – sermone nostro sis paratus”; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit.

Appien Samn. 7,4 οἱ δὲ [sc. οἱ Ταραντῖνοι] τοὺς πρέσβεις μόλις ποτὲ ἐπὶ τὸ κοινὸν ἐπήγαγον καὶ ἐπελθόντας ἐχλεύαζον, εἴ τι μὴ καλῶς ἑλληνίσειαν.

Cicéron Att. 1,19,10 (mars 60) commentarium consulatus mei Graece compositum misi ad te; in quo si quid erit quod homini Attico minus Graecum eruditumque uideatur, non dicam quod tibi, ut opinor Panhormi, Lucullus de suis historiis dixerat, se quo facilius illas probaret Romani hominis esse idcirco barbara quaedam et soloeca dispersisse; apud me si quid erit eius modi, me imprudente erit et inuito.

  • Auguste gest. diu. Aug. 9,1 uota suscipere
 = εὐχὰς ἀναλαμβάνειν (plutôt que ποιεῖσθαι)
  • Auguste gest. diu. Aug. 16,1 ; 28,2 etc. deducere colonias
 = κατάγειν ἀποικίας (plutôt que ἀποικίαν ἐκπέμπειν ou ἀποστέλλειν ἀποίκους)

Plutarque Mar. 2,2 λέγεται [sc. ὁ Μάριος] δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις.

L’alternance codique ou code-switching

Cicéron off. 1,111 sermone eo debemus uti qui notus [codd. : innatus Baiter] est nobis, ne ut quidam Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur.

Cicéron Tusc. 1,15 dicam [sc. sententiam Epicharmi], si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. — et recte quidem.

Horace serm. 1,10,20-21. 29-30
at magnum fecit, quod uerbis Graeca Latinis
miscuit
[…]
patriis intermiscere petita
uerba foris malis, Canusini more bilinguis.

Tacite Ann. 2,10,3 cernebatur contra minitabundus Arminius proeliumque denuntians; nam pleraque Latino sermone interiaciebat, ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.

Le “tag-switching”

Plaute Capt. 880-885
[Hegio] et captiuom illum Alidensem [sc. uidisti]? — [Ergasilus] μὰ τὸν Ἀπόλλω. — et seruolum
meum Stalagmum, meum qui gnatum surripuit? — ναὶ τὰν Κόραν.
— iam credo? — ναὶ τὰν Πραινέστην. — uenit? — ναὶ τὰν Σιγνίαν.
— certon? — ναὶ τὸν Φρουσινῶνα. — uide sis. — ναὶ τὸν Ἀλάτριον.
— quid tu per barbaricas urbes iuras? — quia enim item asperae
sunt ut tuom uictum autumabas esse. — uae aetati tuae.

Les alternances codiques inter-phrastiques

ILCV 4463 (IIIe p.C.) https://epigraphy.packhum.org/text/331758
Βηρατιους Νικατορας [sic, sc. Nicagoras] | Λαζαριῃ καὶ Ἰουλιῃ | καὶ Ὀνησιμῃ κον φιλιους | βενεμερεντες |  ὁ βίος ταῦτα.

Les alternances codiques intra-phrastiques

Cicéron Att. 1,14,3 (Rome, 13/02/61) nosti illas ληκύθους

Le latin comme langue mixte chez Varron

Le témoignage de Jean le Lydien

Jean le Lydien mag. 2,13,6 ὅτι δὲ οὐ Ῥωμαϊκὸν τουτὶ τὸ ῥημάτιον [sc. βάλτεος], μάρτυς ὁ Ῥωμαῖος Βάρρων [frg. 296 Funaioli = 47 Goetz–Schoell] ἐν βιβλίῳ †πέμπτῳ† Περὶ Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου, ἐν ᾧ διαρθροῦται ποία μέν τις λέξις ἐστὶν Αἰολική, ποία δὲ Γαλλική· καὶ ὅτι ἑτέρα μὲν †ἡ Θούσκων† [Ὀπικῶν uel Ὄσκων corr. Pascucci], ἄλλη δὲ Ἐτρούσκων, ὧν συγχυθεισῶν ἡ νῦν κρατοῦσα τῶν Ῥωμαίων ἀπετελέσθη φωνή.

L’étrusque

Varron ling. 6,28 idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabini idus dicunt.

Le “sabin”

Varron ling. 7,28-29 eius [sc. casci] origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit… (29.) idem ostendit quod oppidum uocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et {nunc} nostri etiam nunc forum uetus appellant.

Varron ling. 5,97 ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure {h}edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus.

Varron ling. 5,21 hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum IS * * * in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium [p. 262 Ribbeck = frg. 17 Funaioli app. crit.], non terminus, sed termen. hoc Graeci quod τέρμονα, pote uel illinc. Euander enim, qui uenit in Palatium, e Graecia Arcas.

Le celtique

Varron ling. 5,167 in his multa peregrina, ut sagum, reno Gallica.

Cf. César Gall. 6,21 pellibus aut paruis renonum tegimentis utuntur [sc. Germani], magna corporis parte nuda.
Le grec

Jean le Lydien mag. 1,5,3-4 οὐδὲ γὰρ ἀγνοήσας ὁ Ῥωμύλος, ἢ οἱ κατ’ αὐτόν, δείκνυται κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν Ἐλλάδα φωνήν, τὴν Αἰολίδα λέγω, ὥς φασιν ὅ τε Κάτων [orig. frg. 19 Jordan = 22 Cugusi–Sblendorio] ἐν τῷ Περὶ Ῥωμαϊκῆς Ἀρχαιότητος Βάρρων [frg. 295 Funaioli = 45 Goetz–Schoell] τε ὁ πολυμαθέστατος ἐν Προοιμίοις τῶν πρὸς Πομπήϊον αὐτῷ γεγραμμένων, Εὐάνδρου καὶ τῶν ἄλλων Ἀρκάδων εἰς Ἰταλίαν ἐλθόντων ποτὲ καὶ τὴν Αἰολίδα τοῖς βαρβάροις ἐνσπειράντων φωνήν.

Cf. Denys d’Halicarnasse  Rom. 1,84,5 (ex Fabio Pictore frg. 7a Chassignet ?) ἡνίκα δὲ τῆς ἐν τῷ γάλακτι τροφῆς ἀπηλλάγη τὰ παιδία, δοθῆναι πρὸς τῶν τρεφόντων εἰς Γαβίους πόλιν οὐ μακρὰν ἀπὸ τοῦ Παλλαντίου κειμένην, ὡς Ἑλλάδα παιδείαν ἐκμάθοιεν, κἀκεῖ παρ' ἀνδράσιν ἰδιοξένοις τοῦ Φαιστύλου τραφῆναι γράμματα καὶ μουσικὴν καὶ χρῆσιν ὅπλων Ἑλληνικῶν ἐκδιδασκομένους μέχρις ἥβης.

Cf. [Aurel. Victor] orig. 21,3 (ex Valerio Antiate frg. 2 Chassignet ?) [§ 1 at uero Valerius tradit…] cum uero pueri liberalis disciplinae capaces facti essent, Gabiis Graecarum Latinarumque litterarum ediscendarum gratia commoratos, Numitore auo clam omnia subministrante.

Varron ling. 5,25 is [sc. udor] si quamuis deorsum in terra, unde su{m}mi pote, puteus; nisi potius quod <A>eolis dicebant ut πύταμον sic πύτεον a potu, non ut nunc φρέ<αρ>.

Varron 5,101 lepus, quod Sicu<li, ut Aeo>lis quidam Graeci, dicunt λέποριν. « Le lièvre [lepus] tire son nom du fait que les Sicules, comme certains Grecs éoliens, disent leporis».

Cf. Varron rust. 3,12,6 L. Aelius [frg. 12 Funaioli] putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset. ego arbitror a graeco uocabulo antico, quod eum Aeolis {et bonum} λέποριν appellabant. 

Varron ling. 5,102 malum quod Graeci Aeolis dicunt μᾶλον.

  • Varron ling. 5,96 uitulus, quod graece antiquitus ἰταλός, aut quod plerique uegeti, uegitulus.
  • Varron ling. 5,108 olea ab ἐλαία.
  • Varron ling. 6,6 id tempus dictum a Graecis ἑσπέρα, Latine uesper.
  • Varron ling. 6,96 quae in Graeca lingua putant Latina, ut […] prouidere <a> προιδεῖν.

Varron ling. 6,9 tempus secundum uer, quod tum uirere incipiunt uirgulta ac uertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt ἦρ uer.

Varron ling. 5,108 olea grandis orchitis, quod eam Attici ὄρχιν μορ<ί>α<ν>.

Varron ling. 5,175 donum : nam Graece ut †issedonion† et ut alii δόμα et ut Attici δόσις.

Varron ling. 5,146 hoc [sc. forum olitorium] erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii uocant μάκελλον, sed Iones [h]ostia <h>ortorum μακελλωτὰς <h>ortorum et castelli μακέλλα.

La morphologie

Varron ling. 9,30-32 igitur quoniam qua loquimur uoce oratio est [corr. L. Spengel : orationem codd.], hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. (31.) an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si<n>t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> esse apud nos? (32.) equidem non dubito, qui<n> animaduerteris item in ea{m} innumerabilem similitudinum numerum, ut trium temporum uerb<i> aut trium personarum.

Varron ling. 8,65 quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum.

Varron ling. 8,16 propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum uocaret, cum daret, cum accusaret, sic alia eiusdem <modi> discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt.

Varron ling. 10,69-70 sed prius de perfecta [sc. analogia], in qua et res et uoces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum uernaculum ac domi natum, alterum aduenticium, tertium nothum ex peregrino hic natum. uernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; aduenticium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. (70.) †de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique †haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu<a>estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait:
      Hectoris natum de Troiano muro iactari [Enn. trag. 93 Ribbeck3 = 100 Jocelyn].
Accius [trag. 330 Ribbeck3 = 160 Dangel] haec in tragoediis largius a prisca consuetudine mouere coepit et ad formas graecas uerborum magis reuocare, {et} a quo Valerius ait:
      Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet [Val. Soran. GRFF 3 = FPL 1].

La place de l’ablatif

Varron ling. 10,62 sin ab singulari quis potius proficisci uolet, initium [corr. L. Spengel : id illum codd.] facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius Latinus: nam eius casu{sh}is litterarum discriminibus facilius reliquorum uarietate<m> discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac <c>laui [corr. Groth : leui codd.], aut in O, ut hoc caelo, aut in V, ut hoc uersu.

Priscien GL II 187,7-12 igitur ablatiuus proprius est Romanorum et, quamuis ipse quoque tribus sociari potest, ut diximus, personis, tamen, quia nouus uidetur a Latinis inuentus, uetustati reliquorum casuum concessit, quamuis hunc quoque a uetustissimis Graecorum grammaticis accepisse uidentur, qui sextum casum dicebant οὐρανόθεν, ἐμέθεν, σέθεν, ἕθεν, qui profecto ablatiui uim possidet.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Char. p. 62,15-22 Barwick (cf. Diom. GL 1,439,17-22) natura uerborum nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit […]. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat.

Les origines grecques de la langue latine

Évandre et l’éolien

Marius Victorinus GL VI 23,14-22 = 4§95-96 Mariotti: repertores litterarum Cadmus ex Phoenice in Graeciam et Euander ad nos transtulerunt a b c d e {h} i k <l> m n o p {q} r s t <u> litteras numero XVI. postea quasdam a Palamede et alias a Simonide adiectas implesse numerum XXIIII […] grammatici, praeterea Demetrius Phalereus, Hermocrates, ex nostris autem Cincius [frg. 2 Funaioli], Fabius [frg. 2 Funaioli], Gellius [frg. 2 Funaioli] tradiderunt. ex quibus Cincius « paucis – inquit – commutatis, ut ad linguam nostram peruenirent ». eas namque Cadmus ex Phoenice in Graeciam, inde ad nos Euander transtulerunt.

Denys d’Halicarnasse ant. Rom. 1,90,1 Ῥωμαῖοι δὲ φωνὴν μὲν οὔτ’ ἄκρως βάρβαρον οὔτ’ ἀπηρτισμένως Ἑλλάδα φθέγγονται, μικτὴν δέ τινα ἐξ ἀμφοῖν, ἧς ἐστιν ἡ πλείων Αἰολίς, τοῦτο μόνον ἀπολαύσαντες ἐκ τῶν πολλῶν ἐπιμιξιῶν, τὸ μὴ πᾶσι τοῖς φθόγγοις ὀρθοεπεῖν.

Hypsicratès

Varron ling. 5,88 cohors, quod ut in uilla ex pluribus tectis coniungitur ac quiddam fit unum, sic hic ex manipulis pluribus copulatur (cohors quae in uilla, quod circa eum locum pecus cooreretur, tametsi cohortem in villa Ypsicrates [frg. 1 Funaioli = n° 190 frg. 7 Jacoby] dicit esse Graece χόρτον apud poetas dictam).

Il. 11,772-774
γέρων δ᾽ ἱππηλάτα Πηλεὺς
πίονα μηρία καῖε βοὸς Διὶ τερπικεραύνῳ
αὐλῆς ἐν χόρτῳ.
Il. 24,639-640
ἀλλ᾽ αἰεὶ στενάχω καὶ κήδεα μυρία πέσσω
αὐλῆς ἐν χόρτοισι κυλινδόμενος κατὰ κόπρον.

Aulu-Gelle 16,12,5 sed in libro quarto « faenerator – inquit [sc. Cloatius] – appellatus est quasi φαινεράτωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten [frg. 2 Funaioli = 6 Jacoby] quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt.

Aulu-Gelle 16,12,7-8 faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus; faenus – autem dictum ait – a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis. (8.) idcirco et M. Catonem [frg. inc. 62 Jordan = test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

Varron ling. 7,96 obscenum dictum ab scena; eam ut †Graeci aut Accius [frg. 23 Funaioli = pragm. frg. xvii Dangel] scribit scena. (in pluribus uerbis A ante E alii ponunt, alii non, ut quod partim dicunt <scaeptrum, partim> sceptrum, alii Plauti Faeneratricem, alii Feneratricem).

Philoxène

Choeroboschos schol. Theod. GG IV2 34,4-13 Hilgard ἄλλως τε δέ, ὃ καὶ ἀληθέστερόν ἐστι καὶ ἀναγκαιότερον, διὰ τοῦτο κανονίζομεν τὰ δυϊκὰ ἐκ τῶν πληθυντικῶν, ὡς λέγει ὁ Φιλόξενος [p. 396-397 Mazzarino = frg. 232 Theodoridis], ἐπειδὴ τὰ δυϊκὰ ὑστερογενῆ εἰσιν· ὕστερον γὰρ ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά· ὅθεν οὐδὲ πᾶσα διάλεκτος κέχρηται τῷ δυϊκῷ ἀριθμῷ· οἱ γὰρ Αἰολεῖς παντελῶς δυϊκὰ οὐκ ἔχουσιν, ὥσπερ οἱ Ῥωμαῖοι ἄποικοι ὄντες τῶν Αἰολέων· ἀλλ’ οὔτε δὲ <ἡ κοινὴ> διάλεκτος ἔχει δυϊκά, ἀλλ’ εἰς πάντα τῷ πληθυντικῷ ἀριθμῷ κέχρηται ἀντὶ τοῦ δυϊκοῦ ἀριθμοῦ, μὴ ἔχουσα δυϊκά· εἰκότως οὖν, ἐπειδὴ τελευταῖον ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά, ἐκ τῶν πληθυντικῶν κανονίζονται προτερευόντων αὐτῶν.

et. Gud. 375,54 Sturz et cod. z p  298 <μάγειρος>· … Φιλόξενος [frg. 542 Theodoridis] δὲ λέγει, ὅτι παρ’ Αἰολεῦσιν ἡ γραφὴ διὰ τοῦ ι ἐστὶ μάγιρος.

et. Gen. AB s. v. ἁρπῶ [ex Orione ? cf. Reitzenstein, M. T. Varro und Joh. Mauropus, p. 87], unde EM 148,16 <ἁρπῶ>· ἐξ οὗ τὸ ἁρπάζω. ἐν χρήσει μὲν οὐκ οἶδα <τὸ> πρωτότυπον. τὸ δὲ ἁρπῶ αὐτὸ παράγωγον ἀπὸ τοῦ ἅρπη παρηγμένον. ἅρπη δέ ἐστιν εἶδος ὀρνέου· ἁρπακτικὸν γάρ. ὡς φωνὴ φωνῶ, αὐδὴ αὐδῶ, σιγὴ σιγῶ, οὕτως ἅρπη ἁρπῶ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 1 Funaioli = 313 Theodoridis] Περὶ Ῥωμαίων διαλέκτου.

et. Gen. AB s. v. κάψα (ex Orione), unde EM 494,20 <κάψα>· παρὰ τὸ κάπτω ῥῆμα τὸ δηλοῦν τὸ χωρῶ κάψω κάψα γέγονε, ἡ χωρητικὴ οὖσα τῶν ἐντιθεμένων αὐτῇ· ὥσπερ ἀπὸ τοῦ δόξω δόξα καὶ ἄξω ἄξα <καὶ ἄμαξα>. οὕτως Φιλόξενος [frg. 3 Funaioli = 314 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου. λέγει δὲ ὅτι δύναται καὶ παρὰ τὸ κάμπτω κάμψω κάμψα εἶναι· ἐπειδὴ ἐκ κεκαμμένων ξύλων αὐτὴν συνεστήσαντο.

schol. HPT ad η 90, EM 530,54 <κορώνη>· ἐπὶ τοῦ ζῴου [Od. 12,418] καὶ ἐπὶ τοῦ τόξου [Il. 4,111] καὶ ἐπὶ τῆς θύρας [Od. 7,90] καὶ ἐπὶ τῆς πρύμνης τοῦ πλοίου, ἡ καὶ κορωνίς, διὰ τὸ ἐπικαμπὲς σχῆμα. εἴρηται δὲ ταῦτα ἀπὸ τῆς κορώνης τοῦ ζῴου· εὐλύγιστον γὰρ ἔχει καὶ οἷον ἐπικαμπῆ τὸν τράχηλον. καὶ ἐπὶ μέρους δὲ <τοῦ> σώματος, ὡς ἐπὶ τοῦ ἀγκῶνος, οἷόν τε παράγεσθαι. οὕτω Φιλόξενος [frg. 4 Funaioli = 315 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 145,33 (unde et. Gen. AB s. v. στυγνός = EM 731,15): <στυγνός>· ὡς παρὰ τὸ ἔτραγον τραγανός, ἔπιθον πιθανός, οὕτω καὶ παρὰ τὸ ἔστυγον στυγανὸς καὶ συγκοπῇ στυγνός [Od. 10,113]·
      κατὰ δ’ ἔστυγον αὐτήν.
οἱ δὲ παρὰ τὴν Στύγα φασὶν εἰρῆσθαι· οἱ γὰρ ἀρχαῖοι τὰ μὲν ἀηδῆ καὶ λυπηρὰ ἀπὸ τῶν ψυχρῶν ὀνομάζουσιν, τὰ δὲ ἡδέα καὶ τερπνὰ ἀπὸ τῶν θερμῶν. τὸ οὖν στυγεῖν, τὸ φοβεῖσθαι, ἀπὸ τῆς Στυγός, ἥπερ μυθεύεται ψυχρότατον παρέχειν ὕδωρ. καὶ ὁμοίως ὁ στυγνὸς παρ’ αὐτὴν εἴρηται. τὴν δὲ τέρψιν θαλπωρὴν καὶ τὸ τέρπεσθαι ἰαίνεσθαι. καὶ [Il. 9,2]
      φόβου κρυόεντος,
ἀπὸ τοῦ κρύους τοῦ ψυχροῦ. οὕτως Φιλόξενος [frg. 9 Funaioli = 321 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 112,11 (unde et. Gen. AB s. v. ξέστης = EM 610,54; et. Gud. 414,40 Sturz et cod. z p. 330): <ξέστης>· Ῥωμαϊκόν ἐστι τὸ ὄνομα· τὸν γὰρ παρ’ ἡμῖν ἓξ ἀριθμὸν αὐτοὶ λέγουσι σέξ, καὶ μέτρου τινὸς παρ’ αὐτοῖς τὸ ἕκτον λέγεται σέξτον. διὰ δὲ εὐφωνίαν τὸ σέξτης λέγεται ξέστης κατὰ μετάθεσιν τῶν στοιχείων <σ καὶ> ξ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 6 Funaioli = 317 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς τῶν Ῥωμαίων διαλέκτου.

Tyrannion

Souda τ 1185 <Τυραννίων,> ὁ νεώτερος, Φοίνιξ, πατρὸς Ἀρτεμιδώρου, μαθητὴς Τυραννίωνος τοῦ πρεσβυτέρου· διὸ καὶ ὠνομάσθη Τυραννίων, πρότερον καλούμενος Διοκλῆς. αἰχμάλωτος δὲ γενόμενος καὶ αὐτὸς ἐπὶ τοῦ πολέμου Ἀντωνίου καὶ Καίσαρος ὑπό τινος Δύμαντος ὠνήθη, τοῦ Καίσαρος ὄντος ἀπελευθέρου, εἶτα ἐδωρήθη Τερεντίᾳ τῇ τοῦ Κικέρωνος γυναικί. ἐλευθερωθεὶς δὲ ὑπ’ αὐτῆς ἐσοφίστευσεν ἐν Ῥώμῃ. καὶ ἔγραψε βιβλία πρὸς ηʹ καὶ ξʹ, ὧν καὶ ταῦτα· Περὶ τῆς Ὁμηρικῆς προσῳδίας, Περὶ τῶν μερῶν τοῦ λόγου, ἐν ᾧ λέγει, ἄτομα μὲν εἶναι τὰ κύρια ὀνόματα, θεματικὰ δὲ τὰ προσηγορικά, ἀθέματα δὲ τὰ μετοχικά· Περὶ τῆς Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου [test. 17* + frg. 63 Haas] ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς ̔Ελληνικῆς κοὐκ αὑθιγενὴς ἡ ̔Ρωμαϊκὴ διάλεκτος [corr. Haas : ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς, ἐκ τοῦ Ἀντιγένους ὅτι ἀντιγένης ἡ Ῥωμαϊκὴ διάλεκτος codd.], Ὅ τι διαφωνοῦσιν οἱ νεώτεροι ποιηταὶ πρὸς Ὅμηρον, Ἐξήγησιν τοῦ Τυραννίωνος μερισμοῦ, Διόρθωσιν Ὁμηρικήν, Ὀρθογραφίαν.

Santra

Festus p. 59,17-20 Lindsay : daliuum supinum ait esse Aurelius [frg. 4 Funaioli], Aelius [frg. 8 Funaioli] stultum. Oscorum quoque lingua significat insanum. Santra [frg. 8 Funaioli] uero dici putat ipsum quem Graeci δέλαιον, id est propter cuius fatuitatem quis misereri debeat.

Festus p. 174,20-28 Lindsay : nuptias dictas esse ait Santra [frg. 9 Funaioli] ab eo quod νυμφεῖα dixerunt Graeci antiqui γάμον, inde nouam nuptam νέαν νύμφην. Cornificius [frg. 12 F.], quod noua petantur coniugia. Curiatius [frg. 2 F.], quod noua ratio fiat. Aelius [frg. 23 F.] et Cincius [frg. 23 F.], quia flammeo caput nubentis obuoluatur, quod antiqui obnubere uocarint: ob quam causam legem quoque †parens tam† iubere caput eius obnubere, qui parentem necauisset, quod est obuoluere.

Varron ling. 5,72 Neptunus, quod mare terras obnubit ut nubes caelum, ab nuptu, id est opertione, ut antiqui, a quo nuptiae, nuptus dictus.

Terentius Scaurus GL VII 20,4-8 = VI.5.3 Biddau : et pulcrum, quanuis in consuetudine aspiretur, nihilominus tamen ratio exiliter et enuntiandum et scribendum esse persuadet, ne una omnino dictio aduersus Latini sermonis naturam media aspiretur, quanuis Santra [frg. 11 Funaioli] a Graecis putet esse translatum quasi prolychrum.

Varron frg. 280e Funaioli = 81 Goetz–Schoell ap. Char. 93,3-4 Barwick: pulchrum Varro adspirari debere negat, ne duabus consonantibus media intercedat adspiratio.

Aulu-Gelle 2,3,1-4 H litteram […] inserebant eam ueteres nostri plerisque uocibus uerborum firmandis roborandisque, ut sonus earum esset uiridior uegetiorue.

Festus p. 308,22-32 Lindsay querque<ram febrem grauem et mag>nam quidam <a> querc<u dictam uolunt, quod id genus> arboris, cum gra<ue sit ac durum, tum etiam in> ingentem euada<t amplitudinem. Aurelius autem> Opillus [frg. 12 Funaioli] frigidam a<it dici et cum tremore iactan>tem. Santra [frg. 12 F.] eam ex G<raecis ducit, qui tremo>rem eius modi κάρκαρον <dicunt, unde dictum esse> etiam carcerem. Plau<tus in Friuolaria [frg. 2 Leo]:
      is mi> erat bilis querque<ra tussis.
Lucilius [frg. 1194 Marx]:
      …> iactans me ut feb<ris querquera…>r.
et alibi [frg. 1277 Marx]:
      querque<ra consequitur * capitisque dolores>.

Claudius Didymus

Priscien GL II 15,1-5 V loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus uim habuit apud Latinos quam apud Aeolis digamma; unde a plerisque ei nomen hoc datur, quod apud Aeolis habuit olim ϝ digamma, id est uau ab ipsius uoce profectum teste Varrone [frg. 270 Funaioli] et Didymo [frg. 1 Funaioli], qui id ei nomen esse ostendunt.

Quintilien inst. 1,4,7-8 aut grammatici saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne aliquae nobis necessariae litterae, non cum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: (8.) ut in his seruus et uulgus Aeolicum digammon desideratur.

Clodius Tuscus

Servius auct. Aen. 12,657 mussat: modo dubitat. [[et cunctatur rex ipse, in quo summa rerum est. ueteres mussat pro timet, Ennius [ann. 446 Vahlen2 = 435 Skutsch] mussare pro tacere posuit. Clodius Tuscus [frg. 1 Funaioli] « mussare est ex Graeco, conprimere oculos: Graeci μῦσαι dicunt »]].

Servius Aen. 11,345 mussant: modo uerentur [[uel timent]] significat; alias dubitant, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus
      quos generos uocet;
interdum susurrant, ut de apibus dicit. et proprie mussare est obmurmurare et [[queribundum tectius uelut]] muto esse uicinum. [[alias tacent, alias quiescunt]].

Servius auct. georg. 4,188 [[fit sonitus mussantque oras: mussant hic murmurant: quae uox ponitur et in tacendi significatione, ut apud Ennium [ann. 446-447 Vahlen2 = 435-436 Skutsch] in XVII
      non possunt mussare boni, qui factam labore
      enixi militiam peperere,
interdum et pro dubitare, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus,
      quos generos uocet.
mussant autem murmurant: Ennius [343 Vahlen2 = 326 Skutsch] in X sic ait
      aspectabat uirtutem legionis siue spectans
      si mussaret dubitaretque denique causam
      pugnandi fieret aut duri labores.]]

Varron ling. 7,101 apud Ennium [scaen. 421 Vahlen2 = 199 Jocelyn]:
      uocibus concide, fac si musset obrutum.
mussare dictum, quod muti non amplius quam MV dicunt; a quo idem dicit [Enn. inc. 10 p. 231 Vahlen2] id quod minimum est:
      neque, ut aiunt, mu facere audent.

Cloatius Verus

Aulu-Gelle 16,12 Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graecis tractorum, non pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen quaedam futtilia et friuola. (2.) « errare – inquit [Cloatius Verus frg. 3 Funaioli] – dictum est ἀπὸ τοῦ ἔρρειν » uersumque infert Homeri [Od. 10,72], in quo id uerbum est [Od. 10,72]:
      ἔρρ’ ἐκ νήσου θᾶσσον, ἐλέγχιστε ζωόντων.
(3.) item alucinari factum scripsit [Cloatius Verus frg. 2 Funaioli] ex eo, quod dicitur Graece ἀλύειν, unde elucum quoque esse dictum putat A littera in E uersa tarditatem quandam animi et stuporem, qui alucinantibus plerumque usu uenit, (4.) item [Cloatius Verus frg. 4 Funaioli] fascinum appellatum quasi bascanum et fascinare esse quasi bascinare. (5.) commode haec sane omnia et conducenter. sed in libro quarto « faenerator – inquit [Cloatius Verus frg. 1 Funaioli] – appellatus est quasi τωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt. (7.) siue hoc autem ipse Cloatius siue nescio quis alius nebulo effutiuit,nihil potest dici insulsius. « faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus »; faenus autem dictum ait « a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis ». idcirco et M. Catonem [test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

 

L’Odusia de Livius Andronicus: la première “traduction” littéraire en latin

Suétone gramm. 1,2 antiquissimi doctorum qui idem et poetae et semigraeci erant – Liuium et Ennium dico quos utraque lingua domi forisque docuisse adnotatum est – nihil amplius quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsi Latine conposuissent praelegebant.

Livius Andronicus frg. 33 Mariotti ap. Fest. p. 60,5-6 Lindsay
‘dacrimas’ pro ‘lacrimas’ Liuius saepe posuit, nimirum quod Graeci appellant δάκρυα.

Livius Andronicus frg. 1 Blänsdorf ap. Gell. 18,9,5
offendi enim in bibliotheca Patrensi librum uerae uetustatis Liuii Andronici, qui inscriptus est Ὀδύσσεια, in quo erat uersus primus cum hoc uerbo [sc. inseque] sine V littera:
     uirum mihi, Camēna,    insĕce uersutum,
factus ex illo Homeri uersu [Od. 1]:
     <ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον.>

Livius Andronicus frg. 15 Blänsdorf ap. Char. p. 256,23-26 Barwick
ibi manens sedeto   donicum uidebis
me carpento uehentem  domum uenisse [<parentis> add. Ritschl : <patris> add. Woedsworth]

Od. 6,295-297
ἔνθα καθεζόμενος μεῖναι χρόνον, εἰς ὅ κεν ἡμεῖς
ἄστυδε ἔλθωμεν καὶ ἱκώμεθα δώματα πατρός.
αὐτὰρ ἐπὴν ἥμεας ἔλπῃ ποτὶ δώματ' ἀφῖχθαι.

Livius Andronicus frg. 11 Blänsdorf ap. Fest. p. 160,3-6 Lindsay
partim errant, nequiont  Graeciam redire

Od. 4,495 πολλοὶ μὲν γὰρ τῶν γε δάμεν, πολλοὶ δὲ λίποντο
Od. 4,558 … ὁ δ' οὐ δύναται ἣν πατρίδα γαῖαν ἱκέσθαι

Livius Andronicus frg. 23 Blänsdorf ap. Gell. 3,16,11
quando dies adueniet,  quem profata Morta est.

Od. 3,237-238 … ππότε κεν δὴ | μοῖρ' ὀλοὴ καθέλῃσι τανηλεγέος θανάτοιο.
Od. 10,175 … πρὶν μόρσιμον ἦμαρ ἐπέλθῃ
CIL I 2844 Neuna Fata ; CIL I 2845 Neuna dono ; CIL I 2846 Parca Maurtia dono

Priscien GL ii 198,6-199,6 eiusdem {id est primae} declinationis femininorum genetiuum etiam in as more Graeco solebant antiquissimi terminare, unde adhuc paterfamilias et materfamilias solemus dicere et frequens hoc habet usus. Liuius in Odyssia [FPL 31]:
    atque escas habemus mentionem,
escas pro escae. ibidem [FPL 28]:
     nam diua Monetas filia docuit,
Monetas pro Monetae. in eodem [FPL 19]:
     Mercurius cumque eo filius Latonas [cf. Λητογενής]
pro Latonae.
Naeuius in carmine belli Punici I [FPL 8]:
     inerant signa expressa, quo modo Titani,
     bicorpores Gigantes magnique Atlantes,
     Rhuncus ac Purpureus, filii Terras [cf. Γηγενής]
pro Terrae. in eodem [FPL 18]:
     ei uenit in mentem hominum fortunas
pro fortunae. Ennius in XVII annali [430 Skutsch]:
     dux ipse uias
pro uiae.

Livius Andronicus frg. 28 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,198,12
nam diua Monetas  filia med {Flores : filiam codd.} docuit

Od. 8,480-481 … οὕνεκ' ἄρα σφέας | οἴμας Μοῦσ' ἐδίδαξε
Od. 22,347-348 αὐτοδίδακτος δ' εἰμί, θεὸς δέ μοι ἐν φρεσὶν οἴμας | παντοίας ἐνέφυσεν.

Livius Andronicus frg. 12 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,231,13-232,3
sancta puer Saturni     filia regina

Od. 4,513 … πότνια Ἥρη
Od. 5,721 Ἥρη πρέσβα θεὰ θυγάτηρ μεγάλοιο Κρόνοιο

Livius Andronicus frg. 10 Blänsdorf ap. Gell. 6,7,11
ibidemque uir summus   adprimus Patroclus.

Od. 3,110 ἔνθα δὲ Πάτροκλος, θεόφιν μήστωρ ἀτάλαντος

Livius Andronicus frg. 6 Blänsdorf ap. Non. p. 873 Lindsay= 544,21-22 Mercier
argenteo polubro, aureo eglutro [C. O. Mueller, cf. ἔκλουτρον, cf. ἐκλουτρόομαι  : et glutro codd. : eclutro Baehrens fortasse recte]

Od. 1,136-137 χέρνιβα δ' ἀμφίπολος προχόῳ ἐπέχευε φέρουσα | καλῇ χρυσείῃ, ὑπὲρ ἀργυρέοιο λέβητος

Livius Andronicus frg. 18 Blänsdorf ap. Fest. p. 482,11-14 Lindsay
namque nullum peius    macerat homōnem [Ursinus : humanum codd.]
quamde mare saeuum :    uires [A. Augustinus : uiret codd.] cui sunt magnae
topper <…> confringent  importunae undae.

Od. 8,138-139 οὐ γὰρ ἐγώ γέ τί φημι κακώτερον ἄλλο θαλάσσης | ἄνδρα γε συγχεῦαι, εἰ καὶ μάλα καρτερὸς εἴη.
Od. 8,137 … ἀλλὰ κακοῖσι συνέρρηκται πολέεσσιν 
Od. 10,464 ἄλης χαλεπῆς
Od. 8,183 …ἀλεγεινά τε κύματα
Ennius ann. 130 V. = 125 S. miserum … homonem

Livius Andronicus frg. 4 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,301,19-22
neque tamen te oblitus   sum, Laertie noster.

Od. 14,144-147 ἀλλά μ' Ὀδυσσῆος πόθος αἴνυται οἰχομένοιο
τὸν μὲν ἐγών, ὦ ξεῖνε, καὶ οὐ παρεόντ' ὀνομάζειν
αἰδέομαι· περὶ γάρ μ' ἐφίλει καὶ κήδετο θυμῷ·
ἀλλά μιν ἠθεῖον καλέω καὶ νόσφιν ἐόντα

La traduction à Rome : problèmes théoriques

N. Shapiro, cit. in L. Venuti, The Translator’s Invisibility, London 1995, p. 1 : «I see translation as the attempt to produce a text so transparent that it does not seem to be translated. A good translation is like a pane of glass. You only notice that it’s there when there are little imperfections — scratches, bubbles. Ideally, there shouldn’t be any. It should never call attention to itself.»

La traduction des textes poétiques

Aulu-Gelle 9,9,4 animaduertimus reliquisse Vergilium, quod Graecum quidem mire quam suaue est, uerti autem neque debuit neque potuit. (5.) sed enim, quod substituit pro eo, quod omiserat, non abest, quin iucundius lepidiusque sit.

Aulu-Gelle 9,9,7-10 illud quoque alio in loco animaduertimus caute omissum, quod est in Graeco uersu dulcissimum. […] (9.) hoc igitur reliquit et cetera uertit non infestiuiter, nisi quod ‘caprum’ dixit, quem Theocritus ἐνόρχαν appellauit (10.) – auctore enim M. Varrone [frg. 419 Funaioli = 104 Goetz & Schoell] is demum Latine caper dicitur, qui excastratus est.

Aulu-Gelle 9,9,1-3 quis modus sit uertendi uerba in Graecis sententiis ; deque his Homeri uersibus, quos Vergilius uertisse aut bene apteque aut inprospere existimatus est. (1.) quando ex poematis Graecis uertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum, ut omnia omnino uerba in eum, in quem dicta sunt, modum uertamus. (2.) perdunt enim gratiam pleraque, si quasi inuita et recusantia uiolentius transferantur. (3.) scite ergo et considerate Vergilius, cum aut Homeri aut Hesiodi aut Apollonii aut Parthenii aut Callimachi aut Theocriti aut quorundam aliorum locos effingeret, partem reliquit, alia expressit.

Cicéron opt. gen. 14 conuerti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec conuerti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, uerbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non uerbum pro uerbo necesse habui reddere, sed genus omne uerbo uimque seruaui. non enim ea me annumerare lectori putaui oportere, sed tamquam appendere.

Cicéron opt. gen. 23 quorum ego orationes si, ut spero, ita expressero uirtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum ordine, uerba persequens eatenus ut ea non abhorreant a more nostro (quae si e Graecis omnia conuersa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint, elaborauimus), erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice uolent dicere.

La traduction des textes philosophiques

P. Ricoeur, Sur la traduction, Paris 2004, p. 12 : «La poésie offrait en effet la difficulté majeure de l’union inséparable du sens et de la sonorité, du signifié et du signifiant. Mais la traduction des œuvres philosophiques […] révèle des difficultés d’un autre ordre et, en un sens, aussi intraitables, dans la mesure où elle surgit au plan même du découpage des champs sémantiques qui s’avèrent non exactement superposables d’une langue à l’autre. Et la difficulté est à son comble avec les maîtres-mots, les Grundwörter, que le traducteur s’impose parfois à tort de traduire mot à mot, le même mot recevant un équivalent fixe dans la langue d’ arrivée.»

Cicéron fin. 1,6-7 quid, si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent cur Graeca anteponant iis quae et splendide dicta sint neque sint conuersa de Graecis? […] (7.) quamquam, si plane sic uerterem Platonem aut Aristotelem, ut uerterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis ciuibus, si ad eorum cognitionem diuina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si uidebitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominaui, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menandro solet.

Cicéron fin. 3,15 si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam inuenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi uerbum e uerbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit uerbum, quod idem declaret, magis usitatum. equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus uerbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco uerbo utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit.

La traduction comme appropriation

Horace ars 128-135
difficile est proprie communia dicere, tuque
rectius Iliacum carmen deducis in actus
quam si proferres ignota indictaque primus:
publica materies priuati iuris erit, si
non circa uilem patulumque moraberis orbem
nec uerbo uerbum curabis reddere fidus
interpres nec desilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor uetet aut operis lex.

Cicéron Tusc. 2,5-6 quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt. […] (6.) quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt.

Caton ad fil. frg. 1 Sblendorio-Cugusi ap. Plin. nat. 29,14 dicam de istis Graecis suo loco, M. fili, quid Athenis exquisitum habeam et quod bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere. uincam nequissimum et indocile genus illorum, et hoc puta uatem dixisse: quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos hoc mittet.

 

 

 

Mime et pantomime dans l’Ars amatoria d’Ovide

(par Dimitri Mézière – Sorbonne Université)

Comédie, mime et érotodidactisme

L’enseignement érotique

Hérondas, Mimiambes, I.21-41
ἀλλ’ ὦ τέκνον, κόσον τιν’ ἤδη χηραίνεις
χρόνον μόνη τρύχουσα τὴν μίαν κοίτην ;
ἐξ οὖ γὰρ εἰς Αἴγυπτον ἐστάλη Μάνδρις
δέκ’ εἰσὶ μῆνες, κοὐδὲ γράμμα σοι πέμπει,
ἀλλ’ ἐκλέλησται καὶ πέπωκεν ἐκ καινῆς.   (25)
κεῖ δ’ ἐστὶν οἶκος τῆς θεοῦ· τὰ γ̣ὰρ πάντα,
ὄσσ’ ἔστι κου καὶ γίνετ’, ἔστ’ ἐν Αἰγύπτωι·
πλοῦτος, παλαίστρη, δύναμι[ς], εὐδίη, δόξα,
θέαι, φιλόσοφοι, χρυσίον, νεηνίσκοι,
θεῶν ἀδελφῶν τέμενος, ὀ βασιλεὺς χρηστός,    (30)
Μουσῆιον, οἶνος, ἀγαθὰ πάντ’ ὄσ’ ἂν χρήιζηι,
γ̣υναῖκες, ὀκ̣όσους οὐ μὰ τὴν Ἄ̣ιδεω Κούρην
ἀ̣σ̣τ̣έ̣ρας ἐνεγκεῖν οὐραν[ὸ]ς κεκαύχηται,
τ̣ὴ̣ν̣ δ̣’ ὄψιν̣ οἴαι πρὸς Πάρι[ν] κοτ’ ὤρμησαν
[θεαὶ κρι]θ̣ῆ̣ναι καλλονήν—λάθοιμ’ αὐτάς    (35)
[εἰποῦσα]. κο[ί]ην οὖν τάλαιν[α] σὺ ψυχήν
ἔ]χ̣ο̣[υσ]α̣ θάλπεις τὸν δίφρον ; κατ’ οὖν λήσεις
[γηρᾶσα] καί σευ τὸ ὤριον τέφρη κάψει.
[Πάπτη] νον ἄλληι κἠμέρας μετάλλαξον
τὸ]ν̣ νο̣ῦν δύ’ ἢ τρεῖς, κἰλαρὴ κατάστηθι    (40)
καὶ ὅρη πρὸς ἄλλον·
GYLLIS : « Voyons, mon enfant, combien y a-t-il de temps que tu dépéris, seule à fatiguer le lit unique ? Depuis que Mandris est parti pour l’Égypte, voilà bien dix mois que tu es sans une ligne de lui, il a tout oublié, il a bu à une autre coupe. C’est que là-bas, Aphrodite est chez elle ; tout ce qui peut exister ou se produire sur terre, on le trouve en Égypte : fortune, sport, pouvoir, ciel bleu, gloire, spectacles, philosophes, or fin, jolis garçons, temple des dieux, frère et sœur, le roi qui est si bon, musée, vin, toutes les bonnes choses dont on peut avoir envie, et des femmes, tant de femmes, par la Vierge des enfers, que le ciel ne peut se vanter de porter plus d’étoiles, et à les voir elles sont pareilles aux déesses qui jadis vinrent prendre Pâris pour juge de leur beauté – pourvu qu’elles ne m’aient pas entendue ! Quel cœur as-tu, malheureuse, pour demeurer là, à chauffer ton fauteuil ? Tu vas vieillir à ton insu, ta fraîcheur rongée par la cendre. Jette ailleurs tes regards, change de pensées pour deux ou trois jours, prends du bon temps, et tourne les yeux vers un autre » (Trad. L. Laloy)

Ovide, Ars amatoria, I.55-60
Tot tibi tamque dabit formosas Roma puellas, 
      ‘haec habet’ ut dicas ‘quicquid in orbe fuit.’
Gargara quot segetes, quot habet Methymna racemos,
      aequore quot pisces, fronde teguntur aues,
quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas:
      mater in Aeneae constitit urbe sui.
« Rome te fournira de nombreuses et de si belles filles que tu pourrais te dire “cette ville possède tout ce qu’il y a sur la Terre”. Autant d’épis de blé a le Gargare, autant de grappes de raisin a Méthymne, autant de poissons se cachent dans l’eau, autant d’oiseaux dans les feuillages, autant d’étoiles a le ciel, que ta chère Rome a de jeunes femmes. La mère d’Énée a élu domicile dans la ville de son fils ».

L’amant : spectateur et acteur

Ovide, Ars amatoria, I.501-502
Et plaudas aliquam mimo saltante puellam,
     
et faueas illi, quisquis agatur amans.
« Que tu applaudisses quand un acteur de mime représente une jeune femme et donnes ta faveur à celui qui, quel qu’il soit, joue le rôle de l’amant »

Ovide, Remedia amoris, 755
Illic assidue ficti saltantur amantes
« C’est là [au théâtre] que l’on représente sans cesse des amants fictifs »

Ovide, Ars amatoria, II.197-202
Cede repugnanti: cedendo uictor abibis:
      fac modo, quas partes illa iubebit, agas.
Arguet, arguito; quicquid probat illa, probato;
      quod dicet, dicas; quod negat illa, neges. 
Riserit, adride; si flebit, flere memento;
      imponat leges uultibus illa tuis.
« Cède à celle qui t’oppose une résistance : c’est en cédant que tu seras vainqueur. Fais seulement en sorte de jouer les rôles que celle-ci te commandera. Si elle critique, critique ; tout ce qu’elle approuve, approuve-le aussi ; dis ce qu’elle dira ; tu nieras ce qu’elle nie. Elle a ri, ris ; si elle pleure, souviens-toi de pleurer. Qu’elle impose à ton visage ses lois ».

Le mime de l’adultère dans l’Ars amatoria

Ovide, Tristes, II.496-518
quid, si scripsissem mimos obscena iocantes,
      qui semper uetiti crimen amoris habent,
in quibus assidue cultus procedit adulter,
      verbaque dat stulto callida nupta uiro?   500
nubilis hoc virgo matronaque uirque puerque
      spectat, et ex magna parte senatus adest.
nec satis incestis temerari uocibus aures;
      adsuescunt oculi multa pudenda pati:
cumque fefellit amans aliqua nouitate maritum,   505
      plauditur et magno palma fauore datur;
quoque minus prodest, scaena est lucrosa poetae,
      tantaque non paruo crimina praetor emit.
inspice ludorum sumptus, Auguste, tuorum:
      empta tibi magno talia multa leges.        510
haec tu spectasti spectandaque saepe dedisti—
      maiestas adeo comis ubique tua est—
luminibusque tuis, totus quibus utitur orbis,
      scaenica vidisti lentus adulteria.
scribere si fas est imitantes turpia mimos,             515
      materiae minor est debita poena meae.
an genus hoc scripti faciunt sua pulpita tutum,
      quodque licet, mimis scaena licere dedit?
« Qu’en serait-il si j’avais écrit des mimes se jouant de choses obscènes, eux qui comportent toujours le crime d’un amour interdit et dans lesquels se présente à chaque fois un amant élégant et une mariée rusée qui trompe son mari stupide ? Ce spectacle, la vierge en âge d’être mariée, la matrone, le mari et l’enfant le regardent et une grande partie du sénat y assiste. Ce n’est pas assez que les oreilles soient souillées de mots impurs : les yeux aussi s’habituent à supporter beaucoup de choses honteuses. Et lorsque l’amant a, par une quelconque trouvaille, trompé le mari, on l’applaudit et on lui attribue la palme avec grand enthousiasme. Moins elle est morale, plus la scène est lucrative pour le poète, et le préteur achète tant de crimes à un prix qui n’est pas des moindres. Regarde les dépenses de tes jeux, Auguste, tu liras que beaucoup de choses telles ont été achetées pour toi à grand prix. Ces spectacles tu les a vus et souvent tu les a donnés à voir – combien ta souveraineté est partout pleine de bonté ! – de tes propres yeux, de ceux qui voient le monde entier, tu as vu, calme, les adultères sur la scène. S’il est permis d’écrire des mimes représentant des vices, un châtiment moindre est dû à ma matière. Est-ce ses tréteaux qui rendent ce genre d’écrit protégé ? Est-ce la scène qui a donné aux mimes le droit de faire ce qu’ils veulent ? »

Ovide, Ars amatoria, III.601-10
Quae uenit ex tuto, minus est accepta uoluptas:
      Ut sis liberior Thaide, finge metus.
Cum melius foribus possis, admitte fenestra,        605
      Inque tuo uultu signa timentis habe.
Callida prosiliat dicatque ancilla ‘perimus!’
      Tu iuvenem trepidum quolibet abde loco.
Admiscenda tamen uenus est secura timori,
      Ne tanti noctes non putet esse tuas.         610
Qua uafer eludi possit ratione maritus,
      Quaque vigil custos, praeteriturus eram.
Nupta uirum timeat: rata sit custodia nuptae;
      Hoc decet, hoc leges iusque pudorque iubent.
« Le plaisir qui arrive sans difficultés est éprouvé de façon moins intense ; quoique tu sois plus dévergondée que Thaïs, feins l’effroi. Alors même que tu pourrais mieux le faire entrer par la porte, fais-le passer par la fenêtre et aies des signes de crainte sur ton visage. Qu’une servante rusée bondisse et s’exclame nous “sommes perdus !”. Toi cache ton jeune homme intrépide dans n’importe quel lieu. Un amour sûr doit toutefois être mélangé à de la crainte pour ne pas qu’il pense que tes nuit sont sans valeur. J’étais sur le point d’omettre par quelle méthode peut être trompé un mari astucieux et un gardien vigilant. Qu’une femme mariée craigne son mari : que la mariée soit bien gardée. C’est ce qui convient, c’est ce qu’ordonnent les lois, le droit et la pudeur ».

Ovide, Ars amatoria II. 243-8
Si tibi per tutum planumque negabitur ire,
      atque erit opposita ianua fulta sera,
At tu per praeceps tecto delabere aperto:            245
      det quoque furtivas alta fenestra uias.
Laeta erit, et causam tibi se sciet esse pericli;
      hoc dominae certi pignus amoris erit.
« Si on te refuse de passer par une voie sûre et plane et que la porte d’entrée est étayée d’un verrou qui fait obstacle, descends alors, tête la première, par l’ouverture du toit, ou qu’une fenêtre élevée t’offre un passage dérobé. Elle sera heureuse et elle saura qu’elle est à l’origine de ta mise en danger ; ceci sera un gage d’amour certain pour ta maîtresse »

La rencontre de Bacchus et d’Ariane (Ars I.527-64), une scène de pantomime ?

La popularité de la pantomime à l’époque d’Auguste

Lucien, De saltatione, 34 ἀλλὰ τό γε ἐν τῷ παρόντι μοι κεφάλαιον τοῦ λόγου τοῦτό ἐστιν, τὴν νῦν ὄρχησιν καθεστῶσαν ἐπαινέσαι καὶ δεῖξαι ὅσα ἐν αὑτῇ τερπνὰ καὶ χρήσιμα περιλαβοῦσα ἔχει, οὐ πάλαι ἀρξαμένη ἐς τοσοῦτο κάλλος ἐπιδιδόναι, ἀλλὰ κατὰ τὸν Σεβαστὸν μάλιστα
« Mon objet principal, à présent, est de faire l’éloge de la danse telle qu’elle est aujourd’hui, de montrer tout ce qu’elle réunit de plaisir et d’utilité, n’ayant pas eu jadis, à sa naissance, cette perfection qu’elle a acquise principalement sous le règne d’Auguste » (trad. E. Talbot)

Macrobe, Saturnales, II.7 Hic, quia ferebatur mutasse rudis illius saltationis ritum, quae apud maiores uiguit, et uenustam induxisse novitatem, interrogatus ab Augusto, quae saltationi contulisset, respondit:
     
Αὐλῶν συρίγγων τ’ ἑνοπὴν, ὁμαδόν τ’ ἀνθρώπων. (Hom. Il. X.13)
« Parce qu’il passait pour avoir changé la pratique de la danse, dépourvue d’art, qui était en vigueur chez nos ancêtre, et pour avoir introduit de gracieuses innovations, il répondit à Auguste qui lui demandait ce qu’il avait apporté à la danse : « le son des flûtes et des syrinx, ainsi que le tumulte des hommes » (Trad. B. Goldlust)

Tacite, Annales I.54 indulserat ei ludicro Augustus, dum Maecenati obtemperat effuso in amorem Bathylli; neque ipse abhorrebat talibus studiis, et ciuile rebatur misceri uoluptatibus uulgi.
« Auguste avait montré de la bienveillance pour ce genre de spectacle, par complaisance envers Mécène, épris d’un amour passionné pour Bathylle ; d’ailleurs lui-même ne détestait pas de tels goûts, et il jugeait démocratique de se mêler aux amusements de la foule » (Trad. P. Wuilleumier)

Ovide, Tristes II.519-20
Et mea sunt populo saltata poemata saepe,
      saepe oculos etiam detinuere tuos.
« Mes poèmes aussi ont souvent été représentés devant le peuple, souvent même ils ont attiré tes propres yeux ».

Ovide, Tristes, V.7.25-30
Carmina quod pleno saltari nostra theatro
uersibus et plaudit scribis, amice, meis :
nil equidem feci – tu scis hoc ipse – theatris,
Musa nec in plausus ambitiosa mea est.
Non tamen ingratum est quodcumque obliuia nostri
impedit et profugi nomen in ora refert.
« Tu écris, cher ami, que mes chants sont représentés dans un théâtre plein et que l’on applaudit mes vers. Je n’ai rien fait pour la scène théâtrale, tu le sais bien toi-même ; ma Muse n’ambitionne pas les applaudissements. Il n’est toutefois pas déplaisant que tout cela empêche notre oubli et que l’on porte à ses lèvres le nom d’un exilé »

Ovide, Ars amatoria, I.527-64
Cnosis in ignotis amens errabat harenis,
      qua breuis aequoreis Dia feritur aquis.
Utque erat e somno tunica uelata recincta,
      nuda pedem, croceas inreligata comas,       530
Thesea crudelem surdas clamabat ad undas,
      indigno teneras imbre rigante genas.
Clamabat, flebatque simul, sed utrumque decebat;
      non facta est lacrimis turpior illa suis.
Iamque iterum tundens mollissima pectora palmis 535
     ‘Perfidus ille abiit; quid mihi fiet?’ ait.
‘Quid mihi fiet?’ ait: sonuerunt cymbala toto
      Litore, et adtonita tympana pulsa manu.
Excidit illa metu, rupitque nouissima uerba;
      Nullus in exanimi corpore sanguis erat.      540
Ecce Mimallonides sparsis in terga capillis:
      ecce leues Satyri, praeuia turba dei:
Ebrius, ecce, senex pando Silenus asello
      uix sedet, et pressas continet ante iubas.
Dum sequitur Bacchas, Bacchae fugiuntque petuntque 545
      quadrupedem ferula dum malus urget eques,
in caput aurito cecidit delapsus asello:
      clamarunt satyri ‘surge age, surge, pater.’
Iam deus in curru, quem summum texerat uuis,
      tigribus adiunctis aurea lora dabat:           550
Et color et Theseus et uox abiere puellae:
      terque fugam petiit, terque retenta metu est.
Horruit, ut graciles, agitat quas ventus, aristae,
      ut leuis in madida canna palude tremit.
Cui deus ‘en, adsum tibi cura fidelior’ inquit:           555
      ‘Pone metum: Bacchi, Cnosias, uxor eris.
Munus habe caelum; caelo spectabere sidus;
      saepe reget dubiam Cressa Corona ratem.’
Dixit, et e curru, ne tigres illa timeret,
      desilit; inposito cessit harena pede:           560
implicitamque sinu (neque enim pugnare ualebat)
      abstulit; in facili est omnia posse deo.
Pars ‘Hymenaee’ canunt, pars clamant ‘Euhion, euhoe!’
      sic coeunt sacro nupta deusque toro.
« La fille de Cnose errait l’esprit hagard sur des sables inconnus, là où la petite île de Dia est battue par les eaux marines. De même qu’elle se réveillait, les pieds nus, ses cheveux blonds déliés, elle criait le nom du cruel Thésée aux ondes sourdes, un flot indécent ruisselant sur ses joues. Elle criait et pleurait en même temps, mais les deux lui allaient bien. Elle n’est pas rendue plus honteuse par ses larmes. Et frappant encore et encore sa poitrine délicate de ses mains, elle dit : « Le perfide est parti ! Que vais-je devenir ? », « que vais-je devenir ? » dit-elle encore, mais des cymbale résonnèrent sur tout le rivage, tout comme les tambourins frappés d’une main hébétée. Elle s’effondre d’effroi et interrompt ses nouvelles paroles ; plus aucun sang ne circule dans son corps inanimé. Voici les Bacchantes, les cheveux épars descendant dans leur dos, voici les légers Satyres, la troupe du dieu qui ouvre la voie ; voici Silène, ivre, tenant à peine assis sur son âne recourbé et se retenant en s’accrochant à la crinière devant lui. Pendant qu’il suit les Bacchantes, que les Bacchantes vont et viennent autour de lui, et que, mauvais cavalier, il presse le quadrupède de sa férule, il glisse de son âne qui a de longues oreilles et tombe tête la première. Les Satyres crièrent « Vas-y, lève-toi, père, lève-toi ! ». Déjà le dieu sur son char qu’il avait, sur son dessus, recouvert de vigne, redonnait ses rênes en or aux tigres attachés. Le teint, Thésée, et la voix quittèrent la jeune femme. Trois fois elle chercha à fuir, trois fois elle fut retenue par la peur. Elle frissonna, comme les frêles épis qu’agite le vent, comme le jonc léger tremble dans le marais humide. Le dieu dit à celle-ci : « me voilà, je suis pour toi un amour plus fidèle. Mets un terme à ta crainte, fille de Cnose, tu seras l’épouse de Bacchus. Aies pour cadeau le ciel. Étoile, tu seras regardée dans le ciel et souvent la Couronne Crétoise dirigera le navire incertain ». Il dit et saute de son char pour ne pas qu’elle ait peur des tigres ; le sable céda sous le poids de son pied. Il l’emporte enlacée sur sa poitrine (il ne valait pas la peine en effet de résister) ; il est facile à un dieu de tout pouvoir. Une partie chante « Hyménée ! », l’autre « Evius, Evohé ! » et c’est ainsi que l’épouse et le dieu s’unissent sur un lit sacré. »

Xénophon, Banquet, IX.2-5 Ἐκ δὲ τούτου πρῶτον μὲν θρόνος τις ἔνδον κατετέθη, ἔπειτα δὲ ὁ Συρακόσιος εἰσελθὼν εἶπεν· « Ὦ ἄνδρες, Ἀριάδνη εἴσεισιν εἰς τὸν ἑαυτῆς τε καὶ Διονύσου θάλαμον· μετὰ δὲ τοῦθ᾽ἥξει Διόνυσος ὑποπεπωκὼς παρὰ θεοῖς καὶ εἴσεισι πρὸς αὐτήν, ἔπειτα παιξοῦνται πρὸς ἀλλήλους. » […] Ἐπεί γε μὴν κατεῖδεν αὐτὴν ὁ Διόνυσος, ἐπιχορεύσας ὥσπερ ἂν εἴ τις φιλικώτατα ἐκαθέζετο ἐπὶ τῶν γονάτων, καὶ περιλαβὼν ἐφίλησεν αὐτήν. Ἡ δ᾽ αἰδουμένῃ μὲν ἐώικει, ὅμως δὲ φιλικῶς ἀντιπεριελάμβανεν. Οἱ δὲ συμπόται ὁρῶντες ἅμα μὲν ἐκρότουν, ἅμα δὲ ἐβόων αὖθις. Ὡς δὲ ὁ Διόνυσος ἀνιστάμενος συνανέστησε μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὴν Ἀριάδνην, ἐκ τούτου δὴ φιλούντων τε καὶ ἀσπαζομένων ἀλλήλους σχήματα παρῆν θεάσασθαι. Οἱ δ᾽ ὁρῶντες ὄντως καλὸν μὲν τὸν Διόνυσον, ὡραίαν δὲ τὴν Ἀριάδνην, οὐ σκώπτοντας δὲ ἀλλ᾽ ἀληθινῶς τοῖς στόμασι φιλοῦντας, πάντες ἀνεπτερωμένοι ἐθεῶντο.
« Ensuite on plaça d’abord un siège à haut dossier dans la salle, puis le Syracusain entra et annonça : « Messieurs, Ariadne va venir dans la chambre où elle s’unit avec Dionysos. Puis arrivera Dionysos qui a un peu bu chez les dieux ; il ira vers elle, et tous deux s’ébatteront ensemble » […] Dionysos l’ayant vue s’avança vers elle en se livrant à une danse passionnée, puis il s’assit sur ses genoux, l’enlaça et lui donna un baiser. Ariadne avait un air de pudeur, elle l’enlaça cependant elle aussi avec tendresse. À cette vue les convives d’applaudir en criant « Encore ! ». Mais Dionysos se leva et fit lever Ariadne avec lui ; on put alors les voir, prendre les attitudes des amants qui se baisent et s’étreignent. Et voyant que ce Dionysos si vraiment beau et cette Ariadne si vraiment charmante ne simulaient plus des baisers, mais joignaient réellement leurs lèvres, tous les spectateurs se sentirent vivement excités » (trad. F. Ollier).

Références bibliographiques

P. Ovidii Nasonis : Amores, Medicamina Faciei Femineae, Ars amatoria, Remedia amoris (éd. E. Kenney), Oxford, OUP, Oxford Classical Texts, 2e éd., 1994.

Gavoille, Élisabeth (2009), « La comédie de l’amour dans l’Ars amatoria et les Remedia amoris », La théâtralité de l’œuvre ovidienne (éd. I. Jouteur), A.D.R.A., Nancy, p.187-204.

Jolivet, Jean-Christophe (2005), « Les Amours d’Arès et Aphrodite, la critique homérique et la pantomime dans l’Ars amatoria », Dictyna, 2.

Hall, Edith et Wyles, Rosie (éds.) (2008),  New directions in Ancient Pantomime, Oxford, OUP.

Hollis, Adrian (1977),  Ovid. Ars Amatoria. Book I, edited with an introduction and commentary, Oxford, Oxford University Press.

McKeown, John (1979), « Augustan Elegy and Mime », The Cambridge Philological Society, n°25, 205, p.71-84.

Richlin, Amy (1992), « Reading Ovid’s Rapes », Pornography and representation in Greece and Rome (éd. A. Richlin), Oxford University Press, p.158-179.

Rossbach, Otto (1911), « Szenen des Pantomimos auf den Wandbildern der Villa Gargiulo », Berliner Philologische Wochenschrift, n°31, p.503.

 

Comment lire les Mimiambes de Cn. Matius ?

(par Angeliki Boikou – Sorbonne Université)

Introduction

Gell. 15, 2 : Cn. Matius uir eruditus in mimiambis suis non absurde neque absone finxit ; Gell. 10, 24, 10 : Cn. Matius, homo impense doctus ; Gell. 20, 9, 1-2 : figmentis uerborum nouis Cn. Matii, hominis eruditi.

Les Mimiambes chez Aulu-Gelle

Mat. carm. frg. 9 et 10 Bl. ap. Gell. 15, 25, 1-3

(9)     iamiam albicascit Phoebus et recentatur <:>
           commune lumen hominibus {et} uoluptatis 
« Dans l’instant même, commence à blanchir et renaît Phébus : lumière du plaisir, commune aux hommes »

Apollon – Phébus – Soleil :  
Schol ad Hom. Od. 3, 279, Φοῖβος Ἀπόλλων] ὁ φοιβάζων καὶ μαντευόμενος καὶ τὰ τῶν θεῶν ἄδηλα δηλοποιῶν· ἢ ὁ ἐκ Φοίβης γυναικὸς γεννηθεὶς Ἀπόλλων. λέγει δὲ τὸν ἥλιον Ἀπόλλωνα ἀπὸ τοῦ μὴ πολλοὺς ἡλίους εἶναι.
Hor. carm. 3, 21, 24 : dum radians fugat astra Phoebus.
Mart. 7, 12, 8 : Qui Phoebi radios ferre diemque negat?
Petron. frg. 31, 5: renascentem Phoebum cernuntque cadentem.

(10)   quapropter edulcare conuenit uitam
           curasque acerbas sensibus gubernare
« C’est pourquoi il convient de rendre la vie plus douce et gouverner par les sens les amers soucis »

edulcare uitam :
Epicur. Ep. Moen. 132, 10 : διδάσκουσα (sc. φρόνησις) ὡς οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως.
Epicur. Ep. Moen. 132, 1-2 : οὐδ' ἀπολαύσεις παίδων καὶ γυναικῶν οὐδ' ἰχθύων καὶ τῶν ἄλλων, ὅσα φέρει πολυτελὴς τράπεζα, τὸν ἡδὺν γεννᾷ βίον.

curae acerbae :
Phld. Ir. frg. 17, 10-11 : γ’] ἔτ[ι] πικ[ρότερον]. τῶν | ὀργίλων παθῶν.

gubernare uitam :
Epicur. frg. 122 Arrighetti : μέχρι ὅσου τὴν αὐτάρκη πρὸς τὸ [ς]εαυτὸν κυβερνᾶν ⟦αν⟧ ἡλι»κί»αν ἔσχες.
Mat. carm. frg. 12 et 13 Bl. ap. Gell. 20, 9, 1-3

Gell. 20, 9, 1 : delectari mulcerique aures suas dicebat Antonius Iunianus figmentis uerborum nouis Cn. Matii, hominis eruditi.
(12)     sinuque amicam refice frigidam caldo
             columbulatim labra conserens labris
« Et, dans ta chaleureuse poitrine, ranime ton amie froide en réunissant, à la manière des colombes, tes lèvres à ses lèvres »

Topos du couple embrassé :
Catull. 44, 13-14 : hic me grauedo frigida et frequens tussis quassauit usque dum in tuum sinum fugi.
Tib. 1, 8, 29-30 : Munera ne poscas : det munera canus amator, | ut foueat molli frigida membra sinu.
Ov.epist. 3, 113-114 : te tenet in tepido mollis amica sinu.
Quint. inst. 1, 6, 19 : sed Augustus quoque in epistulis ad C. Caesarem scriptis emendat quod is 'calidum' dicere quam 'caldum' malit, non quia id non sit Latinum, sed quia sit odiosum et, ut ipse Graeco uerbo significauit, περίεργον.
Laber. mim. frg. 4 et 5 Panayotakis : Aqua Calda

Adverbes diminutifs -ulatim :
Plaut. Capt. 832 : Aperite hasce ambas fores prius quam pultando assulatim foribus exitium adfero.

Colombes et osculatio :
Ov. am. 2, 6, 56 : oscula dat cupido blanda columba mari ; ars 2, 465 : quae modo pugnarunt iungunt sua rostra columbae
Maec. ap. Sen. epist. 114, 5 : si quis ‘feminae cincinnos crispat et labris columbatur’

labra conserens labris :
Plaut. Bacch. 480 : labra ab labris nusquam auferat? ; Mil. 1335 : labra a labellis aufer ; Pseud. 1259 : ad labra labella adiungit
Lucil. 8, 1 Ch = 303-304 M : cum poclo bibo eodem, amplector, labra labellis fictricis compono, hoc est cum ψωλοκοποῦμαι.
AP 5, 171 (Méléagre) : Τὸ σκύφος ἁδὺ γέγηθε· λέγει δ', ὅτι τᾶς φιλέρωτος| Ζηνοφίλας ψαύει τοῦ λαλιοῦ στόματος. | ὄλβιον· εἴθ' ὑπ' ἐμοῖς νῦν χείλεσι χείλεα θεῖσα | ἀπνευστὶ ψυχὰν τὰν ἐν ἐμοὶ προπίοι.

(13)   iam tonsiles tapetes ebrii fuco
           quos concha purpura imbuens uenenauit.
« D’autre part, des tapis rasés, ivres de fucus que le coquillage avait imprégnés de pourpre »

Théocrite 15 
Schol. Theocr. 15 arg. 6-8 : παρέπλασε δὲ τὸ ποιημάτιον ἐκ τῶν παρὰ Σώφρονι Ἴσθμια Θεωμένων (cf. CGrFr 1, 1, 10tit. Kaibel) καὶ κεχωρισμένον ἐστὶ τοῦ ποιητικοῦ προσώπου.
Theocr. Id. 15, 125 : πορφύρεοι δὲ τάπητες ἄνω μαλακώτεροι ὕπνω.

fucus – concha – purpura :
Catull. 64, 47-49 : puluinar uero diuae geniale locatur | sedibus in mediis, Indo quod dente politum | tincta tegit roseo conchyli purpura fuco.

ebrii fuco:
Mart. 14, 154, 1 (Lanae amethystinae): ebria Sidoniae cum sim de sanguine conchae, | non uideo quare sobria lana uocer

(11) nuper die quarto, ut recordor, et certe,
         aquarium urceum unicum domi fregit.
« Cela fait quatre jours maintenant (nuper die quarto), comme je m’en souviens, oui c’est bien cela, qu’il a brisé la seule cruche d’eau qu’on avait à la maison »

Hippon. frg. 21 Degani 
ἐκ πελλίδος πίνοντες· οὐ γὰρ ἦν αὐτῆ
κύλιξ, ὁ παῖς γὰρ ἐμπεσὼν κατήραξε

Hippon. frg. 22 Degani
ἐκ δὲ τῆς πέλλης
ἔπινον· ἄλλοτ' αὐτός, ἄλλοτ' Ἀρήτη
προύπινεν

urceus (indice de l’egestas) :
Cato agr. 135, 2, 6 : urnae oleariae, urcei aquarii, urnae uinariae
Hor. ars 22 : amphora coepit institui : currente rota cur urceus exit?
Mart. 14, 106 : urceus fictilis

Les autres fragments

Mat. carm. frg. 14 et 15 Bl. ap. Macr. Sat. 3, 20, 5

Mattius:
(14)   in milibus tot {ficorum} non uidebitis grossum

grossus
Cato agr. 94 : ciii Fici ut grossos teneant
Plin. nat. 13, 58 : grossus eius (Cypriae ficus) non maturescit nisi inscisura emisso lacte
Laber. carm. frg. 73a Panayotakis : abluuium « déluge » ; frg. 74 : elutriare « nettoyer la laine »; frg. 76 : fullonica « métier de foulon » frg. 40 cippus « cippe » ; frg. 1 : emplastrum « emplâtre »

Le « figuier » et la « figue » grivois :
Hippon. 123 D. : μηδὲ μοιμύλλειν Λεβεδίην ἰσχάδ' ἐκ Καμανδωλοῦ.
Mart. 1, 65 : cum dixi ficus, rides quasi barbara uerba et dici ficos, Caeciliane, iubes.| Dicemus ficus, quas scimus in arbore nasci, dicemus ficos, Caeciliane, tuos.

Le marchand :
Plaut. Aul. 512 : propolae, linteones, calceolaria ; Car. 238 : myropola
Lucil. 5, 6 Charpin : sicuti cum primus ficos propola recentis | protulit et pretio ingenti dat primitus paucos
Laber. mim. frg. 25 : pharmacopoles
Hor. sat. 1, 2, 1-4 : ambubaiarum collegia, pharmacopolae, | mendici, mimae, balatrones, hoc genus omne| maestum ac sollicitum est cantoris morte Tigelli
Mart. 4, 72, 2 : Non habeo, sed habet bibliopola Tryphon

 (15) sumas ab alio lacte diffluos grossos.

lacte :
Plin. nat. 13, 58 : grossus eius (Cypriae ficus) non maturescit nisi inscisura emisso lacte
Enn. ann. 448 Skutsch : fici dulciferae, lactentes ubere toto
Lucil. H 152, 2 Charpin : lactentes ficos ; cf. [Caper] de orthographia GL vii, 98, 2 : lactens lacte abundans.
Hippon. frg. 36, 4-5 Degani : δαινύμενος ὥσπερ Λαμψακηνὸς εὐνοῦχος | κατέφαγε δὴ τὸν κλῆρον· ὥστε χρὴ σκάπτειν | πέτρας {τ'} ὀρείας, σῦκα μέτρια τρώγων
Mat. carm. frg. 16 Bl. ap. Prisc. gramm. 6 (GL ii, 274, 25-26 H)

Gn. Mattius:
meos hortulos plus stercoro …
quam holero…
 « Mes petits jardins, je les fume davantage (stercoro) … que quand je les ensemence de légumes (holero) … »

hortulus :
Catull. 61, 92 : talis in uario solet diuitis domini hortulo flos hyacinthinus
Bibac. carm. frg. 1, 3 Bl. : si quis …mei domum Catonis, …assulas et illos custodis uidet hortulos
Priap.
85, 4 (Verg. 2) : agellulum hunc…erique uill<ul>am hortulumque pauperis tuor ; Priap. 86, 18 (Verg. 3) : hortulum uineamque

stercus :
Plaut. Mil. 90 : abiit, gloriosus, impudens | stercoreus, plenus periuri atque adulteri
Lucil. 30, 15 Charpin : hic in stercore humi fabulisque, fimo atque sucerdi
Petron. 43, 1, 4 : ab asse creuit et paratus fuit quadrantem de stercore mordicus tollere
Mat. carm. frg. 17 Bl. (Dubium) ap. Non. 284L

Et alii obscurae auctoritatis :
(17)   pressusque labris unus acinus arebat.
 « et un seul grain (acinus) de raisin, écrasé par les lèvres, était desséché »

Non. 708 L : die quarte et die quarto (≈ Mat. carm. frg. 11 Bl.) hoc differre prudentis uolunt, quorum tamen auctoritas in obscuro est, ut sit die quarto temporis praeteriti, die quarte futuri.

Hor. Sat. 2, 6, 83-85 : quid multa? neque ille | sepositi ciceris nec longae invidit avenae, | aridum et ore ferens acinum semesaque lardi | frusta dedit.

Bibliographie sélective

Adams J. N. 1982, The Latin Sexual Vocabulary, Duckworth, London.

Blänsdorf J. 20114, FPL Fragmenta poetarum latinorum Epicorum et Lyricorum praeter Ennium et Lucilium, Teubner, Leipzig.

Bonaria M. 1965, Romani Mimi, in aedibus Athenaei, Roma, 1965.

Charpin F. 1978-1991, Lucilius Satires, vol. I-III,  Les Belles Lettres, Paris.

Courtney E. 20032, FLP The Fragmentary Latin Poets, OUP, Oxford.

Cunningham I. C. 1971, Herodas Mimiambi, Clarendon Press, Oxford.

Degani E. 1981,  « Ipponatte nella Letteratura Latina », RFIC 109, p. 385-406.

Degani E. 1983, Hipponactis Testimonia et Fragmenta, Teubner, Leipzig.

Degani E. 2002, Studi su Ipponatte, nuova edizione anastaticamente riprodotta, Spudasmata 89, Olms, Zürich – New York.

Grysar K. J. 1854, « Der römische Mimus », Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften Wien 12, p. 237-337.

Henderson J. 19912, The Maculate Muse : Obscene Language in Attic Comedy, Oxford University Press, Oxford.

Hunter R. 2008, On Coming After : Studies in Post-Classical Greek Literature and its Reception, Trends in Classics Supplementary Volumes, De Gruyter, Berlin – New York.

Leo F. 1914, « Die römische Poesie in der sullanischen Zeit »,  Hermes 49, p. 161-195.

Manuwald G. 2011, Roman republican theatre, Cambridge University Press, Cambridge.

Masson O. 1960, Les Fragments du poète Hipponax, édition critique et commentée, Klincksieck, Paris.

Panayotakis C. 2010, Decimus Laberius : The Fragments, Cambridge Classical Texts and Commentaries 46, Cambridge University Press, Cambridge.

Tandoi V. 1984-1988, Disiecti Membra Poetae II, Foggia, Atlantica.

Zaffagno E. 1987, Espressionismo Latino Tardo –Repubblicano, Università di Genova, Facoltà di Lettere, Genova.

 

 

Publilius et les sententiae

Macrobe Sat. 2,7,4 in ipsa quoque actione subinde se, qua poterat, [sc. Laberius] ulciscebatur, inducto habitu Syri, qui uelut flagris caesus praeripientique se similis exclamabat:
      porro, Quirites, libertatem perdimus [Labérius frg. 125 Ribbeck3 = 91 Panayotakis].
et paulo post adiecit:
      necesse est multos timeat quem multi timent [Labérius frg. 126 Ribbeck3 = 92b Panayotakis].
(5.) quo dicto uniuersitas populi ad solum Caesarem oculos et ora conuertit, notantes impotentiam eius hac dicacitate lapidatam. ob haec in Publilium uertit fauorem.

Macrobe Sat. 2,7,7-8 cum mimos componeret ingentique adsensu in Italiae oppidis agere coepisset, productus Romae per Caesaris ludos omnes qui tunc scripta et operas suas in scaenam locauerant prouocauit ut singuli secum posita in uicem materia pro tempore contenderent. nec ullo recusante superauit omnes, in quis et Laberium. (8.) unde Caesar adridens hoc modo pronuntiauit:
      fauente tibi me uictus es, Laberi, a Syro ;
statimque Publilio palmam et Laberio anulum aureum cum quingentis sestertiis dedit.

Sénèque le Rhéteur contr. 7,3,8 memini Moschum, <cum> [add. Kiessling] loqueretur de hoc genere sententiarum, quo infecta iam erant adulescentorum omnium ingenia, queri de Publilio quasi ille {iam} [del. Baumm] hanc insaniam introduxisset. Cassius Seuerus, summus Publili amator, aiebat non illius hoc uitium esse, sed eorum, qui illum ex parte qua transire deberent imitarentur, <non imitarentur> [add. Bursian] quae apud eum melius essent dicta quam apud quemquam comicum tragicumque aut Romanum aut Graecum; ut illum uersum quo aiebat unum uersum inueniri non posse meliorem:
      tam dest auaro quod habet quam quod non habet [Publilius sent. T 3];
et illum de eadem re dictum:
      desunt luxuriae multa, auaritiae omnia [I 7];
et illos uersus qui huic quoque ter abdicato possent conuenire:
      o uita misero longa, felici breuis! [O 3]
et plurimos deinceps uersus referebat Publili disertissimos.

Sénèque epist. 8,8,9 quantum disertissimorum uersuum inter mimos iacet! quam multa Publilii non excalceatis sed coturnatis dicenda sunt! unum uersum eius, qui ad philosophiam pertinet et ad hanc partem quae modo fuit in manibus, referam, quo negat fortuita in nostro habenda:
      alienum est omne quidquid optando euenit [Publilius sent. A 1].

Sénèque tranq. an. 11,8 numquam me in bona re mali pudebit auctoris. Publilius, tragicis comicisque uehementior ingeniis quotiens mimicas ineptias et uerba ad summam caueam spectantia reliquit, inter multa alia coturno, non tantum sipario, fortiora et hoc ait:
      cuiuis potest accidere quod cuiquam potest [Publilius sent. C 34].
hoc si quis in medullas demiserit et omnia aliena mala, quorum ingens cotidie copia est, sic aspexerit tamquam liberum illis et ad se iter sit, multo ante se armabit quam petatur; sero animus ad periculorum patientiam post pericula instruitur.

Sénèque epist. 108,8-9 non uides quemadmodum theatra consonent quotiens aliqua dicta sunt quae publice adgnoscimus et consensu uera esse testamur?
      desunt inopiae multa, auaritiae omnia [Publilius sent. I 7].
      in nullum auarus bonus est, in se pessimus [I 5].
ad hos uersus ille sordidissimus plaudit et uitiis suis fieri conuicium gaudet.

Sénèque epist. 108,11-2 magis tamen feriuntur animi cum carmina eiusmodi dicta sunt:
      is minimo eget mortalis qui minimum cupit” [Publilius sent. I 56]
      quod uult habet qui uelle quod satis est potest [Q 74]
cum haec atque eiusmodi audimus, ad confessionem ueritatis adducimur.

Sénèque dial. 6 (cons. ad Marciam) 9,5 egregium uersum et dignum qui non e pulpito exiret:
      cuiuis potest accidere quod cuiquam potest! [Publilius sent. C 34].

Sénèque epist. 33,6-7 nec dubito quin multum conferant rudibus adhuc et extrinsecus auscultantibus; facilius enim singula insidunt circumscripta et carminis modo inclusa. (7.) ideo pueris et sententias ediscendas damus et has quas graeci chrias vocant, quia conplecti illas puerilis animus potest, qui plus adhuc non capit.

Aulu-Gelle 17,14,1-4  sententiae ex Publili mimis selectae lepidiores.
Publilius mimos scriptitauit, dignusque habitus est, qui subpar Laberio iudicaretur. (2.) C. autem Caesarem ita Laberii maledicentia et adrogantia offendebat, ut acceptiores et probatiores sibi esse Publilii quam Laberii mimos praedicaret. (3.) huius Publilii sententiae feruntur pleraeque lepidae et ad communem sermonum usum commendatissimae, (4.) ex quibus sunt istae singulis uersibus circumscriptae, quas libitum hercle est adscribere:
      malum est consilium quod mutari non potest [Publilius sent. M 54].
      beneficio dando accepit qui digno dedit [B 12].
      feras, non culpes, quod uitari non potest [F 11].
      cui plus licet quam par est plus uult quam licet [C 46].
      comes facundus in uia pro uehiculo est [C 17].
      frugalitas miseria est rumoris boni [F 28].
      heredis fletus sub persona risus est [H 19].
      furor fit laesa saepius patientia [F 13].
      inprobe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit [I 63].
      ita amicum habeas posse ut fieri hunc inimicum putes [I 16].
      ueterem ferendo iniuriam inuites nouam [V 16].
      numquam periclum sine periclo uincitur [N 7].
      nimium altercando ueritas amittitur [N 40].
      pars benefici est, quod petitur si belle neges [P 20].

Rire, larmes et silence dans les sententiae

  • rire

D 24 deos ridere credo cum felix †fouet.
cf. Ménandre mon. 172 γέλως τὰ σεμνὰ τοῦ βίου τοῖς σώφροσιν.

H 19 heredis fletus sub persona risus est.
cf. Lucrèce 3,72 crudeles gaudent in tristi funere fratris; [Varron] sent. 11 Riese: sic flet heres ut puella uiro nupta: utriusque fletus non apparens est risus.

I 27 in calamitoso risus etiam iniuria est.
cf. Ménandre mon. 144 γέλως ἄκαιρος κλαυμάτων παραίτιος; Quintilien inst. 6,3,33 aduersus miseros […] inhumanus est iocus.

  • larmes

A 19 ab amante lacrimis redimas iracundiam.

A 39 amor ut lacrima oculis oritur, in pectus cadit.

C 29 crudelis lacrimis pascitur, non frangitur.
cf. Plaute Pseud. 274 misereat, si familiam alere possim misericordia ; Térence Phorm. 497-498 adeon ingenio esse duro te atque inexorabili | ut neque misericordia neque precibu’ molliri queas.

C 44 contubernia sunt lacrimarum, ubi misericors miserum adspicit.
cf. Sénèque clem. 2,6,4 misericordia vicina est miseriae; habet enim aliquid trahitque ex ea.

D 8 didicere flere feminae in mendacium.

H 19 heredis fletus sub persona risus est.

I 58 inimico extincto exitium lacrimae non habent.

M 35 muliebris lacrima condimentum est malitiae.

M 50 muneribus est, non lacrimis, meretrix misericors.

N 58 necessitatem ferre, non flere addecet.

P 39 paratae lacrimae insidias, non luctum indicant.
cf. Ménandre mon. 584 ὅμοια πόρνη δάκρυα καὶ ῥήτωρ ἔχει ; Térence Andr. 558-559 priu’ quam harum scelera et lacrumae confictae dolis | redducunt animum aegrotum ad misericordiam; eun. 67-68 haec uerba una mehercle falsa lacrimula | quam oculos terendo misere uix uĭ ĕxpresserit.

  • silence

I 23 iactum tacendo crimen facias acrius.

cf. Ménandre mon. 201 διὰ τῆς σιωπῆς πικρότερον κατηγορεῖ; 240 εὐκαταφρόνητός ἐστι σιγηρὸς τρόπος.

M 6 miserum est tacere cogi, quod cupias loqui.

O 8 o tacitum tormentum ainimi conscientia!

P 8 peiora multo cogitat mutus dolor.

S 12 sapiens quod petitur, ubi tacet, breuiter negat.
cf. Ménandre mon. 307 ἡ γὰρ σιωπὴ τοῖς σοφοῖσιν ἀπόκρισις; 308 ἡ γὰρ σιωπὴ μαρτυρεῖ τὸ μὴ θέλειν; 409 κρεῖττον σιωπᾶν ἐστιν ἢ λαλεῖν μάτην; 516 νοεῖν γάρ ἐστι κρεῖττον καὶ σιγὴν ἔχειν; 555 ξένωι δὲ σιγᾶν κρεῖττον ἢ κεκραγέναι; 566 οὐκ ἔστι σιγᾶν αἰσχρόν, ἀλλ ̓ εἰκῆ λαλεῖν; 709 σιγή ποτ ̓ ἐστὶν αἱρετωτέρα λόγου; 710 σιγᾶν ἄμεινον ἢ λαλεῖν ἃ μὴ πρέπει.

T 2 taciturnitas stulto homini pro sapientia est.
cf. Men. mon. 144 γέλως ἄκαιρος κλαυμάτων παραίτιος; 165 γελᾶι δ ̓ ὁ μῶρος, κἄν τι μὴ γελοῖον ἦι; 258 ἐνίοις τὸ σιγᾶν κρεῖττόν ἐστι τοῦ λαλεῖν.

V 21 uoluptas tacita metus est magis quam gaudium.

La langue du mime

Aulu-Gelle 16,7 lemma : quod Laberius uerba pleraque licentius petulantiusque finxit; et quod multis uerbis utitur, de quibus, an sit Latina, quaeri solet.

Aulu-Gelle 16,7,1-3 Laberius in mimis, quos scriptitauit, oppido quam uerba finxit pralicenter. (2.) nam et mendicimonium dicit et moechimonium et adulterionem adulteritatemque pro adulterio et depudicauit pro stuprauit et abluuium pro diluuio [150 Ribbeck = 73a Panayotakis] et, quod in mimo ponit, quem Cophinum inscripsit, manuatus est pro furatus est [39 R. = 23a P.] (3.) et item in Fullone furem manuarium appellat:
      manuari – inquit – pudorem perdidisti [46 R. = 30 P.],
multaque alia huiuscemodi nouat.

depudicauit cf. Varron Men. 409 Astbury utrum puerum essem deuirginatum; Pétrone 25,2 cur non … deuirginatur Pannychis nostra?

abluuium cf. Fronton Ad M. Caes. 4,3,4, p. 58,5-13 v. d. Hout2 nolo igitur te ignorare syllabae unius discrimen quantum referat. os colluere dicam, pauimentum autem in balneis pelluere, non colluere; lacrimis uero genas lauere dicam, non pelluere neque colluere; uestimenta autem lauare, non lauere; sudorem porro et puluerem abluere, non lauare; sed maculam elegantius eluere quam abluere. si quid uero magis haeserit nec sine aliquo detrimento exigi possit, Plautino uerbo elauere dicam. tum praeterea mulsum diluere, fauces proluere, ungulam iumento subluere.

manuarius cf. Aulu-Gelle 18,14,4 hoc aere conlecto quasi manuario cenula curabatur omnibus, qui eum lusum luseramus.

Aulu-Gelle 16,7,4 neque non obsoleta quoque et maculantia ex sordidiore uulgi usu ponit, quale est in Staminariis:
      tollet bona fide uos Orcus nudas in catomum [87 Ribbeck = 59 Panayotakis].

in catomum cf. Cicéron fam. 7,25,1 (à M. Fabius Gallus, août 45) magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos ; Pétrone 132,2 manifestis matrona contumeliis uerberata tandem ad ultionem decurrit uocatque cubicularios et me iubet catomizari.

Aulu-Gelle 16,7,5-9 et elutriare lintea [150 Ribbeck = 74 Panayotakis] et lauandaria [150 R. = 75 P.] dicit, quae ad lauandum sint data, et:
      coicior – inquit – in fullonicam [147 R. = 76 P.],
et
      quid properas? quid praecurris <in> [add. Bothe] caldonia? [148 R. = 77 P.]
(6.) item in Restione talabarriunculos [79 R. = 51 P.] dicit, quos uulgus talabarriones; (7.) item in Compitalibus:
      malas malaxaui [37 R. = 19 P.];
(8.) item in Cacomnemone:
      hic est – inquit –
      ille gurdus, quem ego me abhinc menses duos ex Africa
     
uenientem excepisse tibi narraui [13-14 R. = 10 P.].
(9.) item in mimo, qui inscribitur Natalis [corr. Bothe : natal fere Ψ], cippum dicit et obbam et camellam [60 R. = 40 P.] et pittacium et capitium:
      induis – inquit – capitium tunicae pittacium [61 R. = 41 P.].

 

elutriare cf. Pline nat. nat. 9,133 uellus el<u>triatum mergitur in experimentum ; 14,114 sufferuefactis … mox elutriatis atque ita inueteratis.

malaxare cf. Varron ling. 6,96 ab eo quod illi μαλάσσειν nos malaxare ; Sénèque epist. 66,53 an potius optem ut malaxandos articulos exsoletis meis porrigam?

gurdus cf. Quintilien inst. 1,5,57 gurdos, quos pro stolidos accipit uulgus, ex Hispania duxisse originem audiui.

cippus cf. Varron ling. 5,143 cippi pomeri stant et circum Ariciam et circ{o}um Romam ; Lucilius 1255–6 Marx = H frg. 105 Charpin homines nequam, malus ut quartarius, cippos | coll<e>gere omnes ; Horace sat. 1,8,12-13 mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum | hic dabat ; Perse 1,37 non leuior cippus nunc inprimit ossa? ; César Gall. 7,73,2-5 truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. huc illi stipites demissi et ab infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati: quo qui intrauerant se ipsi acutissimis uallis induebant. hos cippos appellabant ; Sénèque le Rhéteur contr. 7,4,7 contr. 7,4,7 inponi se supra cippum iussit – erat [sc. Caluus] enim paruolus statura. 

obba cf. Varron Men. 114 Astbury dolia atque apothecas triclinaris Melicas Calenas obbas et Cumanos calices ; Perse 5,147-1488 Veiientanumque rubellum | exhalet uapida laesum pice sessilis obba? ; Tertullien apol. 13,7 quo differt ab epulo Iouis silicernium, a simpulo obba, ab haruspice pollinctor?

camella cf. Ovide fast. 4,779-780 tum licet  adposita, ueluti cratere, camella | lac niueum potes ; Pétrone  64,13 Trimalchio camellam grandem iussit misceri potionesque diuidi omnibus seruis ; 135,3-4 Oenothea […] camellam etiam uetustate ruptam pice temperata refecit. tum clauum, qui detrahentem secutus cum camella lignea fuerat, fumoso parieti reddidit ; 137,10 infra manus meas camellam uini posuit.

capitium tunicae pittacium cf. Varron ling. 5,131 capitium ab eo quod capit pectus, id est, ut antiqui dicebant, comprehendit  ; Aelius Stilon frg. 3 Funaioli ap. Festus p. 230. 12-13 Lindsay: capitia ex pellibus agninis facta ; Nonius p. 542,23-28 Mercier = p. 870 Lindsay: capitum tegmina. Varro de uita populi Romani lib. Itunicas neque capitia neue strophia neque zonas [frg. 53 Pittà]. idem in eodem: neque id ab orbita matrum familias instituti, quod eae pectore ac lacertis erant apertis nec capitia habebant [frg. 54 Pittà]. haec et capitula appellauit ; Pétrone 34,6, statim allatae sunt amphorae uitreae diligenter gypsatae, quarum in ceruicibus pittacia erant ;  56,7 pittacia in scypho circumferri coeperunt.

Aulu-Gelle 16,7,10-12 praeterea in Anna Peranna gubernium pro gubernatore et planum pro sycophanta et nanum pro pumilione dicit [3 Ribbeck = 2 Panayotakis]; quamquam planum pro sycophanta M. quoque Cicero in oratione scriptum reliquit, quam Pro Cluentio dixit. (11.) atque item in mimo, qui Saturnalia inscriptus est, botulum pro farcimine appellat et hominem leuennam pro leui [801 R. = 53 P.]. (12.) item in Necyomantia cocionem peruulgate dicit, quem ueteres arillatorem dixerunt. uerba Laberi haec sunt:
      duas uxores? hercle hoc plus negoti est, inquit cocio;
      sex aediles uiderat [63-64 R. = 42 P.].

planus cf. Cicéron Cluent. 72 hic ille planus improbissimus quaestu iudiciario pastus ; Horace epist. 1,17,58-59 nec semel inrisus triuiis attollere curat | fracto crure planum ; Pétrone 82,2 siue ille planus fuit siue nocturnus grassator ; 140,15 unde plani autem, unde leuatores uiuerent, nisi aut locellos aut sonantes aere sacellos pro hamis in turbam mitterent? ; Pline nat. 35,89 arrepto carbone extincto e foculo imaginem in pariete delineauit, adgnoscente uoltum plani rege inchoatum protinus.

nanus cf. Varron ling. 5,119 uas aquarium uocant futim … quo postea accessit na{g}nus cum Graeco nomine et cum Latino nomine Graeca figura barbatus ; Aulu-Gelle 19,13,4-5 tum Festus Postumius grammatico cuipiam Latino, Frontonis familiari «docuit – inquit – nos Apollinaris nanos uerbum Graecum esse, tu nos doce, in quo de mulis aut eculeis humilioribus uulgo dicitur, anne Latinum sit et aput quem scriptum reperiatur». atque ille grammaticus, homo sane perquam in noscendis ueteribus scriptis exercitus, «si piaculum – inquit – non committitur praesente Apollinare, quid de uoce ulla Graeca Latinaue sentiam, dicere, audeo tibi, Feste, quaerenti respondere esse hoc uerbum Latinum scriptumque inueniri in poematis Helui Cinnae, non ignobilis neque indocti poetae», uersusque eius ipsos dixit, quos, quoniam memoriae mihi forte aderant, adscripsi:
at nunc me Genumana per salicta
    bigis raeda rapit citata nanis [Cinna carm. frg. 9 Blänsdorf].

botulus cf. Paul Diacre Fest. p. 32,8 Lindsay:  genus farciminis ; Charisius p. 120,13-17 Barwick: et hic Lucanicus, subauditur botulus uel apparatus … sumptum est enim nomen ab inuentoribus Lucanicis ; Pétrone 49,10 ex plagis ponderis inclinatione crescentibus tomacula cum botulis effusa sunt ; Martial 14,72,1-2 qui uenit botulus mediae tibi tempore brumae, | Saturni septem uenerat ante dies.

cocio cf. Paul Diacre Fest. p. 19,1 Lindsay: arillator ; p. 44,15-16 Lindsay: coctiones dicti uidentur a cunctatione, quod in emendis uendendisque mercibus tarde perueniant ad iusti pretii finem ; Pétrone 14,7 ; 15,4 ; 15,814,7 cociones, qui ad clamorem confluxerant ; 15,4 nescio quis ex cocionibus ; 15,8 ridere acumen non minus cocionum quam calumniantium coepimus.

Aulu-Gelle 16,7,13-14 sed enim in mimo, quem inscripsit Alexandream, eodem quidem, quo uulgus, sed probe Latineque usus est Graeco uocabulo: emplastrum enim dixit οὐθετέρως, non genere feminino, ut isti nouicii semidocti. (14.) uerba ex eo mimo adposui:
      quid est ius iurandum? emplastrum aeris alieni [1 Ribbeck = 1 Panayotakis].