Archives de catégorie : Billets

Il Dubius sermo in Prisciano

Billets, , , ,

La ‘fonetica’ di Prisciano: le mutationes

GL ii. 25.3-7 et quia frequenter hae in omnibus paene literis mutationes non solum per casus uel tempora, sed etiam per figurarum compositiones uel deriuationes et translationes a Graeco in Latinum fieri solent, necessarium est ponere earum exempla.

L

M

N

[l]
exilis

[l]
plenus

[l]
medius

[m]
obscurum

[m]
apertum

[m]
mediocre

[n]
exilior

[n]
plenior

ille, Metellus

sol, silua, flauus, clarus

lectum, lectus

templum

magnus

umbra

amnis, damnum

nomen, stamen

num-quis > nunquis, num-quam > nunquam, am-ceps > anceps

o/ ‑ /u/

fr. 126 D.C. = 1 M. = 1.23-25 B. = iv L.
Prisc. GL ii. 26.16-27.8 O aliquot Italiae ciuitates teste Plinio non habebant, sed loco eius ponebant V, et maxime Vmbri et Tusci. transit O in A, ut creo creaui; in E, tutor tutela, bonus bene, γόνυ genu, πός pes, antiqui compes pro compos, in quo Aeolis sequimur: illi enim ἐδόντα pro ὀδόντα dicunt. conuertitur O etiam in I, uirgo uirginis; in V, tremo tremui, huc illuc pro hoc et illoc (Virgilius in VIII [Verg. Aen. 8.423]:  hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto) et pleraque, quae apud Graecos nominatiuum in ΟΣ terminant, O in V conuertunt apud nos, ut Κῦρος Cyrus, σπονδεῖος spondeus, Κύπρος Cyprus, πέλαγος pelagus. multa praeterea uetustissimi etiam in principalibus mutabant syllabis, gungrum pro gongrum, cunchin pro conchin, huminem pro hominem proferentes, funtes pro fontes, frundes pro frondes, unde Lucretius in libro primo [Lucr. 1.720]: angustoque fretu rapidum mare diuidit undis, pro freto; idem in tertio [Lucr. 3.978]: atque ea nimirum quaecumque Acherunte profundo, pro Acheronte; in eodem [Lucr. 3.984]:nec Tityon uolucres ineunt Acherunte iacentem, quae tamen a iunioribus repudiata sunt, quasi rustico more dicta.

Mart. Cap. 3.233 non aliter O littera in A transit, ut creo creaui, uel in E, ut tutor tutela, uel in I, ut uirgo uirginis, uel in V, ut uolo uolui.

Tortelli orth. ‘de O littera’: O littera uocalis est quam teste Plinio libro primo de arte grammatica: aliquot Italiae ciuitates primitus non habebant et hi maxime erant Vmbri et Tusci, loco cuius V ponere consueuerant ut huminem pro hominm, frundem pro frondem, gungrum pro gongrum qui est piscis, cunchin pro conchin, fretu pro freto. Lucretius libro primo [Lucr. 1.720]: angustoque fretu rapidum mare diuidit undis. item libro tertio [Lucr. 3.978]: atque ea nimirum quaecumque Acherunte profundo; Acherunte pro Acheronte posuit atque a iunioribus tanquam dicta rustico more repudiata fuerunt.

Tre allofoni di /l/

fr. 8 D.C. = 2 M. = 1.5-12 B. = i L.
Prisc. GL ii. 29.8-14 in consonantibus quoque multae fiunt similiter commutationes. L triplicem, ut Plinio uidetur, sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ille, Metellus; plenum, quando finit nomina uel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba consonantem, ut sol, silua, flauus, clarus; medium in aliis, ut lectum, lectus. transit in X, ut paulum pauxillum, mala maxilla, uelum uexillum; in R, ut tabula taberna.

Mart. Cap. 3.241 L uero littera tripliciter sonat. nam exilem sonum reddit cum geminatur, ut sollers, Sallustius, medium autem cum terminat nomina, ut sol, sal, item leniter sonat cum uocales anteuenit, ut lapis, lepus, liber, locus, lucerna; plenum uero sonum habet, cum ei praeferuntur litterae P G C F, ut in Plauto, glebis, Claudio, flauo. L autem numquam ulli semiuocali uel mutae praeponitur, quae pro D in praepositione accipitur, cum ei A praefertur, ut allidit, alligat. haec etiam <in> [add. Dick] praelata praepositione seruatur, ut illepidus, illotus. utrimque autem uocales amplectitur, et nomina nonnulla determinat: in masculino sol, in feminino Tanaquil, in neutro A E I praecedentibus, ut bidental, mel, sil. aduerbia etiam claudit, ut semel.

Ter. Maur. 863 blandior cum dico, cludo, gleba, plebs aut Plinius.
Tortelli orth. ‘de L littera’: habet L ipsum, teste Plinio libro primo de arte grammatica, triplicem sonum: exilem quando geminatur secundo loco posita, ut ille, Metellus; plenum quando finit nomina uel syllabas et quando habet ante se in eadem syllaba aliquam consonantem, ut sol, silua, flauus, clarus; medium in aliis, ut lectus, lecta, lectum.

Tre allofoni di /m/

fr. 11 D.C. = 3 M. = 1.13-18 B. = ii L.
Prisc. GL ii. 29.15-30.6 M obscurum in extremitate dictionum sonat, ut templum, apertum in principio, ut magnus, mediocre in mediis, ut umbra. transit in N, et maxime D uel C uel T uel Q sequentibus, ut tantum tantundem, idem identidem, eorum eorundem, num nuncubi et, ut Plinio placet, nunquis, nunquam, anceps pro amceps. AM enim praepositio F uel C uel Q sequentibus in N mutat M: anfractus, ancisus, anquiro, uocali uero sequente intercipit B: ambitus, ambesus, ambustus, ambages, nec non etiam in comburo combustus idem fit. finalis dictionis subtrahitur M in metro plerumque, si a uocali incipit sequens dictio, ut [Verg. Aen. 1.44] illum expirantem transfixo pectore flammas, uetustissimi tamen non semper eam subtrahebant; Ennius in X annalium [Enn. ann. 330-331 Skutsch]: insignita fere tum milia militum octo | duxit dilectos bellum tolerare potentes.

Mart. Cap. 3.242 M uero littera tam in sermonis initio quam in medio esse et in ultimis potest, ut mores, umbra, triticum. ex consonantibus solam praecedit N, ut Memnon, subsequitur solam S, ut Sminthius, mutaturque in N nonnumquam, ut cum dicimus nunquis, terminatque neutra, ut aurum et argentum, item monoptota, ut nequam, in genere masculino accusatiuum simplicem et duplicem genetiuum, <ut hominem, hominum> [add. Willis], item participia et uerba et aduerbia, ut tractum, legam, cursim, numerum etiam omnium generum, ut nouem, decem.

Quint. inst. 9.4.40 neque enim eximitur [sc. M littera] sed obscuratur, et tantum in hoc aliqua inter duas uocales uelut nota est, ne ipsae coeant.
Tortelli orth. ‘de M littera’: transit, Prisciano teste, per deriuationes in N maxime, D uel T uel C uel Q sequentibus, ut tantum tandumde, idem identidem, eorum eorundem, num nuncubi, ut Plinius placet, nunquis nunquam, nam namaque, ipso auctore Prisciano.  unde, eodem teste, AM praepositio F, C uel Q sequentibus in N mutat M, ut anceps, anfractus, ancisus, anquiro. uerum si cum dictione incipiente a uocale componatur, remaent M et incercipitur B, ut ambitus, ambesus, ambustus, ambages. idem in comburo et combustus . . . ut scribit Plinius libro primo de arte grammatica, M in extremitate dictionum obscurum quid sonat, ut templum, apertum principio ut magnus, in mediis mediocre ut umbra.

Due allofoni di /n/

fr. 12 D.C. = 4 M. = 1.19-22 B. = iii L.
Prisc. GL ii. 30.7-31.14 N quoque plenior in primis sonat et in ultimis partibus syllabarum, ut nomen, stamen, exilior in mediis, ut amnis, damnum. transit in G, ut ignosco, ignauus, ignotus, ignarus, ignominia, cognosco, cognatus; potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem adempta uideri N, quia in simplicibus quoque potest inueniri per adiectionem G, ut gnatus, gnarus. sequente G uel C, pro ea G scribunt Graeci et quidam tamen uetustissimi auctores Romanorum euphoniae causa bene hoc facientes, ut Agchises, agceps, aggulus, aggens, quod ostendit Varro in primo De origine linguae Latinae his uerbis [Varro GRFF 3 = fr. 46 Goetz–Schoell]: ‘ut Ion scribit [Ion fr. 3a Diels–Kranz], quinta uicesima est litera, quam uocant agma, cuius forma nulla est et uox communis est Graecis et Latinis, ut his uerbis: aggulus, aggens, agguilla, iggerunt. in eiusmodi Graeci et Accius noster [Acc. GRFF 25 = fr. xx Dangel] bina G scribunt, alii N et G, quod in hoc ueritatem uidere facile non est. similiter agceps, agcora.’ transit N etiam in L, ut unus ullus, nullus, uinum uillum, catena catella, bonus bellus, catinum catillum; similiter collega, colligo, illido, collido. transit in M, sequentibus B uel M uel P, auctore Plinio et Papiriano et Probo [Prob. fr. 130 Aistermann, cf. Ps. Prob. inst. GL iv. 150.6-9], ut imbibo, imbellis, imbutus, immineo, immitto, immotus, improbus, imperator, impello, similiter in Graecis nominibus neutris in ΟΝ desinentibus, Παλλάδιον Palladium, Πήλιον Pelium. transit etiam in R, ut corrigo, corrumpo, irrito. hanc autem mutationem sciendum naturali quadam fieri uocis ratione propter celeriorem motum linguae labrorumque ad uicinos facilius transeuntium pulsus. transit supra dicta consonans N etiam in S: scindo scissus, findo fissus; in T: canis catulus, catellus; in C: ecquid pro enquid. expellitur a Graecis in ΩΝ desinentibus, cum in Latinam transeunt formam, ut Demipho, Simo, leo, draco, sicut contra additur Latinis nominibus in O desinentibus apud Graecos, ut Κικέρων, Κάτων pro Cicero, Cato. transit etiam in V consonantem, ut sino siui, sterno straui.

Papir. ap. Cassiod. orth. 4.58-59 (GL vii. 162.6-8) in praepositio, si composita sit et P aut B uel M sequatur, N in M conuertit, ut improbus, imbuit, immutat; (59.) quotiens uero G illam sequitur, N amittit, ut ignarus, ignotus: nam gnarus et gnotus simplices sunt.

Mart. Cap. 3.243 N autem littera plenior apparet in primis et ultimis, ut Nestor, tibicen, in mediis exilior, ut mane, damnum. Ex consonantibus sequitur M litteram, ut Memnon, S autem praecedit, ut fons, mons. conuertitur etiam in M, cum eam secuntur B P M, ut dicimus imbuit, impulit, imminet. eadem nomina terminantur masculinum, ut tibicen, femininum Graecum, ut siren, neutrum, ut culmen.

Tortelli orth. ‘de N littera’: transitque per deriuationes et compositiones in diuersas consonantes, ut late tractant Papyrianus et Priscianus. in G quoque ut ignosco, cognosco, cognatus, ignarus et similia. potest tamen in quibusdam eorum per concisionem adempta uideri N, quia in simplicibus quoque potest inueniri per adiectionem G scribunt Graeci et quidam tamen uetustissimi auctores Romanorum euphoniae causa bene hoc facientes, ut Agchises, agceps, aggulus, aggens, quod ostendit Varro in primo De origine linguae Latinae his uerbis: ‘ut Ion scribit, quinta uicesima est litera, quam uocant agma, cuius forma nulla est et uox communis est Graecis et Latinis, ut his uerbis: aggulus, aggens, agguilla, iggerunt,’ in eiusmodi Graeci et Accius noster bina G scribunt, alii N et G, quod in hoc ueritatem uidere facile non est. similiter agceps, agcora. transit N etiam in L, ut unus ullus, nullus, uinum uillum, catena catella, bonus bellus, catinum catillum; similiter collega, colligo, illido, collido. transit in M, sequentibus B uel M uel P, auctore Plinio et Papiriano et Probo, ut imbibo, imbellis, imbutus, immineo, immitto, immotus, improbus, imperator, impello, similiter in Graecis nominibus neutris in ον desinentibus, Παλλάδιον Palladium, Πήλιον Pelium. transit etiam in R, ut corrigo, corrumpo, irrito. hanc autem mutationem sciendum naturali quadam fieri uocis ratione propter celeriorem motum linguae labrorumque ad uicinos facilius transeuntium pulsus. transit supra dicta consonans N etiam in S: scindo scissus, findo fissus; in T: canis catulus, catellus; in C: ecquid pro enquid. expellitur a Graecis in ων desinentibus, cum in Latinam transeunt formam, ut Demipho, Simo, leo, draco, sicut contra additur Latinis nominibus in O desinentibus apud Graecos, ut Κικέρων, Κάτων pro Cicero, Cato. transit etiam in V consonantem, ut sino siui, sterno straui.

nobiscum

fr. 7 D.C. = 11 M. = 33.36-34.10 B. = CI L.
Prisc. GL ii. 594.15-595.4 mecum autem et tecum, secum, nobiscum, uobiscum per anastrophen cum pronomine praepositio est, unde et casus qui seruiunt praepositioni cum, id est ablatiui, in utroque numero trium personarum componuntur; quomodo igitur, si dicam propter te et te propter, idem significo et cum quibus et quibuscum, sic cum me et mecum. nam antiquissimi utrumque dicebant, sed in plurali primae personae cacemphati causa solebant per anastrophen dicere nobiscum pro cum nobis. itaque propter hoc reliquarum quoque personarum ablatiuos similiter praepostere proferre coeperunt teste Plinio, qui hoc in II Sermonis dubii ostendit, et Cicerone, qui De oratore his utitur uerbis [Cic. orat. 154 !]: ‘noluimus cum me et cum te dicere, ne eadem conputatione adiungendum esset cum nobis, sed potius mecum et tecum et nobiscum diximus, cum praepositione, quae facit obscenum, assidue postposita.’ antiqui tamen absque obseruatione naturali ordine haec protulisse inueniuntur. nulla tamen monosyllaba praepositio anastrophen patitur nisi ea, et fortassis ideo enclitici uice fungitur, quia enclitica monosyllaba sunt: que, ue, ne.

La morfologia e la mediazione di Capro

  • Caper fr. 33 K. = 32 D. ap. Prisc. GL ii. 212.4-213.1 . . . quod Caper ostendit De dubiis generibus, Verrium Flaccum posuisse allecem hanc dicens; fr. 3 K. = 7 D. ap. Char. 150.25-33 (GL i. 117.24-118.2) Fl. tamen Caper Allecto monoptoton esse Valerium Probum putare ait.
  • Caper fr. 14 K. = 37 D. ap.  Prisc. GL ii. 392.6-393.21 sed et eorum et superiorum omnium usus tam apud Caprum quam Plinium et Probum inuenies; fr. 22 K. = 43 D. ap.  GL ii. 512.22-513.18 ut Probo et Capro et Pollioni et Plinio placet.

Il nome: libri 5-6

Prisc. GL ii 169.6-171.15 sciendum tamen quod uetustissimi […] confudisse genera, nulla significationis differentia coacti, sed sola auctoritate. […] supra dictorum tamen nominum usus et apud Caprum et apud Probum De dubiis generibus inuenis.

Prisc. GL ii 233.12-13 : Plin. Dub. serm. fr. 1 D.C. (apra f.)

Prisc. GL ii 262.16-22 : Plin. Dub. serm. fr. 2 D.C. (angiportus/angiportum)

Il libro 7

ossu nom. sg., osse abl., ossum gen. pl.

frr. 78 and 92 D.C. = 21 and 92 M.1 = 70 and 31 M.2 = 14.11-20 and 18.5-7 B. = lxxx L.
Char. 175.25-176.9 (GL i. 138.18-139.6) (1.) os: monosyllaba extra analogiam esse Plinius eodem libro VI scribit et addit eo magis consuetudinem in eo esse retinendam; Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157]: uelim ego osse arare campum cereum; Varro quoque [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse—inquit—scribebant, non osso. ossum dici non potest, quoniam neutrale nomen quodcumque nominatiuo singulari M littera terminatur in BVS syllabam datiuo et ablatiuo plurali dari non potest, ut aptum bonum cauum datum. Gellius tamen libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius—inquit—ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque. (2.) ossu: ‘quidam ut ueru genu putarunt—inquit Plinius eodem libro VI—posse censeri.’ nam ut ueribus genibus, ossibus quoque dici posse manifestum est.

Char. 68.27-69.7 (GL i. 55.2-8) si uero correpta finiatur E [sc. ablatiuus], in I mutat et adiuncta S facit genetiuum, ut ab hoc rege huius regis, ab hoc osse huius ossis. sic enim debet declinari, non ab hoc osso, sicut Varro dicit [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse scribebant, Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157] uelim ego osse arare campum cereum. huius nominatiuus est hoc os, quamuis <Gellius> libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque.

Prisc. GL ii.318.3-5 in OS correptam unum Latinum neutrum hoc ŏs huius ossis, quod etiam hoc ossum antiqui protulerunt. Gellius libro XXX [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque.

Ps. Caper orth. GL vii. 100.1-2 calua κρανίον uocatur, licet Gellius [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9] et Varro [Varro fr. op. inc. 25 Salvadore] caluariam dicant. nam caluariae plurale est. caluae uero ossa, quae sunt et singulariter caulua.

abl. mari/mare

fr. 32 D.C. = 20 M.1 = 72 M.2 = 13.21-28 B. = lvii-lviii L.
Char. 75.14-76.6 (GL i. 61.1-14) [1.15] ab hoc mare an ab hoc mari dici debeat quaeritur. quoniam quaecumque neutralia non facticia nominatiuo casu E littera finiuntur ablatiuo quoque eandem litteram seruabunt, ut hoc Reate ab hoc Reate, <hoc Caere ab hoc Caere.> hoc Soracte ab hoc Soracte, hoc praesepe ab hoc praesepe, hoc ancile ab hoc ancile, ita hoc mare ab hoc mare, non ab hoc mari dici oportet. Romanus ita refert: ‘mare: Varro De gente populi Romani III [Varro gent. Rom. HRR ii. 16 = fr. 33a Fraccaro], a mare operta oppida, pro a mari, ut refert Plinius. “idem—inquit—Antiquitatium humanarum XII [Varro ant. hum. 12 fr. 2 Mirsch]: ab Erythro mare orti et in Fundanio [Varro log. 53 Bolisani]: in mare aquam frigidam oriri; Atacinus quoque [Varro At. FPL 16]: cingitur Oceano, Libyco mare, flumine Nilo.” consuetudo uero per I locuta est contra definitionem quam {sub} sub titulo ruris dixit [cf. Plin. dub. serm. fr. 31 D.C.]. Plautus in Cistellaria [Plaut. cist. 14]: secundo uento uectus est | tranquillo mare.’

Char. 174.3-14 (GL i. 137.12-20) mare: Varro De gente populi Romani III [Varro gent. Rom. HRR ii. 16 = fr. 33b Fraccaro]: a mare operta oppida, pro a mari, ut refert Plinius [dub. serm. 13.21-28 Beck]. ‘idem—inquit—Antiquitatium humanarum libro XII [Varro ant. hum. 12 fr. 2 Mirsch]: ab Erythro mare orti, et in Fundanio [Varro log. 53 Bolisani]: in mare aquam frigidam oriri; Atacinus quoque [Varro At. FPL 16]: cingitur Oceano, Libyco mare, flumine Nilo.’ consuetudo uero per I locuta est contra finitionem quam sub titulo ruris dixit. Plautus in Cistellaria [Plaut. cist. 14]: secundo uento uectus est | tranquillo mare.

Prisc. GL ii. 331.12-332.5 ablatiuus tertiae declinationis in aliis per E correptam, in aliis per I, in aliis et per E et per I profertur. per I in neutris, quae in E correptam desinunt per nominatiuum et sunt appellatiua, ut hoc mare, hoc monile, ab hoc mari, ab hoc monili. et est similis huiuscemodi ablatiuus suo datiuo, huic mari et ab hoc mari. uetustissimi tamen solebant huiuscemodi nominum ablatiuum etiam in E proferre. Varro in Antiquitatum humanarum xii [Varro ant. hum. 12 fr. 2 Mirsch]: ab Erythro mare orti. idem in Fundanio [Varro log. 53 Bolisani]: in mare aquam frigidam oriri. Atacinus quoque [Varro At. FPL 16]: cingitur Oceano, Libyco mare, flumine Nilo. Plautus in Rudente [Plaut. rud.979-981]: quippe quom extemplo in macellum piscis prolati si essent, | nemo emat, suam quisque partem piscium poscant sibi, | dicant in mare communi captos.

Il verbo (libri 8-10)

  • Prisc. GL ii 390.7-391.3 : uetustissimi autem multa sic protulerunt confusa terminatione teste Capro (fr. 13 K. = 36 D.).
  • Prisc. GL ii 392.21-393.10 : sed et eorum et superiorum omnium usus tam apud Caprum [fr. 14 K. = 37 D.] quam Plinium [GRFM 104; fr. deest in Della Casa] et Probum [fr. 90 Aistermann = 63 Velaza] inuenis.
  • Prisc. GL ii 393.10-21 : quorum auctores apud Caprum [fr. 14 K. = 37 D.] legant, qui eos scire desiderant.
La formazione del perfetto e del supino

dēlēre/dēlinere

Prisc. GL ii. 490.8-20 a deleo, cuius simplex {id est leo} in usu non est, deletum, a delino delitum nascitur, quod Probus [Prob. fr. 104 Aistermann = 36* Velaza] et Caper [Caper fr. 21 G. Keil] comprobant, usu quoque adiuuante. Virgilius in IIII georgicon [Verg. georg. 4.99]: et paribus lita corpora guttis. Cicero epistularum ad Caluum primo [Cic. epist. fr. ix.1 Shackleton Bailey]: tuli moleste, quod literae delitae mihi a te redditae sunt. idem in IIII Verrinarum [Cic. Verr. 2.2.104]: tabulae sunt in medio, quae se corruptas atque interlitas esse clamant. Accius in Atreo [Acc. TRF3 219 = 50 Dangel]: epularum fictor, scelerum fratris delitor. supina secundum iam praedictam regulam in VI syllabam praeteritum terminantium faciunt, ut completum, defletum, obsoletum, aboleui aboletum, abolui abolitum, deletum a deleo. unde et letum ipsa res, quae delet, quasi a leo simplici, quod in usu non est, profertur.

Diom. GL i. 375.27-376.2 deleor delitus et deletus: Cicero ad filium [Cic. epist. fr. viii.3 Shackleton Bailey] ceris deletis, {Varro in Praetorina} <item ad Caluus> [Cic. epist. fr. ix.1 Shackleton Bailey] delitae litterae, {Caluus alibi} [del. et add. Keil app. crit.] ad uxorem [Cic. epist. fr. xv.1 Weyssenhoff] prima epistula uidetur in uia delita.

parsurus

Prisc. GL ii. 511.23-512.3 in XI finientia praeteritum perfectum faciunt supinum secundum praedictam regulam: dixi dictum, duxi ductum; peperci uero uel parsi parsum facit supinum secundum in SI terminantium regulam, unde parsurus participium futuri. Varro in Laterensi [Varro log. 67 Bolisani]: parsurus pecuniis bene partis. Liuius in XXVI ab urbe condita [Liv. 26,13,16]: nedum eos Capuae parsuros credam.

fr. 119 D.C. = 108 M.1 = 110 M.2  = 34,14-21 B. = LXXXVIII L.
Diom. GL i. 368.2-11 fallo fefelli, cado cecidi, caedo cecidi, parco peperci; sed et parsi legimus, ut Terentius [Ter. hec. 282] egone uitam parsi perdere? item Plautus [Plaut. pseud. 5] labori ego hominum parsissem libens. sic enim melius ueteres parsi declinant. nam parsimoniam, non parcimoniam dicimus. uolunt autem quidam grammatici differre, ut parsi semel quid factum significet, peperci autem et semel et saepius (facit autem participium futurum parsurus, ut ait Varro in Laterensi [Varro log. 67 Bolisani]). sed Plinio displicet.

expergiscor, experrectum/expergitus – nanciscor, nactus

fr. 111 D.C. = 106 M.1 = 108 M.2 = 39.4-5 B. = lxxxvii L.
Prisc. GL ii. 512,24-513,8 expergiscor experrectum facit, quamuis uetustissimi etiam expergitus dicebant. Lucilius in iii [Lucil. 143 Marx]: e somno pueros cum mane expergitus clamas. Caecilius uero secundum analogiam protulit in Imbriis [Caecil. CRF3 95b-97]: surdo mihi | dormitum | suadet ut eam quisquam? et si ego obdormiuero, |  tute idem ubi eris experrectus? nanciscor etiam nactum facit absque N, ut Probo [Prob. fr. 108 Aistermann = *38 Velaza] et Capro [Caper fr. 22 G. Keil] et Pollioni [Pollio GRFF 7] et Plinio placet [111 D.C. = 108 M.2].

Diom. GL i. 376.11-17 expergiscor experrectus et expergor expergitus, expergefio expergefactus. sed expergitus dicitur qui satiatus somno sponte euigilat, unde et Lucilius ait [Lucil. 143 Marx]{ego} [del. Keil] e somno pueros cum mane expergitus clamo; experrectus autem a quiete inpeditus, unde Sallustius [Sall. Iug. 72.2] interdum somno experrectus arreptis armis tumultum facere. expergefactus porro est qui per alium somno excitatur.

ostendo, ostentum/ostensum

Prisc. GL ii. 520,16-521,1 ostendo quoque ab eo [sc. tendo] compositum similiter facit ostentum et ostensum […]  Cato pro Lucio Caesare ad populum [Cato ORF4 n° 8 fr. 209 = 188 Sblendorio Cugusi]: quod ego me spero ostenturum.

Diom. GL i. 376.2-11 ostendor ostentus, quoniam sit tendor tentus. nam ostentatus est frequens: P. Rutilius De uita sua [Rut. Ruf. HRR i² 15 = AR iii 9 = FRH no. 21 fr. 9] uni una ostentata est; *** [hic lac. inserui] idem Pro L. Caesetio ad populum ex hoc deriuauit participium [Cato ORF⁴ no 8 fr. 209 = 188 Sblendorio], quod ego me spero ostenturum, non ostensurum neque tensurum. melius ostenturus dicimus, quoniam ex temporibus perfectis passiuis futura participia actiua deriuantur, uelut amatus sum amaturus. et L{i}<a>bi<en>us [em. Keil app. crit.] item Pro Figulo [Labien. FOR i no. 20 fr. 29] ostenta promissione, Varro Rerum rusticarum primo [Varro rust. 1.25.1] locus optimus uino sit et ostentus soli, non ostensus nec tensus. sed quia cacemphaton uidetur, deorum uehiculum tensam dixerunt, ne uerbum turpe sonaret in sacris.

altus/alitus

Priscian GL ii. 527,21-528,1 a psallo supinum non legi, ab alo uero tam altus quam alitus dicitur. Cicero pro Plancio [Cic. Planc. 81]: ubi altus est. similiter Sallustius in Iugurthino [Sall. Iug. 63.3]: et omnem aetatem Arpini altus; in quibusdam autem codicibus etiam alitus inuenitur.

Diom. GL i. 375.14-16 alor aleris altus sum: Sallustius [Iug. 63.3] Arpini altus. melius autem est dicere uitandae ambiguitatis gratia alitus. Nam et alimenta dicuntur.

sallio, sallitus – sallo, salsus

Prisc. GL ii. 546,8-547,1 solent enim frequentatiua plerumque a supinis uel participiis praeteritis nasci. sallio sallitum facit, sallo salsum, quomodo uello uulsum. Sisenna [FRHist no. 26 fr. 142]: sic in eam paludem multi piscium salliendorum causa a nauibus semionustis commeant, a sallio salliendorum dixit, non sallendorum. Sallustius uero in III historiarum [Sall. hist. 3 fr. 87]: parte consumpta reliqua cadauerum ad diuturnitatem usus sallerent, sallerent dixit a sallo, non a sallio. similiter Lucilius in VIII [Lucil. 317 Marx]: sallere muraenas, mercem in frigdaria ferre. inde etiam participia futuri salliturus et salsurus. Nouius [Nov. CRF3 117]: salliturus istaec est, mittam salem. Mummius [Mumm. CFR3 5]: istaec sum multo sale | salsurus. sed et praeteriti participium sallitus et salsus. Cornelius Seuerus in VIII de statu suo [Corn. Sev. FPL4 dub. 16]: ad quem salliti pumiliones afferebantur.

Diom. GL i. 375.16-25 sallior frequens uidetur et tritum ut perfecto tempore salsus sum dicamus. sed ueteres ambiguitatem appellationis uitantes et analogiam sequentes sallitus sum dixerunt a positione sallo non sallio, ut Sallustius Historiarum quarto ait [Sall. hist. 3 ! fr. 87], reliqua cadauera ad diuturnitatem usus sallere; Varro ad Ciceronem quinto [Varro ling. 5.110]: ut seruarent sallere; idem Antiquitatum humanarum quinto decimo [Varro ant. hum. 15 fr. 2 Mirsch] mortuos sallant; Seuerus [Corn. Sev. FPL⁴ dub. 15] *** [lac. inseruit Keil] distractos atque sallitos; et Fabianus Causarum tertio [Papirius Fab. PhRF 12] cum caro sallita diuturnior, sallita ut munita. Procul dubio sallio dici debebit, cuius frequens perfectum uidetur sallitus sum potius quam salsus.

meditor μελετῶ, meditatus μελετήσας

fr. 110 D.C. = 105 M1 = 107 M2 = 37,17-19 B. = xc L.
Diom. GL i. 377.18-20 meditor et meleto <differunt> [add. Keil], et putat Plinius meditantem esse secum cogitantem, meletantem cum uoce discentem.

Prisc. GL ii. 567.14-15 meditor μελετῶ, meditatus μελετήσας καὶ μελετηθείς. Terentius in Phormione [Ter. Phorm. 248]: meditata mihi sunt omnia mea incommoda.

Le differentiae e la tradizione serviana del Dubius sermo

Billets, , , ,

Plinio e le differentiae

MS Napoli, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III, IV A 8: Keil GL vii 571

fr. 6 D.C. = 97 M.1 = 99 M.2 = 53.23-26 B. = viii L.
Char. 111.5-10 (GL i. 88.16-20) uertex a uertendo dicitur, uortex a uorando, et uult Plinius uerticem inmanem uim impetus habere, ut [Verg. Aen. 1.114] ingens a uertice pontus; uorticem uero circumactionem undae esse, ut [Verg. Aen. 1.117] et rapidus uorat aequore uortex.

fr. 5 D.C. = 9 M.1 = 10 M.2 = 62.12-63.7 B. = xvi L.
Char. 98.1-16 (GL i. 77.14-78.3) clipeus masculino genere in significatione scuti ponitur, ut Labienus ait [FOR i no. 20 fr. 31 = FRHist no. 62 fr. 1], neutro autem genere imaginem significat. sed Asinius Pro Vrbiniae heredibus [Pollio ORF no. 174 fr. 34] imaginis clipeum masculine dixit: clipeus praetextae imaginis positus. et Liuius in significatione scuti neutraliter saepius et Pomponius in Capella cum ait [Pompon. CRF 29 = AF 27]: clipeum in medium fixum est. quare <Plinius> Dubii sermonis II indistincto genere dici ait, sed littera differre, ut pugnatorium per I clipeum dicamus, quia est clipeus <ἀπὸ τοῦ κλέπτειν> [suppl. Keil coll. Serv. Aen. 2.389 al. ], id est celare, dictus, imaginem uero per V a cluendo. sed haec differentia mihi displicet propter communionem I et V litterarum. nam et maximus et maxumus dicimus et optimus et optumus, nec tamen illa differentia secernimus.

fr. 4 D.C. = 8 M. = 59.24-29 B. = xv L.
Char. 97.13-21 (GL i. 77.5-10) [1.15] balteus masculino genere semper <per E> dicitur, ut clipeus: infelix umero cum apparuit alto {ingens} | balteus Vergilius dixit [Verg. Aen. 12.941-942]. Plinius tamen uult masculino genere uinculum significare, neutro autem lora ad ligandum apta. sed Varro in Scauro [Varro GRFF 79 = log. 71 Bolisani] baltea dixit et Tuscum uocabulum ait esse. item Humanarum XVIII [Varro GRFF 116 = ant. hum. 18 fr. 1 Mirsch].

fr. 13 D.C. = 84 M.1 = 29 M.2 = 55.10-17 B. = xxxiv L.
Char. 166.16-24 (GL i. 130.29-35) frus: haec frus, quia sic ab Ennio est declinatum Annalium libro VII [Enn. ann. 261 Vahlen2 = 245 Skutsch], russescunt frundes, non frondes. ‘Fros sine N littera, ne faciat—inquit Plinius—frontis,’ quasi non dicatur nisi frons τὸ μέτωπον, quodque se probare dicit, quoniam antiquum V non recipiebat N sed nec cu<m> mutet in O: Varro Rerum rusticarum libro I [Varro rust. 1.24.3], ulmos et populos, unde est fros; idem Antiquitatum Romanarum libro XV [Varro ant. hum. 15 fr. 1 Mirsch], fros faenum messis.

fr. 121 D.C. = 83 M.1 = 27 M.2 = 41.27-42.3 B. = lxxx L.
Char. 176.10-14 (GL i. 139.7-10) os oris: omne enim S littera terminatum nomen neutri generis non potest in declinationem ueniens non per R litteram strepere, ut idem Plinius eodem libro scribit, et addidit: ‘licet os corporis correptius diceretur, os uero faciei productius duceretur.’

fr. 71 D.C. = 57 M.1 = 34 M.2 = 4.26-5.4 B. = xxxvi L.
Char. 183.19-24 (GL i. 144.30-145.2) et 184.1-7 (GL i. 145.8-11)
(a)
Turbo: ‘Turbonis si proprium sit hominis nomen, turbinis si procellam uoluerimus exprimere, aut in eo—inquit Plinius—qui est in lusu puerorum. sed Caesar De analogia II [Caes. GRFF 7 = anal. fr. 21 Garcea] turbonem, non turbinem etiam in tempestate dici debere ait, ut Cato Catonis, non ut homo hominis.’
(b)
turben: Tibullus [Tib. 1.5.3], namque agor ut per plana citus sola uerbere turben; quem Maro VII [Verg. Aen. 7.378] turbonem uocat: tortus sub uerbere turbo. et ita putant dici debere, non turben, quia et homo et tempestas et buxum eodem possint nominatiuo perhiberi.

fr. 119 D.C. = 108 M.1 = 110 M.2 = 34.14-21 B. = lxxxviii L.
Diom. GL i. 368.2-11 fallo fefelli, cado cecidi, caedo cecidi, parco peperci; sed et parsi legimus, ut Terentius [Hec. 282] egone uitam parsi perdere? item Plautus [Pseud. 5] labori ego hominum parsissem libens. sic enim melius ueteres parsi declinant. nam parsimoniam, non parcimoniam dicimus. uolunt autem quidam grammatici differre, ut parsi semel quid factum significet, peperci autem et semel et saepius (facit autem participium futurum parsurus, ut ait Varro in Laterensi [Varro Log. 67 Bolisani]). sed Plinio displicet.

fr. 109 D.C. = 104 M.1 = 106 M.2 = 38.21-23 B. = xcii L.
Serv. Aen. 7.273 mens augurat: auguro dicimus secundum Plinium, cum praesagio mentis futura colligimus, auguror uero tunc cum futura ueris captamus auguriis.

Le citazioni di Plinio nel commento di Servio all’Eneide

Plinio nella tarda antichità

Macr. Sat. 3.16.7 Plinius, ut scitis, ad usque Traiani imperatoris uenit aetatem.

Macr. Sat. 5.1.7 quattuor sunt […] genera dicendi: […] pingue et floridum in quo Plinius Secundus quondam et nunc nullo ueterum minor noster Symmachus luxuriatur.

SILLIG 1851: xlvi ‘tanta erat operis auctoritas, ut, etiamsi aliquid in eo non inerat, inesse tamen posse.’

THILO 1881: xxxi ‘quae de naturalibus rebus aliunde vel legendo vel audiendo acceperat [sc. Servius] temere ad naturalis historiae scriptorem rettulit.’

Plinio in Servio

fr. 133 D.C. = 125 M.1 = 127 M.2 [deest B., L.]
ap. Serv. Aen. 10.184 Intempestaeque Grauiscae: Grauiscanum oppidum alii intempestum dicunt uentis et tempestatibus carens: quod nulla potest ratione contingere. intempestas ergo Grauiscas accipiamus pestilentes secundum Plinium in Naturali historia et [Plinium … et del. Jordan, seru. Thilo–Hagen, Murgia–Kaster] Catonem in Originibus, ut intempestas intellegas sine temperie, id est tranquillitate. nam, ut ait Cato, ideo Grauiscae dictae sunt, quod grauem aerem sustinent.

fr. 132 D.C. = 124 M.1 = 126 M.2 [deest B., L.]
ap. Serv. ecl. 3.18
‘latrante lycisca’: lycisci sunt, ut etiam Plinius dicit, canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte misceantur.

Cf. Isid. orig. 12.2.28 Licisci autem dicuntur, ut ait Plinius, canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte miscuntur.

Estratti dal Dubius sermo?

  • Aen. 1.546: elocutiones ex similibus fr. 112 D.C. (Plinius)
  • Aen. 2.18: uirum/uirorum fr. 131 D.C. (Plinius in naturali historia)
  • Aen. 2.69: prendit/prehendit fr. 118 D.C. (Plinius)
  • Aen. 4.9: insomnia fr. 15 D.C. (Plinius)
  • Aen. 6.304: senior fr. 99 D.C. (Plinius)
  • Aen. 7.273: auguro/auguror fr. 109 D.C. (Plinium)
  • Aen. 9.706: deriuationes fr. 96 D.C. (Plinius)
  • georg. 4.127: Corycius fr. 130 D.C. (Plinii testimonio), cf. nat. 5.92, 21.31, 31.54

fr. 131 D.C. = 46a M.1 = 44 M.2 = 21.21-24 B. [deest in L.]
Serv. Aen. 2.18 uirum: pro uirorum, qua figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius {in Naturali historia} [del. Thilo] hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat.

fr. Bob. nom. Passalacqua 5.21-6.1 (GL v. 556.28-36) amforae etiam non amforarum, sed amforum: ita enim semper esse dicendum iam inde antiquitus obtinuit. in secunda uero declinatione tantum cum sint generis masculini, ut uirorum uirum, arma uirum tabulaeque [Verg. Aen.1.119], modiorum modium, sicut Tullius ubique, sestertiorum sestertium. nam neque feminini generis neque neutri nomina placuit hoc modo enuntiari per genitiuum pluralem, ac maxime neutra, ne et hic fieret συνέμπτωσις nominatiui singularis et essent iam non triptota sed tetraptota, ut puta pro templorum templum, quod est nominatiui et accusatiui et uocatiui. item utriusque supra dictae declinationis datiuus et ablatiuus pluralis IS syllaba terminatur, exceptis quae ambiguitatis causa discernendae contra rationem recepta sunt: filiabus deabus equabus mulabus, item ambabus duabus {domo domorum domibus}.
Prisc. GL iii. 183.20-184.5 illud tamen sciendum, quod per figuram, quam Graeci ἀλλοιότητα uocant, id est uariationem, et per πρὀληψιν uel σύλληψις, id est praeceptionem siue conceptionem, et per ζεῦγμα, id est adiunctionem et concidentiam, quam συνέμπτωσιν Graeci uocant, uel procidentiam, ἀντίπτωσιν, et numeri diuersi et diuersa genera et diuersi casus uel tempora et personae non solum transitiue et per reciprocationeni, sed etiam intransitiue copulantur, quae diuersis auctorum exemplis tam nostrorum quam Graecorum necessarium esse duximus comprobare.

fr. 62 D.C. = 46 M.1 = 43 M.2 = 21.17-20 B. = xxiii L.
Char. 164.10-13 (GL i. 129.10-12) fabrum pro fabrorum: ubi Plinius eodem libro VI, ‘hoc recte—inquit—usus, et sestertium—inquit—tot milia. M.Scaurus Contra Brutum de pecuniis repetundis [Scaur. ORF no. 43 fr. 6]: praefecti fabrum.’

Char. 99.20-24 (GL i. 79.6-9) praefectus fabrum ut dici possit ex antiquitate durauit, sicut tribunus <militum> [add. Keil] et praefectus urbis. dicimus quidem et {tribunus et praefectus urbis et} [del. Keil] praefectus fabris participialiter, sed elegantius est ab antiquis usurpatum.

fr. 130 D.C. = 95 M.1 = 96 M.2 = 40.30-33 B.
Serv. georg. 4.127 Corycium uidisse senem: Cilica; Corycos enim ciuitas est Ciliciae, in qua antrum illud famosum est, paene ab omnibus celebratum. et per transitum tangit historiam memoratam a Suetonio [Suet. hist. fr. 209 Reifferscheid]: Pompeius enim uictis piratis Cilicibus partim ibidem in Graecia, partim in Calabria agros dedit; unde Lucanus [1.346] an melius fient piratae, Magne, coloni? male autem quidam Corycium proprium esse adserunt nomen, cum sit appellatiuum eius, qui more Corycio hortos excoluit: quod etiam Plinii testimonio conprobatur.

schol. Verg. Bern. georg. 4.127 Corycos ciuitas Ciliciae, in qua antrum illud famosum est paene ab omnibus celebratum, quod stadia XX circiter non longe a mari et mirabili natura fertilissimum est, rupibus circumdatum altissimis inriguisque fontanibus habundans. et per transitum tangit historiam a Suetonio memoratam [Suet. hist. fr. 209 Reifferscheid]. Pompeius enim uictis partim in Cilicia partim in Graecia partim in Calabria agros dedit. Corycium alii patrem Virgilii, alii Ciliciae montem Corycum ubi crocum nascitur.
Nonius 202.7-9 (297 L.) crocum generis neutri. Sallustius historiarum lib. II iter uertit ad Corycum, urbem inclytam †Pastusque nemore, in quo crocum gignitur [Sall. hist. 2 fr. 81, cf. Serv. georg. 4.182 Sallustius in historiis ait in qua crocum gignitur; schol. Verg. Bern. georg. 4.182 Salustius neutro genere crocum dixit, ut in qua crocum gignitur; Serv. auct. georg. 1.56 <nam et crocum in Ci>licia apud Corycum nasci Sallustius <meminit>; cf. etiam Curt. 3.4.10 Corycium nemus, ubi crocum gignitur]. masculini. Vergilius georgicorum lib.IV et glaucas salicis casiamque crocumque rubentem [Verg. georg. 4.182].

fr. 96 D.C. = 94a M.1 = 95 M.2 = 40.26-29 B.= xcvi L.
Serv. Aen. 9.706 taurea terga usurpauit [sc. Virgilius] pro taurina, alibi [georg. 4.171] taurinis follibus. unde, sicut et Plinius dicit, deriuationes firmas non habent regulas, sed exeunt prout auctoribus placet.

 

 

 

Il Dubius sermo nella storia del pensiero linguistico antico

Billets, , , , , , ,

Plin. epist. 3.5.5 Dubii sermonis octo: scripsit sub Nerone nouissimis annis, cum omne studiorum genus paulo liberius et erectius periculosum seruitus fecisset.

Plin. nat. praef. 28 ego plane meis adici posse multa confiteor, nec his solis, sed et omnibus quos edidi, ut obiter caueam istos Homeromastigas (ita enim uerius dixerim), quoniam audio et stoicos et dialecticos epicureos quoque [uulg.: Epicureosque ms. London, British Library Arundel 98] – nam de grammaticis semper exspectaui – parturire aduersus libellos, quos de grammatica edidi, et subinde abortus facere iam decem annis, cum celerius etiam elephanti pariant.

Quint. inst. 1.6.4 eius [sc. analogiae] haec uis est, ut id quod dubium est ad aliquid simile de quo non quaeritur referat, et incerta certis probet.

Il problema dei monosillabi

Varro ling. 8.64‑65 secundo quod Crates [fr. 102 Broggiato], cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse uocabula nostra, sed penitus barbara, qu<a>eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos uocant barbaros cum casibus dica<n>t [add. Laetus]. (65.) quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt Alacco Alaccus [Weisgerber : alaucus F] et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si<n>t [add. Rholandellus] singulis casibus, ideo eas {litteras Graecas} [del. Mette] nominari, sic Graeci nostra senis casibus non quinis [Laetus : quinis non F] dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia.

Varro ling. 9.51‑52 dicunt, quod uocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo<rum> [add. L. Spengel] dicatur esse analogia quae ab similibus uerbis similiter esse<nt> [add. L. Spengel] declinata. quare non solum in uocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed <ne> [add. Aldus] in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. (52.) quod si quis in hoc quoque uelit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni<m> dicunt ipsi alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in uoce quae singulos habeant casus, in rebus pluri{mi}s [del. Goetz et Schoell]; quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt uocabulis casus, item ea inter se qua<e> ternos [Koeler : quaternos F], sic qu<a>e singulos habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, {huiusce E} [del. L. Spengel] huic E.

Char. 63.16-17 (GL i. 51.18-19) tractabimus ergo primum nomina polusyllaba polusyllaborumque quaestiones [<deinde monosyllaba monosyllaborumque quaestiones> add. Putschen].

Quint. inst. 1.6.4 quod efficitur duplici uia: comparatione similium in extremis maxime syllabis, propter quod ea quae sunt e singulis negantur debere rationem, et deminutione.

frr. 78 et 92 D.C. = 21 et 92 M.1 = 70 and 31 M.2 = 14.11-20 et 18.5-7 B. = lxxx L.
Char. 175.25-176.9 (GL i. 138.18-139.6) (1.) os: monosyllaba extra analogiam esse Plinius eodem libro VI scribit et addit eo magis consuetudinem in eo esse retinendam; Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157]: uelim ego osse arare campum cereum; Varro quoque [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse—inquit—scribebant, non osso. ossum dici non potest, quoniam neutrale nomen quodcumque nominatiuo singulari M littera terminatur in BVS syllabam datiuo et ablatiuo plurali dari non potest, ut aptum bonum cauum datum. Gellius tamen libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius—inquit—ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque. (2.) ossu: ‘quidam ut ueru genu putarunt—inquit Plinius eodem libro VI —posse censeri.’ nam ut ueribus genibus, ossibus quoque dici posse manifestum est.

Char. 68.27-69.7 (GL i. 55.2-8) si uero correpta finiatur E [sc. ablatiuus], in I mutat et adiuncta S facit genetiuum, ut ab hoc rege huius regis, ab hoc osse huius ossis. sic enim debet declinari, non ab hoc osso, sicut Varro dicit [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse scribebant, Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157] uelim ego osse arare campum cereum. huius nominatiuus est hoc os, quamuis <Gellius> libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque.

Primitivi e derivati

Varro ling. 10.15-16 secunda diuisio est de his uerbis quae declinari possunt, quod alia sunt a uoluntate, alia a natura. uoluntatem appello, cum unus quiuis a nomine <aliquo rei> [add. Mette] aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum uniuersi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is uelit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus uoluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, naturalis ad {o}rationem [del. Augustinus]. (16.) quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Capuanus, quod in consuetudine uehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co<m>muni consuetudine uerborum <a>egrotat, quod oritur e populo multiplici <et> [add. Groth] imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia.

Varro ling. 8.35 ab {h}isdem uocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae<oe> [Mette : Athenae<i> Laetus], ab altera Athenae{i}is [Dahlmann : Athenaiis F], a tertia Athen<a>eopolitae.

fr. 95 D.C. = 94 M. = 39,17-40,13 B. = xcvii L.
Pomp. GL v. 144.5-31 ergo principalia sunt quae a natura fiunt, deriuatiua quae inde nascuntur, diminutiua quae etiam sensum minuunt. et de principalibus et de diminutiuis est ratio; de deriuatiuis nulla ratio est. idcirco in deriuationibus sequere praecepta Plinii Secundi. ait enim: debes quidem adquiescere regulis, sed in deriuatiuis sequere auctoritatem. uide ne uelis aliud dicere, quam legisti. Alba ciuitas: alii dicunt Albanus, alii Albensis. quae ratio est? numquid possumus scire, quare sic {quid} inuenitur. Caesar quidem in libris analogicis uoluit dicere discretionem [GRFF 12 = F8 Garcea]. ait sic Caesar in libris analogiae: duae sunt Albae, alia ista quam nouimus in Aricia, et alia hic in Italia. uolentes Romani discretionem facere, istos Albanos dixerunt, illos Albenses. non quoniam nescientes unam deriuationem esse hoc fecerunt, Caesar hoc dixit [{Caesar hoc dixit} secl. Mazzarino], sed ut facerent discretionem inter colonos [{inter colonos} secl. Mazzarino], inter illos et istos. Plinius Secundus negat et ait sic: indifferenter haec inueniuntur. nam puta hoc bene dicimus de Alba. quid facimus de Antia? puta si dicas Antia, alter Antiates dicitur, alter Antianus. quo modo possumus inuenire istas deriuationes? quae ratio est ut ita sint? Siculus et Siciliensis inuenimus. quae ratio est? Sardus et Sardiniensis. quamquam in Cicerone in Scauriana [cf. Cic. Scaur. 42] inuenimus istam discretionem de Sardis et Sardiniensibus, ut illos incolas, illos aduenas doceat. sed tamen melius est ut sequaris praeceptum tanti uiri, Plinii Secundi.

Quint. inst. 1.6.15 quid uero quae tota positionis eiusdem in diuersos flexus eunt, cum Alba faciat Albanos et Albensis, uolo uolui et uolaui?

Classi nominali e pronominali

Varro ling. 8.36 sic ex diuersis uerbis multa facta in declinando inueniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab soluendo {ab}luo [corr. Suerdsioeus] {ab}luam [corr. Augustinus]. omnia fere nostra <n>omina [corr. L. Spengel] uirilia [Scaliger : liberalia F] et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea<de>m <in> [add. L. Spengel] dand<i> [Laetus : dant F]: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia<e> [add. Laetus], eadem in dandi, uireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius, <Marcus et Marcius> [add. Groth] et co<m>mune, ut huius Plauti et Marci.

Varro ling. 10.17 tertia diuisio est: quae uerba declinata natura, ea diuiduntur [L. Spengel: diuiditur F] in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tempora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac diuisione singulis partibus tres reliqu{er}<a>e [corr. Müller] dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt uerba, si {non} [del. Canal] conueniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem.

Varro ling. 8.44-45 quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam [Lachmann: iam F] qua diuiditur oratio secundum [Lachmann: secuta ut F] naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. has uocant quidam [Laetus: quidem F] ‘appellandi’, ‘dicendi’, ‘adminiculandi’, ‘iungendi’. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que [<et ue> add. dub. Goetz et Schoell app. crit. : ut <scribens et legens> em. Zippmann], adminiculandi ut docte et commode. (45.) appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam ‘prouocabula’ qu<a>e sunt ut quis, qu<a>e; <‘uocabula’> [add. Laetus] ut scutum, {ut} [del. Bentinus] gladium; ‘nomina’ ut Romulus, Remus; ‘pronomina’ ut hic, h<a>ec. duo media dicuntur ‘nominatus’; prima et extrema ‘articuli’. primum genus est infinitum, secundum ut infinitum, tertium ut {ef}finitum [corr. Augustinus], quartum finitum.

Varro ling. 8.80 differunt [sc. nomina] a uocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris <H>elena, cum uocabula sint infinita ac res com<m>unis designent{ur} [B Augustinus], ut uir mulier.

D.L. 7.58 ἔστι δὲ προσηγορία μὲν κατὰ τὸν Διογένην [SVF 22] μέρος λόγου σημαῖνον κοινὴν ποιότητα, οἷον ἄνθρωπος, ἵππος· ὄνομα δέ ἐστι μέρος λόγου δηλοῦν ἰδίαν ποιότητα, οἷον Διογένης, Σωκράτης.

Pomp. GL v. 201.2-202.3 omnia pronomina aut finita sunt aut infinita: finita illa dicuntur quae recipiunt personas; e contrario illa omnia quae non recipiunt personas infinita sunt sine dubio. plane Plinius Secundus notauit grammaticos in hac definitione [Plin. dub. serm. fr. 115B M.2 = XCIC L. (deest in D.C., B.)]; non notauit inperitiae, sed inertiae ad loquendum. est subtile aliquid, legimus apud eos qui scripserunt de argumentis, quod non idem est quod accidit, et idem est cui accidit, longe diuersum est. puta febres possunt mihi accidere, nec tamen febres hoc sunt quod et ego sum; uirus potest mihi accidere, nec tamen idem est quod et ego sum. illud dicitur accidens, quod potest et recidere [em. Keil : recedere codd.]. ergo aliud est quod accidit, aliud cui accidit. uide quo modo deprehendit inperitiam loquendi: aliud est quod accidit, aliud cui accidit. da finita pronomina. ego tu ille. da personas. ego tu ille. ecce eaedem sunt personae, eadem sunt finita pronomina. dixi tibi quia non est unum quod accidit et cui accidit. si dixeris finita pronomina esse ego tu ille, personas esse ego tu ille, iam incipit illud quod negabamus fieri. nam {finita sunt pronomina} [secl. Keil] quae sunt finita pronomina? ego tu ille. quae sunt personae? ego tu ille. si ipsae sunt personae {eadem sunt} [secl. Keil], quae sunt finita pronomina, ergo ecce incipit contingere ut unum sit quod accidit et cui accidit; quod non potest fieri per rerum naturam. idcirco melius ita definiunt, ut dicas “pronomina <finita> [add. Keil] sunt ea quae et personae”. et hoc uerum est, pronomina finita sunt ea quae sunt etiam personae. ne dicas id quod accidit et id cui accidit {pronomina finita sunt, quae et personae, sed haec definita esse pronomina, quibus accidunt personae} [secl. Keil]. nam si dicas, quae res accidit et cui accidit, simul incipit non esse congruum. debent enim differre ista, quod accidit et cui accidit; quo fit ut naturaliter non possit dici. ergo melius ita dicimus, pronomina finita illa sunt quae sunt etiam personae.
sunt autem pronomina finita <tria> {ego tu ille} [corr. Wilmanns, Varro frg. 99 app. crit., sec. Wachsmuth], infinita septem, minus quam finita sex, possessiua quinque. et haec sunt pronomina <XXI> [add. Keil], in rerum natura plus non inuenies [Wilmanns loc. cit. : inuenis codd.]. omnia pronomina, quae sunt inuenta in Latina lingua, ista sunt: finita sunt tria, ego tu ille; infinita <sunt> [add. Keil] septem, quis qualis talis quantus tantus quotus totus; minus quam finita sunt sex, ipse iste is hic idem sui; possessiua sunt quinque, meus tuus suus noster uester: alia pronomina non inuenies. sed dicere mihi habes, dixisti mihi alia pronomina non inueniri, sed inueni alia. dico tibi, ego dixi quia non sunt primigenia, quae dicit Varro [GRFF 259 = fr. 123 Goetz–Schoell], sed deductiua.

Cledon. GL v. 50.14-18 Probus [fr. dub. V et XXVIII Aistermann, cfr. fr. dub. XV et XLVIII-LI] quattuor species fecit tantum et ipsis omnia pronomina inposuit XXI; sed longe a ueritate, quia multo plura inueniuntur. sed siqua alia inuenta fuerint, ab istis oriuntur principalibus, quia ista primigenia dicuntur et ex ipsis fiunt alia pronomia, ut quisquis quispiam quisnam aliquis.

fr. 101 D.C. = 109 M.1 = 111 M.2 = p. 33,23-31 B. [deest in L.]
Ps. Prob. inst. GL iv. 133.7-13 sane hoc monemus, quod Plinius Secundus hic tunc uoluit dici pronomen, quando solum reperitur declinari, ut puta hic huius et cetera sequentia; at uero si cum alia parte orationis inueniatur declinari, articulum appellari, ut puta hic Cato huius Catonis et cetera sequentia. sed haec discretio a Plinio Secundo cunctis artis latoribus superuacue uisa est constitui, siquidem omnis oratio octo partibus tantum instituta sit pronuntiari.

fr. 102 D.C. = 110 M.1 = 112 M.2 = p. 33,9-14 B. [deest in L.]
Ps. Prob. inst. GL iv. 137.11-15 nunc etiam monemus, quod Plinius Secundus pronomina possessiua et per quandam mixturam sic putauit esse declinanda, id est intrinsecus et extrinsecus. sed hoc superuacue cunctis artis latoribus uisum est disputari, quandoquidem eadem mixtura non habeat rationem, ad quam causam proficiat.

fr. 104 D.C. = 112 M.1 = 114 M.2 = p. 33,5-8 B. = C L.
Ps. Prob. inst. GL iv. 131.22-24 de persona. personae pronominum [ed. Maii : pronominibus RB] sunt tres, prima ego, secunda tu, tertia ille. hae finitis pronominibus accidunt tantum; item, ut uult Plinius Secundus, et possessiuis.

Varro ling. 6.37 primigenia dicuntur uerba ut lego, scribo, sto, sedeo et cetera, quae non sunt ab aliquo uerbo, sed suas habent radices. contra uerba declinata sunt, quae ab aliquo oriuntur, ut ab lego legis, legit, legam et sic {in} indidem hinc permulta.

Cledon. GL v. 49,27-32 quae recipiunt personas [Don. mai. 629.6]: Plinius artigraphos dicentes pronominibus finitis accidere personas reprehendit [Plin. dub. serm. fr. 106 D.C. = 113A M.1 = 115A M.2 = p. 33,16-21 B. (deest in L.)]. tunc enim bene diceretur, si aliud esset pronomen finitum, aliud persona. non enim una res potest esse quae accidit et cui accidit. «ergo melius ita dicendum est – ait – eadem esse finita pronomina quae sunt etiam personae».

Il catalogo linguistico pliniano

fr. 124 D.C. = 119 M.1 = 121 M.2 = 44.2-13 B. [deest L.] + fr. 128 D.C. = 122 M.1 = 124 M.2 = 44.14-20 B. = cv L.
Serv. in Don. mai. 3 3.9-10 (GL iv. 447.5-13) + Pomp. 29.10-30.13 (GL v. 292.10-27)
(A)
quaesitum est apud Plinium Secundum quid interesset inter figuras et uitia. nam cum figurae ad ornatum adhibeantur, uitia uitentur, eadem autem inueniantur exempla tam in figuris quam in uitiis, debet aliqua esse discretio. quidquid ergo scientes facimus nouitatis cupidi, quod tamen idoneorum auctorum firmatur exemplis, figura dicitur. quidquid autem ignorantes ponimus, uitium putatur. (10.) nam sicut superius diximus [cf. Serv. in Don. mai. 3 3.7 (GL iv. 446.37-447.1).], sciens qui dicat pars in frusta secant [Verg. Aen. 1.212] et causa uarietatis hoc dicat, figuram facit; si autem nescius, cum aliud uelit dicere, incongrue inter se numeros iunxerit, soloecismum fecisse iudicatur.
(B)
ergo melius est breuiter dicere plane: soloecismus dicitur in soluta oratione; in poemate schema nominatur. Plinius sic dicit: ‘quando sit soloecismus, quando sit schema, sola intellegentia discernit.’ noli te referre ad aliud, quod diximus de metaplasmis [cf. Pomp. 5.11-7.7 (GL v. 283.34-284.18),]. nam {et} [secl. Kaster 1988: 152] in soloecismo hoc quaeritur, utrum sciens hoc fecerit, an nesciens: si sciens fecerit, erit schema; si nesciens fecerit, erit soloecismus. qua ratione? puta pars in frusta secant: diximus in metaplasmis et barbarismis quod haec sit discretio, ut, si stat uersus etiam sine illa necessitate, ut barbarismus sit; si autem non stat, nisi uitium feceris, metaplasmus est. in hoc loco quid dicemus? pars in frusta secant et pars in frusta secat [Verg. Aen. 1.212], et ita et ita stat uersus. unde apparet quoniam adfectauit nouitatem. nefas est autem de isto tanto uiro credere per imperitiam hoc fecisse, non per scientiam adfectasse nouitatem. ergo sola discretio scientia erit inter uitium et uirtutem; nam sic appellauit [sc. Serv. in Don. mai. 3 1.1 (GL 443.31-33)] figuras, uirtutes: sola ergo discretio erit scientia. ceterum si nesciens quis fecerit, sine dubio dicetur soloecismus; si sciens fecerit, dicetur schema.

 

Forma, natura e convenzione

Billets, , , ,

1. I criteri dell’analogia nominale

Varro ling. 10,21 nominatui [Müller : nominatus F] ut similis sit nominatus, habere debet ut sit eodem genere, specie eadem, sic casu, exitu {eius} [del. Mette]: {genere} <specie>, ut si nomen est quod conferas, cum quo conferas sit nomen; {specie simile} <genere> [genere et specie transp. Luebbert, qui etiam simile del.], ut non solum <unum sed> [add. Müller, Augustinus] utrumque  sit uirile; casu {simile} [del. L. Spengel], ut si alterum sit dandi, item alterum sit dandi; exitu, ut quas unum habeat extremas litteras, easdem alterum habeat.

Pomp. GL 5,197,22‑198,2 quae est analogia? conparatio similium. Latine proportio dicitur: analogia Graece, Latine proportio. sed ita illam definit [sc. Donatus]: ‘analogia est conparatio’. fit octo modis: ut sint sex illae partes quae accidunt nomini <similes> [add. Keil]; sex autem accidunt nomini ista, qualitas conparatio genus numerus figura casus, ecce sex partes; exitus syllabarum ut sit similis: puta illud in VS exit et illud in VS; paenultimarum ratio ut sit similis, ut aut uocales {syllabae} [del. Keil] sint aut consonantes; deinde ut tempora sint similia: si illa breuis est, et illa breuis sit. de istis omnibus rebus, si unum minus fuerit, iam non stat analogia; de his rebus, quae positae sunt apud Caesarem [fr. 9 Garcea = GRFF 11], siquid minus fuerit, iam non stabit ratio analogiae. ait enim Caesar: nisi omnia consentiunt [corr. Holford-Strevens : consentiant codd.] inter se, non potest fieri ut nominis similitudo sit.

2. Gli schemi flessivi

G. E. Bean, Turkey’s southern shore, London 1968, p. 55, ‘Perge. Gaming Table’.
Cf. P. Barresi, "Su una tabula lusoria da Gortina", Annuario della Scuola Archeologica di Atene 60-62, 1998-2000, 249-271.

Varro ling. 10,22 ad hunc quadruplicem fontem ordines deriguntur bini, uni transuersi, alteri derecti, ut in tabula solet in qua latrunculis [Bentinus : latrunculus F] ludunt. transuersi sunt qui ab recto casu obliqui declinantur, ut albus albi albo; derecti sunt qui ab recto casu in rectos declinantur, ut albus alba album; utrique sunt partibus senis. transuersorum ordinum partes appellantur [Aldus : expellantur F] casus, derectorum genera [Augustinus : genere F], utrisque inter se implicatis forma.

Varro ling. 10,43-44 nonnunquam rationes habet implicatas duas, ut sit una derecta, altera transuersa. quod dico, apertius sic fiet. esto sic expositos esse numeros, ut in primo uersu sit unum duo quattuor, in secundo decem uiginti quadraginta, in tertio centum ducenti quadringenti. in hac formula numerorum duo inerunt quos dixi logoe, qui diuersas faciant analogias: unus duplex qui est in obliquis uersibus, quod est ut unus ad duo, sic duo ad quattuor; alter decemplex in directis ordinibus, quod est ut unum ad decem, sic decem ad centum. (44.) similiter in uerborum declinationibus est biuium, quod et ab recto casu < in obliquos declinantur et ab recto casu> in rectu<m> [add. L. Spengel], ita ut formulam similiter efficiant, quod sit primo uersu hic albus, huic albo, huius albi, secundo h<a>ec alba, huic albae, huius albae, tertio hoc album, huic albo, huius albi. itaque fiunt per obliquas declinationes ex his analogiae hoc genus Albius Atrius, Albio Atrio, per directas declinationes Albius Atrius, Albia Atria: quae scilicet erit particula ex illa {uicenaria Atria quae scilicet centenaria} [dub. del. Goetz–Schoell n. ad loc.] formula analogiarum, de qua supra dixi.

Nicom. ar. 1,19,9-10 ἔστω δὲ τὸ διάγραμμα τοιοῦτον · ἐκκείσθω ἐν μὲν τῷ πρώτῳ στίχῳ ὁ ἀπὸ μονάδος φυσικὸς ἀριθμός, εἶτα ἑξῆς οἱ κελευσθέντες τῶν τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν.

Nicom. ar. 1,19,13 καὶ αὗται ἐν τῷ τοῦ διαγράμματος ὕφει πεφώρανται τάξει ἐκκείμεναι ὑπὲρ αὐτοὺς τοὺς τετραπλασίους καὶ ἐπὶ τῶν ἀκολούθων τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν τὸ ἀνάλογον μέχρι παντὸς προχωρεῖ.

Varro ling. 10,45 analogia quae dicitur, eius genera sunt duo: unum deiunctum sic est: ut unum ad duo sic decem ad uiginti; alterum coniunctum sic: ut est unum ad duo, sic duo ad quattuor.

Nicom. ar. 2,21,5-6 συνημμένη λέγεται ἡ τοιαύτη ἀναλογία … διεζευγμένη λέγεται ἡ τοιαύτη μεσότης τε καὶ ἀναλογία.

F. Acerbi, Il silenzio delle sirene, Roma 2010.
A. M. Riggsby, Mosaics of Knowledge, Oxford 2019.

3. La dicotomia materia vs. figura

Varrone ling. 10,9-12 quare quae et cuius modi sunt genera similitudinum ad hanc rem, perspiciendum ei qui declinationes uerborum pro portione sintne qu<a>eret. quem [Müller : quod F] locum, quod est difficilis, qui de his rebus scripserunt aut uitauerunt aut inceperunt neque adsequi potuerunt. (10.) itaque in eo dissensio neque ea unius modi apparet: nam alii de omnibus uniuersis discriminibus posuerunt numerum, ut Dionysius Sidonius, qui scripsit ea{s} [corr. L. Spengel] esse septuaginta unum [L. Spengel : unam F], alii partis [Müller : partes F] eius quae habe{n}t [corr. Müller] casus, cuius eidem hic cum dicat esse discrimina quadraginta [Valla : quadringenta F] septem, Aristocles rettulit in litteras XIIII, Parmeniscus VIII, sic alii pauciora aut plura. (11.) quarum similitudinum si esset origo recte capta et inde orsa ratio, minus erraret<ur> [corr. Vetranius] in declinationibus u<er>borum [corr. Valla]. quarum ego principia prima duum generum sola arbitror esse, ad quae [Aldus : atque F] similitudines exigi oporteat: e quis unum positum in uerborum materia, alterum ut in materiae figura, quae ex declinatione fit. (12.) nam debet esse unum, ut uerbum uerbo, unde declinetur, sit simile; alterum, ut e uerbo in uerbum declinatio, ad quam conferetur, eiusdem modi sit: alias enim ab similibus uerbis similiter declinantur, ut ab herus ferus, hero fero, alias dissimiliter herus ferus, heri ferum. cum utrumque et uerbum uerbo erit simile et declinatio declinationi, tum denique dicam esse simile ac duplicem et perfectam similitudinem habere, id quod postulat analogiam.

Diom. GL 1,513,1-3 et Varro [GRFF 286 = fr. 89 Goetz–Schoell] dicit inter rhythmum qui Latine numerus uocatur et metrum hoc interesse quod inter materiam et regulam.

4. La categoria del numero

Varro ling. 8,48 et in multitudine ut unum significat pater, plures patres, sic omnia debuerunt esse bina. sed et singularia solum sunt multa, ut cicer, siser (nemo enim dicit cicera, sisera) et multitudinis sunt, ut salinae <balneae> [add. L. Spengel] (non enim ab his singulari specie dicitur salina et balnea). neque ab eo quod dicunt balneum habet multitudinis consuetudo; nam quod est ut praedium balneum, debuerunt esse plura, ut praedia balnea, quod non est: non est ergo in his quoque analogia.

Varro ling. 9,63 qui autem eas [sc.  analogias] reprehendunt, quod alia uocabula singularia sint solum, ut cicer, alia multitudinis solum, ut scalae, cum debuerint omnia esse duplicia, ut equus equi, analogiae fundamentum esse obliuiscuntur naturam et usu<m>.

Varro ling. 9,66-67 item qui reprehendunt, quod non dicatur ut unguentum unguenta uinum uina sic acetum aceta garum gara, faciunt imperite: qui ibi desiderant multitudinis uocabulum, quae sub mensuram ac pondera potius quam sub numerum succedunt: nam in plumbo, {oleo} a<r>ge<n>to, cum incrementum accessit, dicimus {enim} multum {oleum}, sic multum plumbum, argentum; non {multa olea} plumba, argenta, cum quae ex hisce fiant, dicamus plumbea et argentea (aliud enim cum argenteum: nam id tum cum iam uas: argent<e>um enim, si pocillum aut quid item): quod pocilla argentea multa, non quod argentum multum. (67.) ea, natura in quibus est mensura, non numerus, si genera in se habe<n>t plura et ea in usum uenerunt, a genere multo, sic uina et unguenta, dicta: alii generis enim uinum quod Chio, aliud quod Lesb{i}o, sic ex regionibus aliis. qua<r>e [Mette: † quae] ipsa dicuntur nunc melius unguent{i}a <quam unguentum> [Mette, Traglia: unguent{i}a, cui], cui nunc genera aliquot. si item discrimina magna essent olei et aceti et sic ceterarum rerum eiusmodi in usu co<m>muni, diceretur sic olea et <aceta ut> uina [Kent, Mette, Traglia: sic olea ut uina]. quare in utraque re <i>nique rescindere conantur analogias [Kent, Mette, Traglia: analogiam], {s}et cum in dissimili usu similia uocabula qu<a>erant et cum item ea quae metimur atque ea quae numeramus dici putent oportere.

5. Natura, usus e utilitas

Varro ling. 9,48 cum, inquit, utilitatis causa introducta sit oratio, sequendum non quae habebit similitudinem, sed quae utilitatem. ego utilitatis causa orationem factam concedo, sed ut uestimenta: quare ut hic similitudines sequimur, ut uirilis tunica sit uirili similis, item toga togae, sic mulierum stola ut sit stola<e> proportione et pallium pallio simile, sic cum sint nomina utilitatis causa, tamen uirilia inter se similia, item muliebria inter se sequi debemus.

Varro ling. 8,26-27 omnis oratio cum debeat dirigi ad utilitatem, ad quam tum denique peruenit, si est aperta et breuis (quae petimus, quod obscurus et longus orator est odio), {et cum efficiat} aperta, ut intellegatur, breuis, ut cito intellegatur, et <cum efficiat> aperta<m> consuetudo, breuem temperantia loquentis, et utrumque fieri possit sine analogia, ni{c}hil ea opus est. neque enim, utrum Herculi an Herculis clauam dici oporteat, si doceat analogia, cum utrumque sit in consuetudine, non neglegendum {sunt}, quod aeque sunt et breui<a> et aperta. (27.) praeterea quo{d}ius utilitatis causa quaeque res sit inuenta, si ex ea quis id sit consecutus, amplius ea<m> scrutari cum sit nimium otiosi, et cum utilitatis causa uerba ideo sint imposita rebus ut ea<s> significent, si id consequimur una consuetudine, ni{c}hil prodest analogia.

Lucr. 5,1029-1032
at uarios linguae sonitus natura subegit 
mittere et utilitas expressit nomina rerum
non alia longe ratione atque ipsa uidetur
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

Epic. ep. Hdt. 75 ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα ἐξ ἀρχῆς μὴ θέσει γενέσθαι, ἀλλ’ αὐτὰς τὰς φύσεις τῶν ἀνθρώπων καθ’ ἕκαστα ἔθνη ἴδια πασχούσας πάθη καὶ ἴδια λαμβανούσας φαντάσματα ἰδίως τὸν ἀέρα ἐκπέμπειν στελλόμενον ὑφ’ ἑκάστων τῶν παθῶν καὶ τῶν φαντασμάτων, ὡς ἄν ποτε καὶ ἡ παρὰ τοὺς τόπους τῶν ἐθνῶν διαφορὰ εἴη.

Epic. ep. Hdt. 76 ὕστερον δὲ κοινῶς καθ’ ἕκαστα ἔθνη τὰ ἴδια τεθῆναι πρὸς τὸ τὰς δηλώσεις ἧττον ἀμφιβόλους γενέσθαι ἀλλήλαις [pler. codd. : ἀλλήλοις Meibom] καὶ συντομωτέρως δηλουμένας.

Varro ling. 8,7-8 qui s<i> non numquam offendunt non est mirum: et enim illi qui primi nomina imposuerunt rebus fortasse an in quibusdam sint lapsi: uoluis<se> enim putant singularis res notare, ut ex his in multitudine<m> declinaretur, ab homine homines; sic mares liberos uoluisse notari, ut ex his feminae declinarentur, ut est ab Terentio Terentia; sic in recto casu quas imponerent uoces, ut illinc essent futurae quae [Barwick 1957 p.36s. n. 3: quo] declinarentur: sed haec in omnibus tenere nequisse, quod et una<e> et <plures> [Goetz Schoell app., Dahlmann: et unae{t} dicuntur] dicuntur scopae et mas et femina aquila et recto et obliquo uocabulo uis. cur haec non tam si<n>t in culpa quam putant, pleraque soluere non difficile, sed nunc non necesse: non enim qui potuerint adsequi sed qui uoluerint, ad hoc quod propositum refert, quod ni{c}hilo minus declinari potest ab eo quod imposiuerunt scopae scopa, quam si imposuissent scopa, ab eo scopae, et sic alia.

Varro ling. 10,53 impositio est in nostro dominatu, nos in natura<e>: quemadmodum enim quisque uolt, imponit nomen, at declinat, quemadmodum uolt natura.

Varro ling. 6,3 ea [sc. natura] enim dux fuit ad uocabula imponenda homini.

6. Il convenzionalismo di Cesare

Gell. 19,8,7-10 tunc prolato libro de analogia [fr. 11b Garcea = GRFF 3a] primo uerba haec ex eo pauca memoriae mandaui. (8.) nam cum supra dixisset neque caelum triticumue neque harenam multitudinis significationem pati, num tu—inquit—harum rerum natura accidere arbitraris, quod unam terram ac plures terras et urbem et urbes et imperium et imperia dicamus, neque quadrigas in unam nominis figuram redigere neque harenam in multitudinis appellationem conuertere possimus? (9.) his deinde uerbis lectis ibi Fronto ad illum poetam ‘uideturne tibi – inquit – C. Caesar de statu uerbi contra te satis aperte satisque constanter pronuntiasse?’(10.) tunc permotus auctoritate libri poeta: ‘si a Caesare – inquit – ius prouocandi foret, ego nunc ab hoc Caesaris libro prouocassem. sed quoniam ipse rationem sententiae suae reddere supersedit, nos te nunc rogamus, ut dicas, quam esse causam uitii putes et in quadriga dicenda et in harenis’.

 

 

 

 

La classificazione delle parti del discorso

Billets, , ,

1. La tertia diuisio: le classi morfolessicali

Varro ling. 8,36 sic ex diuersis uerbis multa facta in declinando inueniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab soluendo {ab}luo [corr. Suerdsioeus] {ab}luam [corr. Augustinus]. omnia fere nostra <n>omina [corr. L. Spengel] uirilia [Scaliger : liberalia F] et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea<de>m <in> [add. L. Spengel] dand<i> [Laetus : dant F]: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia<e> [add. Laetus], eadem in dandi, uireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius, <Marcus et Marcius> [add. Groth] et co<m>mune, ut huius Plauti et Marci.

Varro ling. 10,17 tertia diuisio est: quae uerba declinata natura, ea diuiduntur [L. Spengel : diuiditur F] in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tempora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac diuisione singulis partibus tres reliqu{er}<a>e [corr. Müller] dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt uerba, si {non} [del. Canal] conueniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem.

Varro ling. 6,36 cum uerborum declinatuum genera sint quattuor, unum quod tempora adsignificat neque habet casus, ut ab lego leges lege, alterum quod casus habet neque tempora adsignificat, ut ab lego lectio et lector, tertium quod habet utrunque et tempora et casus, ut ab lego legens, lecturus, quartum quod neutrum habet, ut ab lego lecte ac lectissime.

Varro ling. 9,31 an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unamin qua si<n>t [Müller] casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid [Scioppius : et quid F] uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> [add. Augustinus] esse apud nos?

Varro ling. 8,44-45 quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam [Lachmann : iam F] qua diuiditur oratio secundum [Lachmann : secuta ut F] naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. has uocant quidam [Laetus : quidem F] ‘appellandi’, ‘dicendi’, ‘adminiculandi’, ‘iungendi’. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que, adminiculandi ut docte et commode. (45.) appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam ‘prouocabula’ qu<a>e sunt ut quis, qu<a>e; <‘uocabula’> [add. Laetus] ut scutum, {ut} [del. Bentinus] gladium; ‘nomina’ ut Romulus, Remus; ‘pronomina’ ut hic, h<a>ec. duo media dicuntur ‘nominatus’; prima et extrema ‘articuli’. primum genus est infinitum, secundum ut infinitum, tertium ut {ef}finitum [corr. Augustinus], quartum finitum.

Varro ling. 8,80 differunt [sc. nomina] a uocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris <H>elena, cum uocabula sint infinita ac res com<m>unis designent{ur} [B Augustinus], ut uir mulier.

D.L. 7,58 ἔστι δὲ προσηγορία μὲν κατὰ τὸν Διογένην [SVF 22] μέρος λόγου σημαῖνον κοινὴν ποιότητα, οἷον ἄνθρωπος, ἵππος· ὄνομα δέ ἐστι μέρος λόγου δηλοῦν ἰδίαν ποιότητα, οἷον Διογένης, Σωκράτης.

Prisc. GL 2,551,18‑20 itaque quibusdam philosophis placuit nomen et uerbum solas esse partes orationis, cetera uero adminicula uel iuncturas earum.

schol. Lond. D.T. GG 1.3,515,19‑21 οἱ Περιπατητικοὶ δύο μέρη λόγου ἐδόξασαν εἶναι, ὄνομα καὶ ῥῆμα· τὰ δὲ ἄλλα οὐ λέγουσιν εἶναι μέρη λόγου, ἀλλ’ ἕνεκεν συνδέσεως καὶ κόλλης παραλαμβάνεσθαι.

2. La polemica sul participio

Prisc. GL 2,548,3‑6 quaesitum est tamen an bene separauerint id [sc. participium] ab aliis partibus grammatici et primus Trypho [fr. 39 de Velsen], quem Apollonius quoque sequitur, maximus auctor artis grammaticae.

Prisc. GL 3,239,5‑9 Graeci autem participio utuntur substantiuo: Ἀπολλώνιος ὢν διδάσκεις, Τρύφων ὢν μανθάνεις, quo nos quoque secundum analogiam possemus uti, nisi usus deficeret participii frequens. quamuis Caesar [fr. 31 Garcea = GRFF 28] non incongrue protulit ens a uerbo sum, es, quomodo a uerbo possum, potes: potens.

Isid. orig. 11,2,33 mortuus autem ex qua parte orationis declinetur incertum est. nam sicut ait Caesar [fr. 32 Garcea = GRFF 27], ab eo quod est morior in participio praeteriti temporis in TVS exire debuit, per unum scilicet V, non per duo. nam ubi geminata est littera V, nominatiuus est, non participium ut fatuus arduus.

3. La polemica sui pronomi

Varro ling. 8,50-51

Varro ling. 10,19(18) in articulis uix adumbrata est analogia et magis rerum quam uocum; in nomi-n<at>ibus [corr. L. Spengel] magis expressa ac plus etiam in uocibus {ac similitudinibus} [del. L. Spengel] quam in rebus suam optinet rationem. etiam illud accedit ut in articulis habere analogias ostendere sit difficile, quod singula sint uerba, hic contra facile, quod magna sit copia similium nominatuum. quare non tam hanc partem ab illa {ab} [del. Augustinus] diuidendum quam illud uidendum, ut satis sit uerecundi etiam illam in eandem arenam uocare pugnatum.

Char. GL 1,111,3‑6 = p.142,4‑7 B. se et sese pronomina ita distinguit [sc. Caesar, fr. 29 Garcea = GRFF 10], ut se dicamus, cum aliquem quid in alium fecisse ostendimus, ut puta ille dicit se hoc illi fecisse; cum autem in se ipsum, tunc dicamus sese, uelut dixit sese hoc sibi fecisse.

Char. GL 1,110,23-111,2 = pp.141,25-142,3 Barwick is homo idem compositum facit, nisi quia Caesar [fr. 28 Garcea = GRFF 10] libro II singulariter isdem, pluraliter idem dicendum confirmat. sed consuetudo hoc non seruat.

Cic. orat. 157
            idem campus habet
inquit Ennius [ann. 477 Vahlen2 = 504 Skutsch], et in templis [cf. CIL i2 638, 736, 745, 1739]: idem probauit; at isdem erat uerius, nec tamen eisdem ut opimius; male sonabat isdem: impetratum est a consuetudine ut peccare suauitatis causa liceret.

4. La matrice aristotelica delle partizioni del discorso

Varro ling. 8,11 quarum rerum [L. Spengel : quarum generum F : quorum generum Laetus] declinationes oriantur, partes orationis sunt duae, si item ut Dion in tris diuiserimus partes res quae uerbis significantur: unam quae adsignificat casus, alteram quae tempora, tertia<m> [corr. Müller] quae neutrum. de his Aristoteles orationis duas partes esse dicit: uocabula et uerba, ut homo et equus, et legit et currit.

Cic. Cael. 24 at praeuaricatione est Asicius liberatus. perfacile est isti loco respondere, mihi praesertim a quo illa causa defensa est. sed Caelius optimam causam Asici esse arbitratur; cuicuimodi autem sit, a sua putat esse seiunctam. neque solum Caelius sed etiam adulescentes humanissimi et doctissimi, rectissimis studiis atque optimis artibus praediti, Titus Gaiusque Coponii qui ex omnibus maxime Dionis mortem doluerunt, qui cum doctrinae studio atque humanitatis tum etiam hospitio Dionis tenebantur. Habitabat apud Titum, ut audistis, Dio, erat ei cognitus Alexandriae. quid aut hic aut summo splendore praeditus frater eius de M. Caelio existimet ex ipsis, si producti erunt, audietis.

Cic. Cael. 54 sed haec quae sunt oratoris propria, quae mihi non propter ingenium meum sed propter hanc exercitationem usumque dicendi fructum aliquem ferre potuissent, cum a me ipso elaborata proferri uiderentur, breuitatis causa relinquo omnia. habeo enim, iudices, quem uos socium uestrae religionis iurisque iurandi facile esse patiamini, L. Lucceium, sanctissimum hominem et grauissimum testem, qui tantum facinus in famam atque in fortunas suas neque non audisset inlatum a M. Caelio neque neglexisset neque tulisset. an ille uir illa humanitate praeditus, illis studiis, illis artibus atque doctrina illius ipsius periculum quem propter haec ipsa studia diligebat, neglegere potuisset et, quod facinus in alienum hominem intentum seuere acciperet, id omisisset curare in hospitem? quod per ignotos actum si comperisset doleret, id a suis seruis temptatum esse neglegeret? quod in agris locisue publicis factum reprehenderet, id in urbe ac domi suae coeptum esse leniter ferret? quod in alicuius agrestis periculo non praetermitteret, id homo eruditus in insidiis doctissimi hominis dissimulandum putaret?

Aristot. int. 16b6-7 ῥῆμα δέ ἐστι τὸ προσσημαῖνον χρόνον, οὗ μέρος οὐδὲν σημαίνει χωρίς.

Aristot. poet. 1457a14-18 ῥῆμα δὲ φωνὴ συνθετὴ σημαντικὴ μετὰ χρόνου ἧς οὐδὲν μέρος σημαίνει καθ’ αὑτό, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ὀνομάτων· τὸ μὲν γὰρ ἄνθρωπος ἢ λευκόν οὐ σημαίνει τὸ πότε, τὸ δὲ βαδίζει ἢ βεβάδικεν προσσημαίνει τὸ μὲν τὸν παρόντα χρόνον τὸ δὲ τὸν παρεληλυθότα.

Varro ling. 8,12 utriusque generis, et uocabuli et uerbi, quaedam priora, quaedam posteriora; priora ut homo, scribit, posteriora ut doctus et docte : dicitur enim homo doctus et scribit docte. haec sequitur locus et tempus, quod neque homo nec scribit potest sine loco et tempore esse, ita ut magis sit locus homini coniunctus, tempus scriptioni.

The Philosophy of Antiochus, ed. D. Sedley, Cambridge 2012.

 

 

 

 

 

Il contesto culturale del De lingua Latina

Billets, , ,

1. La forma dell’in utramque partem disserere

Cic. fin. 5,12 disserendique ab isdem [sc. Aristotele et Theophrasto, F672 Fortenbaugh et al.] non dialectice solum, sed etiam oratorie praecepta sunt tradita, ab Aristoteleque principe de singulis rebus in utramque partem dicendi exercitatio est instituta, ut non contra omnia semper, sicut Arcesilas [F12 Mette = F48 Vezzoli], diceret, et tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utraque parte dici posset, expromeret.

Cic. de orat. 3,67 quem [sc. Arcesilam, T5a Mette = F35 Vezzoli] ferunt eximio quodam usum lepore dicendi aspernatum esse omne animi sensusque iudicium primumque instituisse – quamquam id fuit Socraticum maxime – non quid ipse sentiret ostendere, sed contra id, quod quisque se sentire dixisset, disputare.

Cic. de orat. 3,80 sin aliquis exstiterit aliquando qui Aristotelio more de omnibus rebus in utramque sententiam possit dicere et in omni causa duas contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut hoc Arcesilae [F5a Mette = F36 Vezzoli] modo et Carneadi [F4a Mette] contra omne quod propositum sit disserat, quique ad eam rationem exercitationemque adiungat hunc rhetoricum usum moremque {exercitationemque} [del. Kumaniecki] dicendi, is sit uerus, is perfectus, is solus orator.

2. La pubblicazione del de lingua Latina

Cic. Att. 13,12,3 (Arpino, 23 giugno 45) quod ad me de Varrone scribis, scis me antea orationes aut aliquid id genus solitum scribere ut Varronem nusquam possem intexere. postea autem quam haec coepi φιλολογώτερα, iam Varro mihi denuntiauerat magnam sane et grauem προσφώνησιν. biennium praeteriit cum ille Καλλιππίδης adsiduo cursu cubitum nullum processerit. ego autem me parabam ad id quod ille mihi misisset ut αὐτῷ τῷ μέτρῳ καὶ λώϊον, si modo potuissem.

Cic. ac. 1,2 ‘silent enim diutius Musae Varronis quam solebant, nec tamen istum cessare sed celare quae scribat existimo’. ‘minime uero – inquit ille [sc. Varro] – intemperantis enim arbitror esse scribere quod occultari uelit; sed habeo magnum opus in manibus, quae iam pridem; ad hunc enim ipsum – me autem dicebat – quaedam institui, quae et sunt magna sane et limantur a me politius’.

Cic. ac. 1,3 et ego ‘ista quidem – inquam –, Varro, iam diu expectans non audeo tamen flagitare; audiui enim e Libone nostro, cuius nosti studium (nihil enim eius modi celare possumus), non te ea intermittere sed accuratius tractare nec de manibus umquam deponere’.

Cic. fam. 9,8,1 (ad Varronem, Tuscolo, 10/11 luglio 45) etsi munus flagitare, quamuis quis ostenderit, ne populus quidem solet nisi concitatus, tamen ego exspectatione promissi tui moueor ut admoneam te, non ut flagitem. misi autem ad te quattuor admonitores non nimis uerecundos; nosti enim profecto os huius adulescentioris Academiae. ex ea igitur media excitatos misi; qui metuo ne te forte flagitent, ego autem mandaui ut rogarent. exspectabam omnino iam diu meque sustinebam ne ad te prius ipse quid scriberem quam aliquid accepissem, ut possem te remunerari quam simillimo munere. sed cum tu tardius faceres, id est, ut ego interpretor, diligentius, teneri non potui quin coniunctionem studiorum amorisque nostri, quo possem litterarum genere, declararem.

3. La struttura dell’opera

Varro ling. 7,109-110 quare institutis sex libris, quemadmodum rebus Latina nomina essent imposita ad usum nostrum (e quis tris scripsi P{o}. [del. Laetus] Septumio qui mihi fuit qu<a>estor, tris tibi, quorum hic est tertius, priores de disciplina uerborum originis, posteriores de uerborum originibus, in illis, qui ante sunt, in primo uolumine est quae dicantur, cur ἐτυμολογικὴ neque ars sit neque ea utilis sit, in secundo quae sint, cur et ars ea sit et <ut>il{l}is [em. Turnebus] sit, in tertio quae forma etymologiae, (110.) in secundis tribus quos ad te misi item generatim discretis, primum in quo sunt origines uerborum locorum et earum rerum quae in locis esse solent, secundum quibus uocabulis tempora sint notata et eae res quae in temporibus fiunt, tertius hic, in quo a poetis item sumpta ut illa [Victorius : utilia F] quae dixi in duobus libris soluta [Scioppius : solita F] oratione.

Varro ling. 5,1 quemadmodum uocabula essent imposita rebus in lingua Latina, sex libris exponere institui. de his tris ante hunc feci quos Septumio misi: in quibus est de disciplina quam uocant ἐτυμολογικήν: quae contra ea<m> [add. Rholandellus] dicerentur, uolumine primo, quae pro ea, secundo, quae de ea, tertio. in his ad te scribam, a quibus rebus uocabula imposita sint in lingua Latina et ea quae sunt in consuetudine apud poetas.

Varro ling. 7,5 dicam in hoc libro de uerbis quae a poetis sunt posita, primum de locis, dein quae in locis sunt, tertio de temporibus, tum quae cum temporibus sunt coniuncta: sed ita [Mueller : dis F] ut qu<a>e cum his sint coniuncta, adiungam, et si quid excedit [Scioppius : excidit F] ex hac quadripertitione, tamen in ea ut comprehendam.

Varro ling. 8,24 de quibus utriusque generis declinationibus libros faciam bis ternos, prioris tris de earum declinationum disciplina, posteriores de [L. Spengel : ex F] eius disciplinae propaginibus. de prioribus primus erit hic, quae contra similitudinem declinationum dicantur, secundus, quae contra dissimilitudinem, tertius de similitudinum forma; de quibus quae expediero [Müller : experiero F] singulis tribus, tum de alteris totidem scribere ac diuidere incipiam [Lommatzsch : incipimus F].

Varro ling. 10,1 in uerborum declinationibus disciplina loquendi dissimilitudinem an similitudinem sequi deberet, multi qu<a>esierunt, cum ab his ratio quae ab similitudine oriretur uocaretur analogia, reliqua pars appellaretur anomalia. de qua re primo libro quae dicerentur cur dissimilitudinem ducem haberi oporteret, dixi, secundo contra quae dic<er>entur [add. Aldus], cur potius {dis}similitudinem [del. Aldus] conueniret praeponi. quarum rerum quod nec fundamenta, ut debuit [Augustinus : debita F], posita ab ullo neque ordo ac natura, ut res postulat, explicita, ipse eius rei formam exponam.

Varro ling. 8,1-2 quom oratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendi, cuius prima pars, quemadmodum uocabula rebus essent imposita, secunda, quo pacto de his declinata in discrimina ierint [Scioppius : ierunt F], tertia, ut ea inter se ratione coniuncta sententiam efferant, prima parte exposita de secunda incipiam hinc. (2.) de huiusce multiplici natura discriminum orae sunt hae, cur et quo et quemadmodum in loquendo declinata sunt uerba.

4. La morfologia: analogia e anomalia

Varro ling. 8,23 de eo Graeci Latinique libros fecerunt multos, partim cum alii putarent in loquendo ea uerba sequi oportere, quae ab similibus similiter essent declinata, quas appellarunt ἀναλογίας, alii cum id neglegendum putarent ac potius sequendam <dis>similitudinem [corr. Augustinus], quae in consuetudine est, quam uocarunt ἀνωμαλίαν [rest. Aldus : ΑωΜΑεΝΑΝ F].

Varro ling. 9,1 <insignis eorum est error qui malunt quae> [suppl. Boot] nesciunt docere quam discere quae ignorant: in quo fuit Crates [fr. 104 Broggiato], nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo [SVF II fr. 151], homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας IV libros [corr. Willmanns : lei libri F] contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimili{bu}s similibus [corr. Wilmanns : dissimilibus similes F] esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um [corr. Aldus], et {cum} [del. L. Spengel] Aristarchus, de aequabilitate cum scribit {et de} [secl. L. Spengel], uerborum similitudinem qua{ru}ndam [corr. Groth] <in> inclinationes [add. Fink 1952: 378] sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Simpl. cat. CAG viii 102-22-24 καλῶς δὲ εἶπεν [sc. Ἀριστοτέλης, cat. 3b10] ὅτι ‘πᾶσα οὐσία δοκεῖ τόδε τι σημαίνειν’, διότι τὴν ἑτέρων δόξαν ἀπαγγέλλει καὶ τὴν ἀνωμαλίαν τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

[Alex.] SE CAG ii.3 67-31-68,1 πόθεν οὖν γίνεται ἡ ἀπάτη; ἥ ὡς καὶ ἄνωθεν εἴρηται, διὰ τὸ ἀνώμαλον τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

Apoll. Dysc. con. 215,18-216,2 φαμὲν τὸ μάχομαι παθητικόν, καὶ δῆλον ὅτι τῷ τύπῳ τῆς φωνῆς· εἰ γὰρ ἀπὸ τοῦ δηλουμένου, δῆλον ὅτι ἐνεργητικόν. ἀλλὰ μὴν καὶ τὸ παιδίον οὐδέτερον διὰ τὸν τύπον, ἐπεὶ ἀμφότερόν ἐστι διὰ τὸ δηλούμενον· παρατιθέμενος γοῦν τις ἀρσενικὸν καὶ θηλυκόν, εἴποι ἄν παρατίθεμαί σοι παιδία. ἀλλὰ καὶ τὸ Θῆβαι πληθυντικόν, καὶ μία ἡ ὑποκειμένη πόλις. ἔστι καὶ ἐπ’ ἄλλων πλειόνων τὸ τοιοῦτον παραθέσθαι.

Sext. Emp. math. 1,154 τὰ δὲ αὐτὰ ταῦτα μετακτέον καὶ ἐπὶ τὰ ἑνικὰ καὶ πληθυντικὰ τῶν ὀνομάτων. Ἀθῆναι γὰρ λέγονται πληθυντικῶς ἡ μία πόλις καὶ Πλαταιαί, καὶ πάλιν Θήβη ἑνικῶς καὶ Θῆβαι πληθυντικῶς, καὶ Μυκήνη καὶ Μυκῆναι. ῥηθήσεται δὲ ἐπιμελέστερον περὶ τῆς ἐν τούτοις ἀνωμαλίας προβαινούσης τῆς ζητήσεως.

 

schol. Hom. Il. (A) 9,168a (Ariston.) Φοῖνιξ μὲν πρώτιστα <Διῒ φίλος ἡγησάσθω> [suppl. Villoison]: ὅτι ὁ Φοῖνιξ προέρχεται καὶ οὐ συμπρεσβεύει τοῖς περὶ τὸν Ὀδυσσέα ὥστε μὴ συγχεῖσθαι διὰ τῶν ἑξῆς τὰ δυϊκά.

schol. Hom. Il. (A) 9,169a (Ariston.) αὐτὰρ ἔπειτ’ Αἴας τε μέγας <καὶ δῖος Ὀδυσσεύς> [suppl. Erbse]: ἡ διπλῆ, ὅτι τὸ <ἔπειτα> Ἀρίσταρχος [fr. 155 Matthaios] ἀντὶ χρονικοῦ παραλαμβάνει, ἀντὶ τοῦ μετὰ ταῦτα, ὡς καὶ “Ἑρμείας μὲν ἔπειτα” [κ 307]· βούλεται γὰρ πρῶτον τὸν Φοίνικα ἀπεληλυθότα εἰς τὸ σκήνωμα, εἶτα τὸν Ὀδυσσέα καὶ τὸν Αἴαντα ὡς πρεσβεύοντας. ὁ δὲ Κράτης [fr. 9 Broggiato] τὸ ἔπειτα ἀντὶ τοῦ δή συνδέσμου λαμβάνει.

5. Il quadro teorico dei processi flessivi

Varro ling. 10,2 dicam de quattuor rebus, quae continent declinationes [L. Spengel : declinationibus F] uerborum: quidsit simile ac dissimile, quid ratio quam appellant λόγον, quid pro portione quod dicunt ἀνὰ λόγον, quid consuetudo; quae explicat<a>e declarabunt analogiam et anomalia<m> [add. Pius], unde sit, quid sit, cuiusmodi sit.

6. La prima diuisio e la polemica sui nomina litterarum

Varro ling. 8,64‑65 secundo quod Crates, cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse uocabula nostra, sed penitus barbara, qu<a>eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos uocant barbaros cum casibus dica<n>t [add. Laetus]. (65.) quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt Alacco Alaccus [Weisgerber : alaucus F] et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si<n>t [add. Rholandellus] singulis casibus, ideo eas {litteras Graecas} [del. Mette] nominari, sic Graeci nostra senis casibus non quinis [Laetus : quinis non F] dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia.

Varro ling. 9,51‑52 dicunt, quod uocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo<rum> [add. L. Spengel] dicatur esse analogia quae ab similibus uerbis similiter esse<nt> [add. L. Spengel] declinata. quare non solum in uocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed <ne> [add. Aldus] in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. (52.) quod si quis in hoc quoque uelit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni<m> dicunt ipsi alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in uoce quae singulos habeant casus, in rebus pluri{mi}s [del. Goetz et Schoell]; quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt uocabulis casus, item ea inter se qua<e> ternos [Koeler : quaternos F], sic qu<a>e singulos habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, {huiusce E} [del. L. Spengel] huic E.

7. La seconda diuisio e la difformità dei derivati

Varro ling. 8,84 hinc quoque illa nomina L<a>ena<s> [Augustinus : Lesas F], <S>ufenas [Scaliger], Carrinas, M<a>ecenas, quae cum essent ab loco ut Vrbinas, {et} tamen {Verbinus} [del. Dahlmann comm. ad loc.] ab his debuerunt dici ad nostrorum nominum <similitudinem Vrbinius Laenius Sufenius Carrinius Maecenius> [add. Dahlmann comm. ad loc.].

Prisc. GL 2,249,3‑7 hic et haec Samnis huius Samnitis. sic Caesar de analogia [fr. 18 Garcea = GRFF 18]. Lucanus in II:
                                          Romanaque Samnis
     ultra Caudinas sperauit uulnera furcas [2,137-138].
huius neutrum Naeuius [FPL 36] Samnite protulit in carmine belli Punici.

Varro ling. 8,35 ab {h}isdem uocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae<oe> [Mette : Athenae<i> Laetus], ab altera Athenae{i}is [Dahlmann : Athenaiis F], a tertia Athen<a>eopolitae.

Pomp. GL 5,144,17‑24 Alba ciuitas: alii dicunt Albanus, alii Albensis. quae ratio est? numquid possumus scire, quare sic {quid} inuenitur. Caesar [fr. 8 Garcea = GRFF 12] quidem in libris analogicis uoluit dicere discretionem. ait sic Caesar in libris analogiae: duae sunt Albae, alia ista quam nouimus in Aricia, et alia hic in Italia. uolentes Romani discretionem facere, istos Albanos dixerunt, illos Albenses. non quoniam nescientes unam deriuationem esse hoc fecerunt, Caesar hoc dixit, sed ut facerent discretionem inter colonos, inter illos et istos.

Varro ling. 9,50 qui dicunt quod sit ab Romulo Roma et non Romula neque ut ab oue ouilia sic a boue bouilia, <non> [add. Etienne] esse analogias, errant, quod nemo pollicetur e uocabulo uocabulum declinari recto casu singulari in rectum singularem, sed ex duobus uocabulis similibus casus similiter declinatos similes fieri.

Varro ling. 9,71 sed ne in his uocabulis quae declinantur, si transeunt e recto casu in rectum casum: quae tamen fere non discedunt ab ratione sine iusta causa, ut hi qui gladiatores Faustinos: nam quod plerique dicuntur, ut tris extremas syllabas habeant easdem, Cascelliani, <Caeciliani,> [add. L. Spengel] Aquiliani, animaduertant [Augustinus : animaduertunt F], unde oriuntur, nomina dissimilia Cascellius, C<a>ecilius, Aquilius, <Faustus: quod si esset> [add. Müller] Faustius recte dicerent Faustianos; sic a Scipione quidam male dicunt Scipioninos: nam est Scipionarios. sed, ut dixi, quod ab huiuscemodi cognominibus raro declinantur cognomina neque in usum etiam perducta, natant quaedam.

Gell. 3,3,10 in eodem libro Varronis [GRFF 88] id quoque scriptum et Plautium fuisse quempiam poetam comoediarum. quoniam fabulae <illae> Plauti inscriptae forent, acceptas esse quasi Plautinas, cum essent non a Plauto Plautinae, sed a Plautio Plautianae.

8. Declinatio naturalis vs. declinatio uoluntaria

Varro ling. 10,15-16 secunda diuisio est de his uerbis quae declinari possunt, quod alia sunt a uoluntate, alia a natura. uoluntatem appello, cum unus quiuis a nomine <aliquo rei> [add. Mette] aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum uniuersi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is uelit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus uoluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, naturalis ad {o}rationem [del. Augustinus]. (16.) quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Capuanus, quod in consuetudine uehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co<m>muni consuetudine uerborum <a>egrotat, quod oritur e populo multiplici <et> [add. Groth] imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia.

 

 

 

 

Calques et composés chez Lucrèce

Billets, , , , , , , ,

Calques et néologismes

Lucrèce 3,18-22
apparet diuum numen sedesque quietae,
quas neque concutiunt uenti nec nubila nimbis
aspergunt neque nix acri concreta pruina                                              20
cana cadens uiolat semper<que> innubilus aether
integit et large diffuso lumine ridet.

Od. 6,42-45
…              φασὶ θεῶν ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
ἔμμεναι· οὔτ’ ἀνέμοισι τινάσσεται οὔτε ποτ’ ὄμβρῳ
δεύεται οὔτε χιὼν ἐπιπίλναται, ἀλλὰ μάλ’ αἴθρη
πέπταται ἀννέφελος, λευκὴ δ’ ἐπιδέδρομεν αἴγλη.

Lucrèce 2,1080-1083
…              in primis animalibus indice mente 
inuenies sic montiuagum genus esse ferarum,
sic hominum geminam prolem, sic denique mutas
squamigerum pecudes et corpora cuncta uolantum.

Cicéron Tusc. 5,79 bestiae non frigus, non famem, non montiuagos atque siluestris cursus lustrationesque patiuntur?

Empédocle P. Strasb. gr. Inv. 1665–1666 a (ii) 24-28 Martin–Primavesi
π]ρῶτον μὲν ξύνοδόν τε διάπτυξίν τ̣⌊ε γενέθλης,
ὅ̣σ̣[σ]α τε νῦν ἔτι λοιπὰ πέλει τούτοιο τ[όκοιο,                                       25
τοῦ̣το μὲν [ἂν] θηρῶν ὀριπλάγκτων ἀγ̣[ρότερ’ εἴδη,
τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀ[νθρώ]πω̣ν δίδυμον φύμα, [τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀνθέων
ῥιζοφόρων γέ̣ννημα καὶ ἀμπελοβάμ[ονα βότρυν.

Lucrèce 5,745
altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens

Ennius ann. 554 Skutsch contremuit templum magnum Iouis altitonantis

Cicéron carm. frg. 3,36 Blänsdorf
nam pater altitonans stellanti nixus Olympo

Les composés en latin littéraire archaïque

Plaute curc. 116-117 uinipollens … semisomnae

Pacuvius trag. 408 Ribbeck3 = frg. 238 Schierl : Nerei repandirostrum incuruiceruicum pecus

Cicéron Arat. 34,121-122 leuipes … horrificos; Arat. Prog. 4,10-11 mollipedesque … umiferum.

Lucrèce 5,789 quadripedum membris et corpore pennipotentum

Lucrèce 5,864-867
at leuisomna canum fido cum pectore corda,
et genus omne quod est ueterino semine partum
lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla
omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi.

866 cf. Accius praet. 20 Ribbeck3 = 654 Dangel pecus lanigerum eximia pulchritudine ; Lucrèce 2,661 lanigerae pecudes et equorum duellica proles

867 cf. Pacuvius trag. 330 Ribbeck3 = frg. 243,4 Schierl : neque eius gnati parui, qui tibi in tutelam est traditus

Lucrèce 1,3
quae mare nauigerum, quae terras frugiferentis

Ennius ann. 510 Skutsch : terrai frugiferai
carm. Marc. frg. 1,6 Morel ap. Liv. 25,12,6 in pontum magnum ex terra frugifera

Lucrèce 1,1

Aeneadum genetrix, hominum diuomque uoluptas

Il. 1,544 τὴν δ’ ἠμείβετ’ ἔπειτα πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε 
Ennius ann. 592 Skutsch : pater diuomque hominumque

Ennius ann. 58 Skutsch : te… precor, Venus, te genetrix patris nostri

L’influence de la tradition grecque

Lucrèce 5,457-459
…        ideo per rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer et multos secum leuis abstulit ignis.

Lucrèce 5,498
inde mare, inde aer, inde aether ignifer ipse

Lucrèce 6,379
hoc est igniferi naturam fulminis ipsam
perspicere .

cf. Pindare N. 10,71 Ζεὺς δ' ἐπ' Ἴδᾳ πυρφόρον πλᾶξε ψολόεντα κεραυνόν ; Eschyle Sept. 444-445 τὸν πυρφόρον | ἥξειν κεραυνόν ; Sophocle O.C. 1658-1659  πυρφόρος θεοῦ | κεραυνὸς ; Phil. 1198 πυρφόρος ἀστεροπητὴς

Lucrèce 4,180 = 4,909
suauidicis potius quam multis uersibus edam

cf. Hésiode th. 965-966 ἡδυέπειαι | Μοῦσαι Ὀλυμπιάδες

Lucrèce 1,945-946
uolui tibi suauiloquenti
carmine Pierio rationem exponere nostra

cf. Ennius ann. 304-305 Skutsch : additur orator Cornelius suauiloquenti | ore Cethegus Marcus Tuditano collega

Lucrèce 1,929-930 = 4,4-5 
insignemque meo capiti petere inde coronam,
unde prius nulli uelarint tempora Musae

cf. Méléagre AP 4,1,57-58 ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις | κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος

Calques de mots préfixés

Lucrèce 2,739-745
in quae corpora si nullus tibi forte uidetur
posse animi iniectus fieri, procul auius erras.                                               740
nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore,
scire licet nostrae quoque menti corpora posse
uorti in notitiam nullo circumlita fuco.                                                        745

Lucrèce 2,1040-1047
desine quapropter nouitate exterritus ipsa                                                    1040
expuere ex animo rationem, sed magis acri
iudicio perpende, et si tibi uera uidentur,
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
infinita foris haec extra moenia mundi,                                                        1045
quid sit ibi porro, quo prospicere usque uelit mens
atque animi iniectus [Marullus : tactus codd.] liber quo peruolet ipse.

Lucrèce 1,66-77
primum Graius homo mortalis tendere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra,
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem
inritat animi uirtutem effringere ut arta                                                        70
naturae primus portarum claustra cupiret.
ergo uiuida uis animi peruicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragrauit mente animoque.
unde refert nobis uictor quid possit oriri,                                                     75
quid nequeat, finita potestas denique cuique
quanam sit ratione atque alte terminus haerens.

Il. 17,166-168 ἀλλὰ σύ γ' Αἴαντος μεγαλήτορος οὐκ ἐτάλασσας | στήμεναι ἄντα κατ' ὄσσε ἰδὼν δηΐων ἐν ἀϋτῇ, | οὐδ' ἰθὺς μαχέσασθαι, ἐπεὶ σέο φέρτερός ἐστι.

v. 66 cf. Ennius ann.164 Skutsch nauus repertus homō, Graio patre, Graius homō, rex.

v. 70-71 cf. Ennius ann. 225-226 Skutsch postquam Discordia taetra | belli ferratos postes portasque refregit.

cf. aussi Lucrèce 5,1-2 quis potis est dignum pollenti pectore carmen | condere pro rerum maiestate hisque repertis ? ≈ Ennius ann. 164 Skutsch quis potis ingentis oras euoluere belli.

Lucrèce 1,144-145
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis

Épicure ep. Hdt. 38 38 ταῦτα δὲ διαλαβόντας συνορᾶν {δεῖ} ἤδη περὶ τῶν ἀδήλων. πρῶτον μὲν ὅτι οὐδὲν γίνεται ἐκ τοῦ μὴ ὄντος.

Lucrèce 1,996-997
…                                     suppeditantur
ex infinito cita corpora materiai

Épicure ep. Hdt. 73 τοὺς κόσμους… γεγονέναι ἀπὸ τοῦ ἀπείρου

 

 

 

Lucrèce et la langue grecque

Billets, , , , ,

La tmèse

Lucrèce 4,247 aera qui inter se [sc. imaginem] cumque est oculosque locatus
Lucrèce 6,394 uoluitur in flammis innoxius inque peditur turbine
Lucrèce 2,154 sed complexa meant inter se conque globata [sc. corpuscula]
Lucrèce 2,394 aut magis hamatis inter se perque plicatis [sc. elementis]
Lucrèce 1,651 languidior [sc. ardor] porro disiectis disque supatis [sc. partibus]
Lucrèce 5,299 instant [sc. nocturna lumina], nec loca lux inter quasi rupta relinquit

Ennius ann. 371 Skutsch Hannibal audaci cum pectore de me hortatur 
Lucilius 1137 Marx conque tubernalem
Plaute trin. 833 distraxissent disque tulissent satellites tui me miserum foede
Festus 206,17-18 Lindsay ob uos sacro, in quibusdam precationibus est, pro uos obsecro, ut sub uos placo, pro supplico.

Il. 17,522 ἶνα τάμῃ διὰ πᾶσαν

ΣbT: τῇ δὲ διακοπῇ τῆς λέξεως μεμίμηται τὸ γινόμενον.

Il. 17,542 ὥς τίς λέων κατὰ ταῦρον ἐδηδώς

ΣT: ἡ διακοπὴ τῆς λέξεως τὸν εἰς πολλὰ διεσπασμένον παρέστησε ταῦρον, οὐ τοῦ μέτρου ἀπαιτοῦντος.

Il. 13,394  ἐκ δέ οἱ ἡνίοχος πλήγη φρένας
Od. 4,198 βαλέειν τ᾽ ἀπὸ δάκρυ παρειῶν
Il. 5,310 ἀμφὶ δὲ ὄσσε κελαινὴ νὺξ ἐκάλυψε
Od. 2,3 περὶ δὲ ξίφος ὀξὺ θέτ’ ὤμῳ 

La syntaxe

Verbes construits avec le datif

Lucrèce 3,6-7
quid enim contendat hirundo
cycnis?

Callimaque Hecal. 260,56 Pfeiffer = 74,15 Hollis εὖτε κόραξ, ὅς νῦν γε καὶ ἂν κύκνοισιν ἐρίζοι 

Théocrite 5,136-137 οὐ θεμιτόν, Λάκων, ποτ’ ἀηδόνα κίσσας ἐρίσδειν, | οὐδ’ ἔποπας κύκνοισι

Verbes intransitifs construits avec l’accusatif

Lucrèce 3,489 tremit artus ; 6,1190 tremere artus

Il. 15,627 τρομέουσι δέ τε φρένα ναῦται 

Euripide Med. 1169 τρέμουσα κῶλα 

Hippocrate epid. 6,3,11 φρίσσομεν γὰρ τὰ ἔξωθεν μᾶλλον ἢ τὰ ἔνδοθεν τοῦ σώματος 

Accusatif neutre pluriel adverbial

Lucrèce 5,33 asper, acerba tuens 

Hésiode sc. 236 ἄγρια δερκόμενω 

Adjectif pluriel neutre combiné à un génitif

Lucrèce 1,86 prima uirorum ; 1,315 strataque … uiarum

Hérodote 6,100 τὰ πρῶτα τῶν Ἐρετριέων ; 9,78 Αἰγενητέων . . . τὰ πρῶτα

Théocrite 15,142 Ἄργεος ἄκρα Πελασγοί

Infinitif de but

Lucrèce 3,1029-1030
… per mare magnum
strauit iterque dedit legionibus ire per altum

Lucrèce 6,1227–1228
nam quod ali dederat uitalis aeris auras
uoluere in ore licere et caeli templa tueri.

habeo construit avec l’ infinitif

Lucrèce 6,711 item in multis hoc rebus dicere habemus 

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 5.2–5 sup. Sedley καὶ μάλ ̓ ὀρθῶς [γε, ὦ] Μητρόδωρε· πάνυ γὰρ οἰμαί σε πολλὰ ἂν ἔχειν προε[ν]έγκασθαι . . .

Épicure ep. Hdt. 37 πρῶτον μὲν οὖν τὰ ὑποτεταγμένα τοῖς φθόγγοις, ὦ Ἡρόδοτε, δεῖ εἰληφέναι, ὅπως ἂν τὰ δοξαζόμενα ἢ ζητούμενα ἢ ἀπορούμενα ἔχωμεν εἰς ταῦτα ἀναγαγόντες ἐπικρίνειν.

Le vocabulaire

Lucrèce 1,471-477
denique materies si rerum nulla fuisset
nec locus ac spatium, res in quo quaeque geruntur,
numquam Tyndaridis forma conflatus amore
ignis Alexandri Phrygio sub pectore gliscens
clara accendisset saeui certamina belli                                                         475
nec clam durateus Troiianis Pergama partu
inflammasset equos nocturno Graiiugenarum.

Lucrèce 5,396-406
ignis enim superauit et ambiens multa perussit,
auia cum Phaethonta rapax uis solis equorum
aethere raptauit toto terrasque per omnis.
at pater omnipotens ira tum percitus acri
magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu                                            400
deturbauit equis in terram, Solque cadenti
obuius aeternam succepit lampada mundi
disiectosque redegit equos iunxitque trementis,
inde suum per iter recreauit cuncta gubernans,
scilicet ut ueteres Graium cecinere poëtae.                                                   405
quod procul a uera nimis est ratione repulsum.

Lucrèce 6,908 quem Magneta uocant patrio de nomine Grai 

Lucrèce 6,701-702
in summo sunt uertice enim craterĕs, ut ipsi
nominitant, nos quod fauces perhibemus et ora.

Lucrèce 5,22-36
Herculis antistare autem si facta putabis,
longius a uera multo ratione ferere.
quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus hiatus
ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,                                                  25
denique quid Cretae taurus Lernaeaque pestis                                             
hydra uenenatis posset uallata colubris?
quidue tripectora tergemini uis Geryonai 
* * *
tanto opere officerent nobis Stymphala colentes?                                        
et Diomedis equi spirantes naribus ignem                                                   30
Thracis Bistoniasque plagas atque Ismara propter                                       
aureaque Hesperidum seruans fulgentia mala,
asper, acerba tuens, immani corpore serpens
arboris amplexus stirpes? quid denique obesset
propter Atlanteum litus pelagique seuera,                                                    35
quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?

Lucrèce 4,1123-1130
adde quod absumunt uiris pereuntque labore,
adde quod alterius sub nutu degitur aetas,
labitur interea res et Babylonia fiunt
languent officia atque aegrotat fama uacillans.
unguenta et pulchra in pedibus Sicyonia rident,                                           1125
scilicet et grandes uiridi cum luce zmaragdi
auro includuntur teriturque thalassina uestis
adsidue et Veneris sudorem exercita potat.
et bene parta patrum fiunt anademata, mitrae, 
inter dum in pallam atque Alidensia Ciaque uertunt.                                    1130

Lucrèce 2,847-849
sicut amaracini blandum stactaeque liquorem
et nardi florem, nectar qui naribus halat,
cum facere instituas…

Lucrèce 4,123-125
praeterea quaecumque suo de corpore odorem
expirant acrem, panacēs absinthia taetra
habrotonique graues et tristia centaurea…

 

 

 

Étymologies implicites chez Lucrèce

Billets, ,

Vénus et Mars

Lucrèce 1,2-34
alma Venus                                                                                                               2
…
te, dea, te fugiunt uenti, te nubila caeli                                                        6
aduentumque tuum
…
aëriae primum uolucris te, diua, tuumque                                                    13
significant initium perculsae corda tua ui.
inde ferae pecudes persultant pabula laeta
…
nam tu sola potes tranquilla pace iuuare                                                      31
mortalis, quoniam belli fera moenera Mauors
armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se
reiicit aeterno deuictus uulnere amoris.

6 cf. Tibulle 1,4,21-22 Veneris periuria uenti | inrita per terras et freta summa ferunt ; Virgile Aen. 1,319 uenatrix dederatque comam diffundere uentis.

7 cf. Cicéron nat. deor. 2,69 quae autem dea ad res omnes ueniret Venerem nostri nominauerunt ; 3,62 Venus quia uenit ad omnia.

14 cf. Varron ling. 5,61 horum [sc. maris et feminae] uinctionis uis Venus.

15 cf. Varron ling. 5,95 pecus ab eo quod {per}pascebant ; Lucrèce 1,257 hinc [sc. terra] fessae pecudes pinguis per pabula laeta ; 2,996 pabula cum praebet [sc. terra], quibus omnes corpora pascunt.

34 cf. Varron ling. 5,62 non quod uincere uelit Venus, sed uincire.

mens/metuo/moueo

Lucrèce 3,152
uerum ubi uementi magis est commota metu mens

Lucrèce 2,18-19
mensque fruatur
iucundo sensu cura semota metuque?

Varron ling. 6,45 metuo mentem quodammodo motam [codd. : <a> mente q. m. mota Canal].

Varron ling. 6,48 metuere a quodam motu animi, cum id quod malum casurum putat refugit mens.

cultura

Lucrèce 5,1367-1369
inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli
temptabant, fructusque feros mansuescere terra
cernebant indulgendo blandeque colendo.

1369 cf. 4,1260 atque in eo refert quo uictu uita colatur.

fistula

Lucrèce 4,588-589
unco saepe labro calamos percurrit [sc. Pan] hiantis,
fistula siluestrem ne cesset fundere musam.

Varron ling. 5,123 fistula a qua fusus aquae.

Le rôle du grec

Références au mythe

Lucrèce 2,633-637
Dictaeos referunt [sc. armata manus] Curetas, qui Iouis illum
uagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
cum pueri circum puerum pernice chorea                                                                    635
{armat et in numerum pernice chorea}
armati in numerum pulsarent aeribus aera.

Lucrèce 5,892-893
aut rapidis canibus succinctas semimarinis
corporibus Scyllas et cetera de genere horum,
inter se quorum discordia membra uidemus [sc. ne credas].

Od. 12,86 τῆς [sc. Σκύλλης] ἦ τοι φωνὴ μὲν ὅση σκύλακος νεογιλλῆς

aether

Lucrèce 5,448
seorsum item puri secretique aetheris ignes.

Lucrèce 5,457-459
…        ideo per rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer et multos secum leuis abstulit ignis.

Lucrèce 5,498
inde mare, inde aer, inde aether ignifer ipse.

Anaxagoras A73 Dels–Kranz ap. Aristot. cael. 270b24-25 Ἀναξαγόρας δὲ κατακὲχρηται τῳ ὀνόματι τούτῳ [c’est-à-dire αἰθέρι] οὐ καλῶς. ὀνομάζει γὰρ αἰθέρα ἀντὶ πυρός (Simplicius ad. loc. αἰτιᾶται δὲ τὸν Ἀναξαγόραν οὐ καλῶς ἐτυμολογήσαντα τὸ τοῦ αἰθέρος ὄνομα ἀπὸ τοῦ αἴθειν) ; A43 DK ap. Aristot. 302a28 τὸ γὰρ πῦρ καὶ τὸν αἰθέρα προσαγορεύει ταὐτό.

letum

Lucrèce 3,79-82
et saepe usque adeo mortis formidine uitae
percipit humanos odium lucisque uidendae,
ut sibi consciscant maerenti pectore letum
obliti fontem curarum hunc esse timorem.

Varron ling. 7,42 “ollus leto datus est” [cf. Lucr. 5,1007-1008], quod Graecus dicit λήθῃ, id est obliuioni.

Paul Diacre p. 102,19 Lindsay : letum ab obliuione, quam Graeci λήθην uocant, dictum.

Lucrèce 3,670-678
praeterea si inmortalis natura animai
constat et in corpus nascentibus insinuatur,
cur super anteactam aetatem meminisse nequimus
nec uestigia gestarum rerum ulla tenemus?
nam si tanto operest animi mutata potestas,
omnis ut actarum exciderit retinentia rerum,                                                675
non, ut opinor, id ab leto iam longius errat;
quapropter fateare necessest quae fuit ante
interiisse et quae nunc est nunc esse creatam.

Lucrèce 3,847-860
nec, si materiem nostram collegerit aetas
post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est,
atque iterum nobis fuerint data lumina uitae,
pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum,                                     3.850
interrupta semel cum sit repetentia nostri.
et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante
qui fuimus, neque iam de illis nos adficit angor.
nam cum respicias inmensi temporis omne
praeteritum spatium, tum motus materiai                                                     855
multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis,
semina saepe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta
haec eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse.
nec memori tamen id quimus reprehendere mente;
inter enim iectast uitai pausa uageque                                                          860
deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.

Composés et préfixés

Servius Aen. 8,187 secundum Lucretium superstitio est superstantium rerum, id est caelestium et diuinarum, quae super nos stant, inanis et superfluus timo.

Lucrèce 1,64-65
quae caput a caeli regionibus ostendebat
horribili super aspectu mortalibus instans .

dementio

Lucrèce 3,463-464
quin etiam morbis in corporis auius errat
saepe animus; dementit enim deliraque fatur.

Paul Diacre 151,2 Lindsay : demens, quod de sua mente decesserit.

causidicus

Lucrèce 4,966
causidici causas agere et componere leges.

Priscien GL 3,182,8-9 a causis et dicendo “causidicus”.

quaero

Lucrèce 4,969-970
nos agere hoc autem et naturam quaerere rerum
semper et inuentam patriis exponere chartis.

Varron ling. 6,79 ipsum quaerere ab eo quod quae res ut reciperetur datur opera.

procudo

Lucrèce 5,1264-1266
et prorsum quamuis in acuta ac tenuia posse
mucronum duci fastigia procudendo,                                                           1265
ut sibi tela parent, siluasque ut caedere possint.

Paul Diacre 69,20 Lindsay excudere, procudere et incudis ipsa a caedendo dicta sunt.

incestus

Lucrèce 1,98-99
sed casta inceste nubendi tempore in ipso
hostia concideret mactatu maesta parentis.

Marius Victorinus GL 6,10,7-8 sic et castus facit incestum, non incastum.

necesse

Lucrèce 2,80-85
si cessare putas rerum primordia posse
cessandoque nouos rerum progignere motus,
auius a uera longe ratione uagaris.
nam quoniam per inane uagantur, cuncta necessest
aut grauitate sua ferri primordia rerum
aut ictu forte alterius.                                                                                  85

Aurelius Opillus frg. 9 Funaioli ap. Fest. p. 158-19-20 Lindsay necessarium ait esse Opillus Aurelius, in quo non sit cessandum.

 

Relations étymologiques chez Lucrèce

Billets

Πρῶτα et ὕστερα ὀνόματα dans le Cratyle

Platon Cratyl. 427 c 6-9 καὶ τἆλλα οὕτω φαίνεται προσβιβάζειν καὶ κατὰ γράμματα καὶ κατὰ συλλαβὰς ἑκάστῳ τῶν ὄντων σημεῖόν τε καὶ ὄνομα ποιῶν ὁ νομοθέτης, ἐκ δὲ τούτων τὰ λοιπὰ ἤδη αὐτοῖς τούτοις συντιθέναι ἀπομιμούμενος.

Relations étymologiques synchroniques

Lucrèce 6,540-541
multaque sub tergo terrai flumina tecta
uoluere ui fluctus summersaque saxa putandumst.

L’analogie entre les lettres et les atomes

Lucrèce 1,196-198
ut potius multis communia corpora rebus
multa putes esse, ut uerbis elementa uidemus,
quam sine principiis ullam rem existere posse.

Lucrèce 1,823-829
quin etiam passim nostris in uersibus ipsis
multa elementa uides multis communia uerbis,
cum tamen inter se uersus ac uerba necessest                                               825
confiteare et re et sonitu distare sonanti.
tantum elementa queunt permutato ordine solo;
at rerum quae sunt primordia, plura adhibere
possunt unde queant uariae res quaeque creari.

Lucrèce 1,912-914
…quo pacto uerba quoque ipsa
inter se paulo mutatis sunt elementis,
cum ligna atque ignes distincta uoce notemus.

Lucrèce 2,1013-1022
quin etiam refert nostris in uersibus ipsis
cum quibus et quali sint ordine quaeque locata;
namque eadem caelum mare terras flumina solem                                        1015
significant, eadem fruges arbusta animantis;
si non omnia sunt, at multo maxima pars est
consimilis; uerum positura discrepitant res.
sic ipsis in rebus item iam materiai
{interualla uias conexus pondera plagas}                                                     1020
concursus motus ordo positura figurae
cum permutantur, mutari res quoque debent.

Lucrèce 2,688-699
quin etiam passim nostris in uersibus ipsis
multa elementa uides multis communia uerbis,
cum tamen inter se uersus ac uerba necesse est                                             690
confiteare alia ex aliis constare elementis;
non quo multa parum communis littera currat
aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem,
sed quia non uolgo paria omnibus omnia constant.
sic aliis in rebus item communia multa                                                        695
multarum rerum cum sint, primordia rerum
dissimili tamen inter se consistere summa
possunt; ut merito ex aliis constare feratur
humanum genus et fruges arbustaque laeta.

L’explication « atomologique » et ses limites

Lucrèce 2,398-405
huc accedit uti mellis lactisque liquores
iucundo sensu linguae tractentur in ore;
at contra taetra absinthi natura ferique                                          400
centauri foedo pertorquent ora sapore;
ut facile agnoscas e leuibus atque rutundis
esse ea quae sensus tangere possunt,
at contra quae amara atque aspera cumque uidentur
haec magis hamatis inter se nexa teneri.                                                      405

Lucrèce 2,410-413
ne tu forte putes serrae stridentis acerbum
horrorem constare elementis leuibus aeque
ac musaea mele, per chordas organici quae
mobilibus digitis expergefacta figurant.

Lucrèce 1,907-914
iamne uides igitur, paulo quod diximus ante,
permagni referre eadem primordia saepe
cum quibus et quali positura contineantur
et quos inter se dent motus accipiantque,                                                910
atque eadem paulo inter se mutata creare
ignes et lignum? quo pacto uerba quoque ipsa
inter se paulo mutatis sunt elementis,
cum ligna atque ignes distincta uoce notemus.

Relations étymologiques diachroniques

Lucrèce 6,740-746
principio, quod Auerna uocantur nomine, id ab re
impositumst, quia sunt auibus contraria cunctis,
e regione ea quod loca cum uenere uolantes,
remigii oblitae pennarum uela remittunt
praecipitesque cadunt molli ceruice profusae
in terram, si forte ita fert natura locorum,                                                    745
aut in aquam, si forte lacus substratus Auerni.

Cf. Nonius p. 14,4-5 Mercier = 20 Lindsay Auernus lacus idcirco appellatus est quia est odor eius auibus infestissimus ; Servius Aen. 3,442 hic lacus … sic ambiebatur ut … odor grauissimus superuolantes aues necaret : unde et Auernus dictus est quasi ἄορνος ; Isidore orig. 13,19 8 Auernus autem lacus uocatus quod aues ibi superuolare non possent.

Cf. aussi Sophocle frg. 748 Radt ; Lycophron Alex. 704 λίμνην τ’ Ἄορνον ἀμφιτορνωτὴν βρόχῳ.

Lucrèce 6,423-425
quod superest, facilest ex his cognoscere rebus,
presteras Graii quos ab re nominitarunt,
in mare qua missi ueniant ratione superne.

Héraclite A 14 Diels–Kranz ap. Aet. 3,3,9 πρηστῆρας δὲ κατὰ νεφῶν ἐμπρήσεις καὶ σβέσεις ; Xénophon Hell. 1,3,1 ὁ ἐν Φωκαίᾳ νεὼς τῆς Ἀθηνᾶς ἐνεπρήσθη πρηστῆρος ἐμπεσόντος ; Sénèque nat. quaest. 5,13,3 inflammatur et efficit quem πρηστῆρα Graeci uocant; hic est igneus turbo.

Lucrèce 6,906-909
quod superest, agere incipiam quo foedere fiat
naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit,
quem Magneta uocant patrio de nomine Grai,
Magnetum quia fit patriis in finibus ortus.

Lucrèce 4,1052-1058
sic igitur Veneris qui telis accipit ictus,
siue puer membris muliebribus hunc iaculatur
seu mulier toto iactans e corpore amorem,
unde feritur, eo tendit gestitque coire                                                          1055
et iacere umorem in corpus de corpore ductum;
namque uoluptatem praesagit muta cupido.
haec Venus est nobis; hinc autemst nomen amoris.

 

Métaphore et parcours d’interprétation

Billets, , ,

La diaphora

Rutilius Lupus 1,12 (p. 8,14-15 Halm) διαφορά: hoc schema est, cum uerbum iteratum aliam sententiam significauit ac significauit primo dictum.

Lucrèce 2,114-124
contemplator enim, cum solis lumina cumque
inserti fundunt radii per opaca domorum;                                                    115
multa minuta modis multis per inane uidebis
corpora misceri radiorum lumine in ipso
et uelut aeterno certamine proelia pugnas
edere turmatim certantia nec dare pausam
conciliis et discidiis exercita crebris.                                                           120
conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
quale sit in magno iactari semper inani.
dumtaxat, rerum magnarum parua potest res
exemplare dare et uestigia notitiai.

Démocrite 67 a 28 Diels–Kranz ap. Aristot. anim. 403b31-404a5 ὅθεν Δημόκριτος μὲν πῦρ τι καὶ θερμόν φησιν αὐτὴν εἶναι· ἀπείρων γὰρ ὄντων σχημάτων καὶ ἀτόμων τὰ σφαιροειδῆ πῦρ καὶ ψυχὴν λέγει, οἷον ἐν τῷ ἀέρι τὰ καλούμενα ξύσματα, ἃ φαίνεται ἐν ταῖς διὰ τῶν θυρίδων ἀκτῖσιν, ὧν τὴν μὲν πανσπερμίαν στοιχεῖα λέγει τῆς ὅλης φύσεως.

Lucrèce 3,434-444
nunc igitur quoniam quassatis undique uasis
diffluere umorem et laticem discedere cernis,                                              435
et nebula ac fumus quoniam discedit in auras,
crede animam quoque diffundi multoque perire
ocius et citius dissolui in corpora prima,
cum semel ex hominis membris ablata recessit.
quippe etenim corpus, quod uas quasi constitit eius,                                     440
cum cohibere nequit conquassatum ex aliqua re
ac rarefactum detracto sanguine uenis,
aere qui credas posse hanc cohiberier ullo,
corpore qui nostro rarus magis incohibentist [Eden 1977 : incohibescit codd.]?

Stobée 1,49,43 (frg. 337 Usener) εἰ δὲ παρέσπαρται μὲν καὶ ἔνεστιν ἡ ψυχὴ τῷ σώματι καθαπερεὶ ἀσκῷ πνεῦμα, περιεχομένη ἢ συμμιγνυμένη πρὸς αὐτὸ καὶ ἐγκινουμένη ὥσπερ τὰ ἐν τῷ ἀέρι ξύσματα διὰ τῶν θυρίδων φαινόμενα, δῆλόν που τοῦτο ὅτι ἔξεισιν μὲν ἀπὸ τοῦ σώματος, ἐν δὲ τῷ ἐκβαίνειν διαφορεῖται καὶ διασκεδάννυται, ὥσπερ <Δημόκριτος> καὶ <Ἐπίκουρος> ἀποφαίνονται.

Lucrèce 5,345-350
nam cum res tantis morbis tantisque periclis                                                345
temptarentur, ibi si tristior incubuisset
causa, darent late cladem magnasque ruinas.
nec ratione alia mortales esse uidemur,
inter nos nisi quod morbis aegrescimus isdem
atque illi quos a uita natura remouit.                                                           350

Théophraste frg. 184 Fortenbaugh ap. Philo Aet. 149 κατὰ δὴ τοὺς λεχθέντας τρόπους δίχα μυρίων ἄλλων βραχυτέρων φθειρομένου τοῦ πλείστου μέρους ἀνθρώπων, ἐπιλείπειν ἐξ ἀνάγκης καὶ τὰς τέχνας· δίχα γὰρ τοῦ μεθοδεύοντος οὐκ εἶναι καθ’αὑτὴν ἰδεῖν ἐπιστήμην. ἐπειδὰν δὲ αἱ μὲν κοιναὶ νόσοι χαλάσωσιν, ἄρξηται δὲ ἀνηβᾶν καὶ βλαστάνειν τὸ γένος ἐκ τῶν μὴ προκαταληφθέντων τοῖς ἐπιβρίσασι δεινοῖς, ἄρχεσθαι καὶ τὰς τέχνας πάλιν συνίστασθαι, οὐ τότε πρῶτον γενομένας, ἀλλὰ τῇ μειώσει τῶν ἐχόντων ὑποσπανισθείσας.

Lucrèce 4,1045-1060
inritata tument loca semine fitque uoluntas
eicere id quo se contendit dira lubido,
idque petit corpus, mens unde est saucia amore;                                    1048
namque omnes plerumque cadunt in uulnus et illam
emicat in partem sanguis, unde icimur ictu,                                           1050
et si comminus est, hostem ruber occupat umor.
sic igitur Veneris qui telis accipit ictus,
siue puer membris muliebribus hunc iaculatur
seu mulier toto iactans e corpore amorem,
unde feritur, eo tendit gestitque coire                                                    1055
et iacere umorem in corpus de corpore ductum;
namque uoluptatem praesagit muta cupido.
haec Venus est nobis; hinc autemst nomen Amoris,
hinc illaec primum Veneris dulcedinis in cor
stillauit gutta et successit frigida cura.                                                   1060

Lucrèce 5,590-603
illud item non est mirandum qua ratione                                                     590
tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,
quod maria ac terras omnis caelumque rigando
compleat et calido perfundat cuncta uapore.                                                593
nam licet hinc mundi patefactum totius unum                                              597
largifluum fontem scatere atque erumpere lumen,
ex omni mundo quia sic elementa uaporis
undique conueniunt et sic coniectus eorum                                                  600
confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.
nonne uides etiam quam late paruus aquai
prata riget fons interdum campisque redundet?

Diogène d’Œnoanda frg. 13 col. 3,13-4,5 Smith ἐνδέχεται τοιγαρ|οῦν τὸν ἥλιον ἀνθρακώ|δη τινὰ κύκλον̣ [εἶναι καὶ] | λεπτὸν ἄκρως, [ὑπό τε τῶν] | πνευμάτων αἰω̣[ρούμενον] | πηγῆς τε ἐπέχ[οντα τρό]|πον.

Les limites de la métaphore

Lucrèce 2,963-972
praeterea quoniam dolor est, ubi materiai
corpora ui quadam per uiscera uiua per artus
sollicitata suis trepidant in sedibus intus,                                                     965
inque locum quando remigrant, fit blanda uoluptas,
scire licet nullo primordia posse dolore
temptari nullamque uoluptatem capere ex se,
quandoquidem non sunt ex ullis principiorum
corporibus, quorum motus nouitate laborent                                                970
aut aliquem fructum capiant dulcedinis almae.
haut igitur debent esse ullo praedita sensu.

Métaphore et détournements

Lucrèce 5,467-479
sic igitur tum se leuis ac diffusilis aether
corpore concreto circumdatus undique flexit [Lachmann : saepsit codd.]
et late diffusus in omnis undique partis
omnia sic auido complexu cetera saepsit.                                                    470
hunc exordia sunt solis lunaeque secuta,
interutrasque globi quorum uertuntur in auris;
quae neque terra sibi adsciuit nec maximus aether,
quod neque tam fuerunt grauia ut depressa sederent,
nec leuia ut possent per summas labier oras;                                                475
et tamen interutrasque ita sunt ut corpora uiua
uersent et partes ut mundi totius extent;
quod genus in nobis quaedam licet in statione
membra manere, tamen cum sint ea quae moueantur.

Lucrèce 5,91-96
quod superest, ne te in promissis plura moremur,
principio maria ac terras caelumque tuere;
quorum naturam triplicem, tria corpora, Memmi,
tris species tam dissimilis, tria talia texta,
una dies dabit exitio, multosque per annos                                                   95
sustentata ruet moles et machina mundi.

 

Les métaphores de Lucrèce : des conflits entre philosophie et littérature ?

Billets, , ,

Animi iniectus

Lucrèce 2,739-745
in quae corpora si nullus tibi forte uidetur
posse animi iniectus fieri, procul auius erras.                                               740
nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore,
scire licet nostrae quoque menti corpora posse
uorti in notitiam nullo circumlita fuco.                                                        745

Lucrèce 2,1040-1047
desine quapropter nouitate exterritus ipsa                                                    1040
expuere ex animo rationem, sed magis acri
iudicio perpende, et si tibi uera uidentur,
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
infinita foris haec extra moenia mundi,                                                        1045
quid sit ibi porro, quo prospicere usque uelit mens
atque animi iniectus [Marullus : tactus codd.] liber quo peruolet ipse.

Lucrèce 1,66-77
primum Graius homo mortalis tendere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra,
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem
inritat animi uirtutem effringere ut arta                                                        70
naturae primus portarum claustra cupiret.
ergo uiuida uis animi peruicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragrauit mente animoque.
unde refert nobis uictor quid possit oriri,                                                     75
quid nequeat, finita potestas denique cuique
quanam sit ratione atque alte terminus haerens.

Il. 17,166-168 ἀλλὰ σύ γ' Αἴαντος μεγαλήτορος οὐκ ἐτάλασσας | στήμεναι ἄντα κατ' ὄσσε ἰδὼν δηΐων ἐν ἀϋτῇ, | οὐδ' ἰθὺς μαχέσασθαι, ἐπεὶ σέο φέρτερός ἐστι.

v. 66 cf. Ennius ann.164 Skutsch nauus repertus homō, Graio patre, Graius homō, rex.

v. 70-71 cf. Ennius ann. 225-226 Skutsch postquam Discordia taetra | belli ferratos postes portasque refregit.

cf. aussi Lucrèce 5,1-2 quis potis est dignum pollenti pectore carmen | condere pro rerum maiestate hisque repertis ? ≈ Ennius ann. 164 Skutsch quis potis ingentis oras euoluere belli.

La vision

Lucrèce 1,1114-1117
haec sic pernosces parua perductus opella;
namque alid ex alio clarescet, nec tibi caeca                                                1115
nox iter eripiet quin ultima naturai
peruideas: ita res accendent lumina rebus.

Lucrèce 1,143-145
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                               145

v. 145 cf. Cicéron Arat. frg. 34,245 Soubiran at si nocturno conuisens tempore caelum

Lucrèce 2,89-90
et quo iactari magis omnia materiai
corpora peruideas.                                                                                     90

Lucrèce 1,948-950
si tibi forte animum tali ratione tenere
uersibus in nostris possem, dum perspicis omnem
naturam rerum, qua constet compta figura.                                                  950

Lucrèce 1,156-159
quas ob res ubi uiderimus nil posse creari
de nihilo, tum quod sequimur iam rectius inde
perspiciemus, et unde queat res quaeque creari
et quo quaeque modo fiant opera sine diuom.

Lucrèce 2,109-124
multaque praeterea magnum per inane uagantur,
conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam                                              110
consociare etiam motus potuere recepta.
cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago
ante oculos semper nobis uersatur et instat.
contemplator enim, cum solis lumina cumque
inserti fundunt radii per opaca domorum;
multa minuta modis multis per inane uidebis
corpora misceri radiorum lumine in ipso
et uelut aeterno certamine proelia pugnas
edere turmatim certantia nec dare pausam
conciliis et discidiis exercita crebris.                                                          120
conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
quale sit in magno iactari semper inani.
dumtaxat, rerum magnarum parua potest res
exemplare dare et uestigia notitiai.

Les personnifications

Lucrèce 2,1-8
suaue, mari magno turbantibus aequora uentis
e terra magnum alterius spectare laborem;
non quia uexari quemquamst iucunda uoluptas,
sed quibus ipse malis careas quia cernere suauest;
suaue etiam belli certamina magna tueri                                                      5
per campos instructa tua sine parte pericli;
sed nihil dulcius est bene quam munita tenere
edita doctrina sapientum templa serena.

Lucrèce 2,547-564
quippe etenim hoc tibi si sumas [Deufert 2018 : 102-104 : sumant oculi codd.] finita per omne
corpora iactari unius genitalia rei,
unde, ubi, qua ui et quo pacto congressa coibunt
materiae tanto in pelago turbaque aliena?                                                    550
non, ut opinor, habent rationem conciliandi;
sed quasi naufragiis magnis multisque coortis
disiectare solet magnum mare transtra cauernas
antemnas proram malos tonsasque natantis,
per terrarum omnis oras fluitantia aplustra                                                   555
ut uideantur et indicium mortalibus edant,
infidi maris insidias uirisque dolumque
ut uitare uelint, neue ullo tempore credant,
subdola cum ridet placidi pellacia ponti,
sic tibi si finita semel primordia quaedam                                                    560
constitues, aeuom debebunt sparsa per omnem
disiectare aestus diuersi materiai,
numquam in concilium ut possint compulsa coire
nec remorari in concilio nec crescere adaucta.

Lucrèce 2,569-574
nec superare queunt motus itaque exitiales
perpetuo neque in aeternum sepelire salutem,                                              570
nec porro rerum genitales auctificique
motus perpetuo possunt seruare creata.
sic aequo geritur certamine principiorum
ex infinito contractum tempore bellum.

 

 

Métaphores nécessaires et métaphores inutiles

Billets, , , ,

Philodème rhet. 4 1,175 Sudhaus πᾶσα τέχνη φων[ὴ̣]ν οὐ δύναται προ[ίεσ]θαι στερ[η]θεῖσα τῆς ἐκ τῶν μεταφορῶν εὐχρησ[τίας].

Diogène Laêrce 10,13 (test. p. 88,1-4Usener) κέχρηται δὲ λέξει κυρίᾳ κατὰ τῶν πραγμάτων, ἣν ὅτι ἰδιωτάτη ἐστίν, Ἀριστοφάνης ὁ γραμματικὸς [frg. 404 Slater] αἰτιᾶται. σαφὴς δ’ ἦν οὕτως, ὡς καὶ ἐν τῷ Περὶ ῥητορικῆς ἀξιοῖ μηδὲν ἄλλο ἢ σαφήνειαν ἀπαιτεῖν.

Tryphon trop. III 193,4-7 Spengel διαφέρει δὲ μεταφορὰ καὶ κατάχρησις, ὅτι ἡ μὲν μεταφορὰ ἀπὸ κατωνομασμένου ἐπὶ κατωνομασμένον γίνεται, ἡ δὲ κατάχρησις ἀπὸ κατονομαζομένου ἐπὶ ἀκατονόμαστον.

Cicéron de orat. 3,155 tertius ille modus transferendi uerbi late patet, quem necessitas genuit inopia coacta et angustiis, post autem iucunditas delectatioque celebrauit. nam ut uestis frigoris depellendi causa reperta primo, post adhiberi coepta est ad ornatum etiam corporis et dignitatem, sic uerbi translatio instituta est inopiae causa, frequentata delectationis. nam gemmare uitis, luxuriem esse in herbis, laetas segetes etiam rustici dicunt. quod enim declarari uix uerbo proprio potest, id translato cum est dictum, inlustrat id, quod intellegi uolumus, eius rei, quam alieno uerbo posuimus, similitudo.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 5,3-12 sup. Sedley πάνυ γὰρ οἶμαι σε πολλὰ ἂν ἔχειν προε[ν]έγκασθαι ἃ ἐθεώ̣ρεις γελοίως [π]ώ[ς] τ̣ι[να]ς̣ ἐγδεξαμένους̣ καὶ π̣[άν]τ[α] μᾶλλον ἢ τὸ νοούμενον κατὰ τὰς λέξεις, οὐκ ἔξω τῶν ἰθισμένων λέξεων ἡμῶν χρω̣μένων οὐδὲ μετατιθἐντων ὀνόματα ἐπὶ τῶν φανε[ρ]ῶν.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 2.3 inf.-3.2 sup. Sedley … δὲ κ[αὶ ἄ]νευ̣ τῆς [τινω]ν ἐθισμ̣[ῶν συ]ν̣οικειώ[σεως ἐ]πιφέρω̣[ν τότε ἔτ]υχες, [μὴ] δῆλον ποιώιης τὸ πάντα φθόγγον ἐπιφέρο̣ντα δοξάζειν τόδε τι κα̣[ὶ] τὴν τῶν ὀνομάτ[ω]ν κα[ὶ π]ραγμάτω̣[ν ἀ]δι[αλ]η̣ψία[ν ὁρ]ῶν περ[ιν]οώιης.

La quatrième substance de l’âme

Lucrèce 3,328-344
nec tamen haec sat sunt ad sensum cuncta creandum,
nil horum quoniam recipit mens posse creare
sensiferos motus et mens quaecumque uolutat.                                            240
quarta quoque his igitur quaedam natura necessest
adtribuatur; east omnino nominis expers,
qua neque mobilius quicquam neque tenuius extat
nec magis e paruis et leuibus ex elementis.

Plutarque adv. Col. 1118 e: τὸ γὰρ ᾧ κρίνει [sc. ἡ ψυχή] καὶ μνημονεύει καὶ φιλεῖ καὶ μισεῖ, καὶ ὅλως τὸ φρόνιμον καὶ λογιστικὸν ἔκ τινός φασιν ‘ἀκατονομάστου’ ποιότητος ἐπιγίνεσθαι. […] φαίνεται γὰρ οὐ φαῦλον οὐδὲ ῥᾴδιον οὐδὲ τοῦ τυχόντος εἶναι καταμαθεῖν.

L’“harmonie” de l’âme

Lucrèce 3,130-135
quapropter quoniam est animi natura reperta                                               130
atque animae quasi pars hominis, redde harmoniai
nomen, ad organicos alto delatum Heliconi,
siue aliunde ipsi porro traxere et in illam
transtulerunt, proprio quae tum res nomine egebat.
quidquid id est, habeant.

L’aimant

Lucrèce 6,906-909
quod superest, agere incipiam quo foedere fiat
naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit,
quem Magneta uocant patrio de nomine Grai,
Magnetum quia sit patriis in finibus ortus.

La terre mère

Lucrèce 2,991-998
denique caelesti sumus omnes semine oriundi;
omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis
umoris guttas mater cum terra recepit,
feta parit nitidas fruges arbustaque laeta
et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,                                           995
pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt
et dulcem ducunt uitam prolemque propagant;
quapropter merito maternum nomen adepta est.

Euripide frg. 839 Kannicht
Γαῖα μεγίστη καὶ Διὸς Αἰθήρ,
ὁ μὲν ἀνθρώπων καὶ θεῶν γενέτωρ,
ἡ δ᾿ ὑγροβόλους σταγόνας νοτίας
παραδεξαμένη τίκτει θνητούς,
τίκτει βοτάνην φῦλά τε θηρῶν,             5
ὅθεν οὐκ ἀδίκως
     μήτηρ πάντων νενόμισται.
χωρεῖ δ᾿ ὀπίσω
τὰ μὲν ἐκ γαίας φύντ᾿ εἰς γαῖαν,
τὰ δ᾿ ἀπ᾿ αἰθερίου βλαστόντα γονῆς       10
εἰς οὐράνιον πάλιν ἦλθε πόλον·
θνῄσκει δ᾿ οὐδὲν τῶν γιγνομένων,
διακρινόμενον δ᾿ ἄλλο πρὸς ἄλλου
     μορφὴν ἑτέραν ἀπέδειξεν.

Vitruve 8 praef. 1 Euripides, auditor Anaxagorae, quem philosophum Athenienses scaenicum appellauerunt, aera et terram, eamque e caelestium imbrium conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium in mundo procreauisse, et quae ex ea essent prognata, cum dissoluerentur temporum necessitate coacta, in eandem redire, quaeque de aere nascerentur, item in caeli regiones reuerti neque interitiones recipere et dissolutione mutata in eam recidere, in qua ante fuerant, proprietatem.

Lucrèce 5,795-796
linquitur ut merito maternum nomen adepta
terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.

Lucrèce 5,821-825
quare etiam atque etiam maternum nomen adepta
terra tenet merito, quoniam genus ipsa creauit
humanum atque animal prope certo tempore fudit
omne quod in magnis bacchatur montibu’ passim,
aeriasque simul uolucres uariantibu’ formis.                                                825

Lucrèce 5,318-323
denique iam tuere hoc circum supraque quod omnem
continet amplexu terram: si procreat ex se
omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta,                         320
totum natiuo ac mortali corpore constat;
nam quodcumque alias ex se res auget alitque,
deminui debet, recreari, cum recipit res.

Pacuvius trag. 86-87 R3 = frg. 79.1-2 Schierl
hoc uide, circum supraque quod complexu continet
terram.

Pacuvius trag. 90-92 R3 = frg. 80 Schierl ap. Cic. diu. 1,31
ut ille Pacuuianus, qui in Chryse physicus  inducitur, minime naturam rerum cognosse uideatur : […]
quidquid est hoc, omnia animat, format alit auget creat
sepelit recipitque in sese omnia, omniumque idem est pater,
indidemque eadem aeque oriuntur de integro atque eodem occidunt.

Pacuvius trag. 93 R3 = frg. 81 Schierl
mater est terra, ea parit corpus, animam aether adiugat.

Lucrèce 2,655-660
hic siquis mare Neptunum Cereremque uocare                                            655
constituet fruges et Bacchi nomine abuti
mauolt quam laticis proprium proferre uocamen,
concedamus ut hic terrarum dictitet orbem
esse deum matrem, dum uera re tamen ipse
religione animum turpi contingere parcat.                                                   660

rhet. Her. 4,45 abusio est, quae uerbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur.

Lucrèce 3,221 Bacchi cum flos euanuit
Lucrèce 2,472 Neptuni corpus acerbum 

 

 

 

 

Épicure et Lucrèce sur les tropes

Billets, ,

Cicéron fin. 2,48 hanc se tuus Epicurus [frg. 69 Usener] omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate summum bonum metiantur. si enim ad honestatem omnia referant neque in ea uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis utitur [cf. Hdt. 37 κενοὺς φθόγγους]) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum quod est populari fama gloriosum. “quod – inquit – quamquam uoluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem”.

Le lexique des atomes

Lucilius 753 Marx = 28,15 Charpin
eidola atque atomus uincere Epicuri uolam

Amafinius PhRFr1 ap. Cic. ac. 1,6 iam uero physica, si Epicurum id est si Democritum probarem, possem scribere ita plane ut Amafinius. quid est enim magnum, cum causas rerum efficientium sustuleris, de corpusculorum (ita enim appellat atomos) concursione fortuita loqui?

Cicéron ac. 2,55 ex illis indiuiduis unde omnia Democritus gigni adfirmat.

Cicéron Tim. 21 ex ea materia quae indiuidua est et quae semper unius modi [cf. 35 a ἀμεϱίστου … οὐσίας] suique similis … idque [sc. tertium materiae genus] interiecit inter indiuiduum [cf. 35 a ἀμεϱοῦς] atque id, quod diuiduum esset in corpore (cf. Tim. 27 individuam atque simplicem [sc. materiam : cf. 37 a ἀμέϱιστον]).

Cicéron Tim. 25 principatum dedit superiori [sc. coniunctioni], quam solam indiuiduam [cf. 36 d ἄσχιστον] reliquit.

Lucrèce 1,54-61
nam tibi de summa caeli ratione deumque
disserere incipiam et rerum primordia pandam,                   55
unde omnis natura creet res, auctet alatque,
quoue eadem rursum natura perempta resoluat,
quae nos materiem et genitalia corpora rebus
reddunda in ratione uocare et semina rerum
appellare suemus et haec eadem usurpare                           60
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.

Le vide et les propriétés accidentelles

Lucrèce 1,368-369
id quod ratione sagaci
quaerimus, admixtum rebus, quod inane
uocamus.
…
426 spatium quod inane uocamus
…
439 uacuum quod inane uocamus
…
507 spatium quod inane uocamus

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 τόπος δὲ εἰ μὴ ἦν ὃ κενὸν καὶ χώραν καὶ ἀναφῆ φύσιν ὀνομάζομεν.

Lucrèce 1,458. 481
haec soliti sumus, ut par est, euenta uocare.
…
sed magis ut merito possis euenta uocare.

Les εἴδωλα

Catius Insuber PhRFr frg. 1 ap. Cic. fam. 15,16,1-2 (ad C. Cassium, a. med. m. Ian. 45) nam, ne te fugiat, Catius Insuber Ἐπικούρειος, qui nuper est mortuus, quae ille Gargettius et iam ante Democritus εἴδωλα, hic spectra nominat.

Lucrèce 4,49-53
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae uel cortex nominitandast,
quod speciem ac formam similem gerit eius imago,
cuiuscumque cluet de corpore fusa uagari.

Cf. Épicure ep. Hdt. 46 τούτους δὲ τοὺς τύπους εἴδωλα προσαγορεύομεν.

Lucrèce 4,29-32
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae summo de corpore rerum
dereptae uolitant ultroque citroque per auras.

Lucrèce 4,42-43
dico igitur rerum effigias tenuisque figuras
mittier ab rebus summo de cortice eorum.

Alexandre d’Aphrodisie anim. mant. CAG Suppl. 2.1,163,3-5 εἰ δέ ἐστιν εὔκολος αὐτῶν ἡ κίνησις ἐκ φλοιωδῶν καὶ ὑμενωδῶν, ὥς φασιν, καὶ πᾶσα ῥοπὴ ἱκανὴ παρασῦραι αὐτά, ἔδει μὴ ὁρᾶν τοὺς κατὰ τὸν ἄνεμον βλέποντας.

L’âme et ses parties

Épicure ep. Hdt. 66 καὶ τὸ μέν τι ἄλογον αὐτῆς, ὃ τῷ λοιπῷ παρεσπάρθαι σώματι [sc. Ἐπίκουρος. λέγει]· τὸ δὲ λογικὸν ἐν τῷ θώρακι, ὡς δῆλον ἔκ τε τῶν φόβων καὶ τῆς χαρᾶς.

Nonius p. 426,25-29 Mercier = 689 Lindsay
animus et anima hoc distant. animus est quo sapimus, anima qua uiuimus. Accius Epigonis :
      sapimus animo, fruimur anima. sine animo anima est debilis [Accius trag. 269 Ribbeck3 = 589 Dangel].
Varro Andabatis: in reliquo corpore ab hoc fonte diffusast anima; hinc animus ad intellegentiam tributus [Varro Men. frg. 32 Astbury].

Lucrèce 3,94-95
primum animum dico, mentem quam saepe uocamus
in quo consilium uitae regimenque locatum est

Lucrèce 3,117-118
nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis
esse neque harmonia corpus sentire solere

Lucrèce 3,143-144
cetera pars animae per totum dissita corpus
paret et ad numen mentis momenque mouetur.

Lucrèce 3,150-151
      cum cetera pars animai
per membra atque artus nulla nouitate cietur.

Lucrèce 3,175
ergo corpoream naturam animi esse necessest

Lucrèce 3,237
iam triplex animi est igitur natura reperta

Lucrèce 3,708
particulae quibus haec animi natura creatur

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 μὴ ὡς τὰ τούτων συμπτώματα ἢ συμβεβηκότα λεγόμενα.
Sextus Empiricus M. 10,221 τούτων δὲ τῶν συμβεβηκότων τὰ μέν ἐστιν ἀχώριστα τῶν οἷς συμβέβηκεν, τὰ δὲ χωρίζεσθαι τούτων πέφυκεν

Lucrèce 3,417-424
nunc age, natiuos animantibus et mortalis
esse animos animasque leuis ut noscere possis,
conquisita diu dulcique reperta labore
digna tua pergam disponere carmina uita.                                                    420
tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum
atque animam uerbi causa cum dicere pergam,
mortalem esse docens, animum quoque dicere credas,
quatenus est unum inter se coniunctaque res est.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 7.4-5 sup. Sedley ψευδὴς̣ ὑποτετάχθαι ταῖ[ς] λέ̣ξ̣εσ̣[ιν] ἐκίναις δόξα.
Cf. aussi Cicéron fin. 2,48 (cit. supra) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia.

 

 

Nature et convention dans les théories linguistiques épicuriennes

Billets,

Naturalisme fonctionnel et naturalisme référentiel

Proclus Cratyl. 17 ὅτι τὸ φύσει τετραχῶς· ἢ γὰρ ὡς αἱ τῶν ζῴων καὶ φυτῶν οὐσίαι ὅλαι τε καὶ τὰ μέρη αὐτῶν· ἢ <ὡς> αἱ τούτων ἐνέργειαι καὶ δυνάμεις, ὡς ἡ τοῦ πυρὸς κουφότης καὶ θερμότης· ἢ ὡς αἱ σκιαὶ καὶ αἱ ἐμφάσεις ἐν τοῖς κατόπτροις· ἢ ὡς αἱ τεχνηταὶ εἰκόνες ἐοικυῖαι τοῖς ἀρχετύποις ἑαυτῶν. ὁ μὲν οὖν Ἐπίκουρος [frg 335 Usener] κατὰ τὸ δεύτερον [corr. Usener : πρῶτον mss.] σημαινόμενον ᾤετο φύσει εἶναι τὰ ὀνόματα, ὡς ἔργα φύσεως προηγούμενα, ὡς τὴν φωνὴν καὶ τὴν ὅρασιν, καὶ ὡς τὸ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν οὕτως καὶ τὸ ὀνομάζειν, ὥστε καὶ τὸ ὄνομα φύσει εἶναι ὡς ἔργον φύσεως.

Platon Cra. 384A4-5 ὀνόματος ὀρθότητα εἶναι ἑκάστῳ τῶν ὄντων φύσει πεφυκυίαν ; 390D9-E1 φύσει τὰ ὀνόματα εἶναι τοῖς πράγμασι.

Chrysippe SVF II 146 ap. Orig. contr. Cels. 1,24 ὡς νομίζουσιν οἱ ἀπὸ τῆς Στοᾶς, φύσει [sc. εἰσὶ τὰ ὀνόματα], μιμουμένων τῶν πρώτων φωνῶν τὰ πράγματα.

Le développement historique du langage

Épicure ep. Hdt. 75 ἀλλὰ μὴν ὑποληπτέον καὶ τὴν φύσιν πολλὰ καὶ παντοῖα ὑπὸ αὐτῶν τῶν πραγμάτων διδαχθῆναί τε καὶ ἀναγκασθῆναι, τὸν δὲ λογισμὸν τὰ ὑπὸ ταύτης παρεγγυηθέντα ὕστερον ἐπακριβοῦν καὶ προσεξευρίσκειν ἐν μέν τισι θᾶττον, ἐν δέ τισι βραδύτερον καὶ ἐν μέν τισι περιόδοις καὶ χρόνοις ἀπὸ τῶν <ἰδίων χρειῶν κατὰ μείζους ἐπιδόσεις> [suppl. Sedley 1973 : 17] ἐν δέ τισι κατ’ ἐλάττους.

Épicure ep. Hdt. 75 ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα ἐξ ἀρχῆς μὴ θέσει γενέσθαι, ἀλλ’ αὐτὰς τὰς φύσεις τῶν ἀνθρώπων καθ’ ἕκαστα ἔθνη ἴδια πασχούσας πάθη καὶ ἴδια λαμβανούσας φαντάσματα ἰδίως τὸν ἀέρα ἐκπέμπειν στελλόμενον ὑφ’ ἑκάστων τῶν παθῶν καὶ τῶν φαντασμάτων, ὡς ἄν ποτε καὶ ἡ παρὰ τοὺς τόπους τῶν ἐθνῶν διαφορὰ εἴη.

Lucrèce 5,1028-1032
at uarios linguae sonitus natura subegit
mittere et utilitas expressit nomina rerum
non alia longe ratione atque ipsa uidetur
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

Épicure ep. Hdt. 76 ὕστερον δὲ κοινῶς καθ’ ἕκαστα ἔθνη τὰ ἴδια τεθῆναι πρὸς τὸ τὰς δηλώσεις ἧττον ἀμφιβόλους γενέσθαι ἀλλήλαις [pler. codd. : ἀλλήλοις Meibom] καὶ συντομωτέρως δηλουμένας.

Lucrèce 5,1022-1023
uocibus et gestu cum balbe significarent
imbecillorum esse aequum misererier omnis.

Épicure Hdt. 76 τινὰ δὲ καὶ οὐ συνορώμενα πράγματα εἰσφέροντας τοὺς συνειδότας παρεγγυῆσαί τινας φθόγγους· τοὺς <μὲν οὖν> [suppl. Sedley 1973 : 17] ἀναγκασθέντας ἀναφωνῆσαι, τοὺς δὲ τῷ λογισμῷ ἑλομένους κατὰ τὴν πλείστην αἰτίαν οὕτως ἑρμηνεῦσαι.

Conceptions premières et préconceptions

Épicure ep. Hdt. 37-38 πρῶτον μὲν οὖν τὰ ὑποτεταγμένα τοῖς φθόγγοις, ὦ Ἡρόδοτε, δεῖ εἰληφέναι, ὅπως ἂν τὰ δοξαζόμενα ἢ ζητούμενα ἢ ἀπορούμενα ἔχωμεν εἰς ταῦτα ἀναγαγόντες ἐπικρίνειν, καὶ μὴ ἄκριτα πάντα ἡμῖν ᾖ εἰς ἄπειρον ἀποδεικνύουσιν ἢ κενοὺς φθόγγους ἔχωμεν· ἀνάγκη γὰρ τὸ πρῶτον ἐννόημα καθ’ ἕκαστον φθόγγον βλέπεσθαι καὶ μηθὲν ἀποδείξεως προσδεῖσθαι, εἴπερ ἕξομεν τὸ ζητούμενον ἢ ἀπορούμενον καὶ δοξαζόμενον ἐφ’ ὃ ἀνάξομεν.

Diogène Laërce 10,33 (frg. 255 Usener) τὴν δὲ πρόληψιν λέγουσιν οἱονεὶ κατάληψιν ἢ δόξαν ὀρθὴν ἢ ἔννοιαν ἢ καθολικὴν νόησιν ἐναποκειμένην, τουτέστι μνήμην, τοῦ πολλάκις ἔξωθεν φανέντος, οἷον “τὸ τοιοῦτόν ἐστιν ἄνθρωπος”. ἅμα γὰρ τῷ ῥηθῆναι ἄνθρωπος εὐθὺς κατὰ πρόληψιν καὶ ὁ τύπος αὐτοῦ νοεῖται προηγουμένων τῶν αἰσθήσεων. παντὶ οὖν ὀνόματι τὸ πρώτως ὑποτεταγμένον ἐναργές ἐστι· καὶ οὐκ ἂν ἐζητήσαμεν τὸ ζητούμενον εἰ μὴ πρότερον ἐγνώκειμεν αὐτό· οἷον “τὸ πόρρω ἑστὼς ἵππος ἐστὶν ἢ βοῦς;” δεῖ γὰρ κατὰ πρόληψιν ἐγνωκέναι ποτὲ ἵππου καὶ βοὸς μορφήν· οὐδ’ ἂν ὠνομάσαμέν τι μὴ πρότερον αὐτοῦ κατὰ πρόληψιν τὸν τύπον μαθόντες.

Cicéron fin. 2,48 hanc se tuus Epicurus [frg. 69 Usener] omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate summum bonum metiantur. si enim ad honestatem omnia referant neque in ea uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis utitur [cf. Hdt. 37 κενοὺς φθόγγους]) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum quod est populari fama gloriosum. “quod – inquit – quamquam uoluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem”.