Épicure et Lucrèce sur les tropes

Billets, ,

Cicéron fin. 2,48 hanc se tuus Epicurus [frg. 69 Usener] omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate summum bonum metiantur. si enim ad honestatem omnia referant neque in ea uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis utitur [cf. Hdt. 37 κενοὺς φθόγγους]) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum quod est populari fama gloriosum. “quod – inquit – quamquam uoluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem”.

Le lexique des atomes

Lucilius 753 Marx = 28,15 Charpin
eidola atque atomus uincere Epicuri uolam

Amafinius PhRFr1 ap. Cic. ac. 1,6 iam uero physica, si Epicurum id est si Democritum probarem, possem scribere ita plane ut Amafinius. quid est enim magnum, cum causas rerum efficientium sustuleris, de corpusculorum (ita enim appellat atomos) concursione fortuita loqui?

Cicéron ac. 2,55 ex illis indiuiduis unde omnia Democritus gigni adfirmat.

Cicéron Tim. 21 ex ea materia quae indiuidua est et quae semper unius modi [cf. 35 a ἀμεϱίστου … οὐσίας] suique similis … idque [sc. tertium materiae genus] interiecit inter indiuiduum [cf. 35 a ἀμεϱοῦς] atque id, quod diuiduum esset in corpore (cf. Tim. 27 individuam atque simplicem [sc. materiam : cf. 37 a ἀμέϱιστον]).

Cicéron Tim. 25 principatum dedit superiori [sc. coniunctioni], quam solam indiuiduam [cf. 36 d ἄσχιστον] reliquit.

Lucrèce 1,54-61
nam tibi de summa caeli ratione deumque
disserere incipiam et rerum primordia pandam,                   55
unde omnis natura creet res, auctet alatque,
quoue eadem rursum natura perempta resoluat,
quae nos materiem et genitalia corpora rebus
reddunda in ratione uocare et semina rerum
appellare suemus et haec eadem usurpare                           60
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.

Le vide et les propriétés accidentelles

Lucrèce 1,368-369
id quod ratione sagaci
quaerimus, admixtum rebus, quod inane
uocamus.
…
426 spatium quod inane uocamus
…
439 uacuum quod inane uocamus
…
507 spatium quod inane uocamus

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 τόπος δὲ εἰ μὴ ἦν ὃ κενὸν καὶ χώραν καὶ ἀναφῆ φύσιν ὀνομάζομεν.

Lucrèce 1,458. 481
haec soliti sumus, ut par est, euenta uocare.
…
sed magis ut merito possis euenta uocare.

Les εἴδωλα

Catius Insuber PhRFr frg. 1 ap. Cic. fam. 15,16,1-2 (ad C. Cassium, a. med. m. Ian. 45) nam, ne te fugiat, Catius Insuber Ἐπικούρειος, qui nuper est mortuus, quae ille Gargettius et iam ante Democritus εἴδωλα, hic spectra nominat.

Lucrèce 4,49-53
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae uel cortex nominitandast,
quod speciem ac formam similem gerit eius imago,
cuiuscumque cluet de corpore fusa uagari.

Cf. Épicure ep. Hdt. 46 τούτους δὲ τοὺς τύπους εἴδωλα προσαγορεύομεν.

Lucrèce 4,29-32
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae summo de corpore rerum
dereptae uolitant ultroque citroque per auras.

Lucrèce 4,42-43
dico igitur rerum effigias tenuisque figuras
mittier ab rebus summo de cortice eorum.

Alexandre d’Aphrodisie anim. mant. CAG Suppl. 2.1,163,3-5 εἰ δέ ἐστιν εὔκολος αὐτῶν ἡ κίνησις ἐκ φλοιωδῶν καὶ ὑμενωδῶν, ὥς φασιν, καὶ πᾶσα ῥοπὴ ἱκανὴ παρασῦραι αὐτά, ἔδει μὴ ὁρᾶν τοὺς κατὰ τὸν ἄνεμον βλέποντας.

L’âme et ses parties

Épicure ep. Hdt. 66 καὶ τὸ μέν τι ἄλογον αὐτῆς, ὃ τῷ λοιπῷ παρεσπάρθαι σώματι [sc. Ἐπίκουρος. λέγει]· τὸ δὲ λογικὸν ἐν τῷ θώρακι, ὡς δῆλον ἔκ τε τῶν φόβων καὶ τῆς χαρᾶς.

Nonius p. 426,25-29 Mercier = 689 Lindsay
animus et anima hoc distant. animus est quo sapimus, anima qua uiuimus. Accius Epigonis :
      sapimus animo, fruimur anima. sine animo anima est debilis [Accius trag. 269 Ribbeck3 = 589 Dangel].
Varro Andabatis: in reliquo corpore ab hoc fonte diffusast anima; hinc animus ad intellegentiam tributus [Varro Men. frg. 32 Astbury].

Lucrèce 3,94-95
primum animum dico, mentem quam saepe uocamus
in quo consilium uitae regimenque locatum est

Lucrèce 3,117-118
nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis
esse neque harmonia corpus sentire solere

Lucrèce 3,143-144
cetera pars animae per totum dissita corpus
paret et ad numen mentis momenque mouetur.

Lucrèce 3,150-151
      cum cetera pars animai
per membra atque artus nulla nouitate cietur.

Lucrèce 3,175
ergo corpoream naturam animi esse necessest

Lucrèce 3,237
iam triplex animi est igitur natura reperta

Lucrèce 3,708
particulae quibus haec animi natura creatur

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 μὴ ὡς τὰ τούτων συμπτώματα ἢ συμβεβηκότα λεγόμενα.
Sextus Empiricus M. 10,221 τούτων δὲ τῶν συμβεβηκότων τὰ μέν ἐστιν ἀχώριστα τῶν οἷς συμβέβηκεν, τὰ δὲ χωρίζεσθαι τούτων πέφυκεν

Lucrèce 3,417-424
nunc age, natiuos animantibus et mortalis
esse animos animasque leuis ut noscere possis,
conquisita diu dulcique reperta labore
digna tua pergam disponere carmina uita.                                                    420
tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum
atque animam uerbi causa cum dicere pergam,
mortalem esse docens, animum quoque dicere credas,
quatenus est unum inter se coniunctaque res est.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 7.4-5 sup. Sedley ψευδὴς̣ ὑποτετάχθαι ταῖ[ς] λέ̣ξ̣εσ̣[ιν] ἐκίναις δόξα.
Cf. aussi Cicéron fin. 2,48 (cit. supra) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia.

 

 

Nature et convention dans les théories linguistiques épicuriennes

Billets,

Naturalisme fonctionnel et naturalisme référentiel

Proclus Cratyl. 17 ὅτι τὸ φύσει τετραχῶς· ἢ γὰρ ὡς αἱ τῶν ζῴων καὶ φυτῶν οὐσίαι ὅλαι τε καὶ τὰ μέρη αὐτῶν· ἢ <ὡς> αἱ τούτων ἐνέργειαι καὶ δυνάμεις, ὡς ἡ τοῦ πυρὸς κουφότης καὶ θερμότης· ἢ ὡς αἱ σκιαὶ καὶ αἱ ἐμφάσεις ἐν τοῖς κατόπτροις· ἢ ὡς αἱ τεχνηταὶ εἰκόνες ἐοικυῖαι τοῖς ἀρχετύποις ἑαυτῶν. ὁ μὲν οὖν Ἐπίκουρος [frg 335 Usener] κατὰ τὸ δεύτερον [corr. Usener : πρῶτον mss.] σημαινόμενον ᾤετο φύσει εἶναι τὰ ὀνόματα, ὡς ἔργα φύσεως προηγούμενα, ὡς τὴν φωνὴν καὶ τὴν ὅρασιν, καὶ ὡς τὸ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν οὕτως καὶ τὸ ὀνομάζειν, ὥστε καὶ τὸ ὄνομα φύσει εἶναι ὡς ἔργον φύσεως.

Platon Cra. 384A4-5 ὀνόματος ὀρθότητα εἶναι ἑκάστῳ τῶν ὄντων φύσει πεφυκυίαν ; 390D9-E1 φύσει τὰ ὀνόματα εἶναι τοῖς πράγμασι.

Chrysippe SVF II 146 ap. Orig. contr. Cels. 1,24 ὡς νομίζουσιν οἱ ἀπὸ τῆς Στοᾶς, φύσει [sc. εἰσὶ τὰ ὀνόματα], μιμουμένων τῶν πρώτων φωνῶν τὰ πράγματα.

Le développement historique du langage

Épicure ep. Hdt. 75 ἀλλὰ μὴν ὑποληπτέον καὶ τὴν φύσιν πολλὰ καὶ παντοῖα ὑπὸ αὐτῶν τῶν πραγμάτων διδαχθῆναί τε καὶ ἀναγκασθῆναι, τὸν δὲ λογισμὸν τὰ ὑπὸ ταύτης παρεγγυηθέντα ὕστερον ἐπακριβοῦν καὶ προσεξευρίσκειν ἐν μέν τισι θᾶττον, ἐν δέ τισι βραδύτερον καὶ ἐν μέν τισι περιόδοις καὶ χρόνοις ἀπὸ τῶν <ἰδίων χρειῶν κατὰ μείζους ἐπιδόσεις> [suppl. Sedley 1973 : 17] ἐν δέ τισι κατ’ ἐλάττους.

Épicure ep. Hdt. 75 ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα ἐξ ἀρχῆς μὴ θέσει γενέσθαι, ἀλλ’ αὐτὰς τὰς φύσεις τῶν ἀνθρώπων καθ’ ἕκαστα ἔθνη ἴδια πασχούσας πάθη καὶ ἴδια λαμβανούσας φαντάσματα ἰδίως τὸν ἀέρα ἐκπέμπειν στελλόμενον ὑφ’ ἑκάστων τῶν παθῶν καὶ τῶν φαντασμάτων, ὡς ἄν ποτε καὶ ἡ παρὰ τοὺς τόπους τῶν ἐθνῶν διαφορὰ εἴη.

Lucrèce 5,1028-1032
at uarios linguae sonitus natura subegit
mittere et utilitas expressit nomina rerum
non alia longe ratione atque ipsa uidetur
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

Épicure ep. Hdt. 76 ὕστερον δὲ κοινῶς καθ’ ἕκαστα ἔθνη τὰ ἴδια τεθῆναι πρὸς τὸ τὰς δηλώσεις ἧττον ἀμφιβόλους γενέσθαι ἀλλήλαις [pler. codd. : ἀλλήλοις Meibom] καὶ συντομωτέρως δηλουμένας.

Lucrèce 5,1022-1023
uocibus et gestu cum balbe significarent
imbecillorum esse aequum misererier omnis.

Épicure Hdt. 76 τινὰ δὲ καὶ οὐ συνορώμενα πράγματα εἰσφέροντας τοὺς συνειδότας παρεγγυῆσαί τινας φθόγγους· τοὺς <μὲν οὖν> [suppl. Sedley 1973 : 17] ἀναγκασθέντας ἀναφωνῆσαι, τοὺς δὲ τῷ λογισμῷ ἑλομένους κατὰ τὴν πλείστην αἰτίαν οὕτως ἑρμηνεῦσαι.

Conceptions premières et préconceptions

Épicure ep. Hdt. 37-38 πρῶτον μὲν οὖν τὰ ὑποτεταγμένα τοῖς φθόγγοις, ὦ Ἡρόδοτε, δεῖ εἰληφέναι, ὅπως ἂν τὰ δοξαζόμενα ἢ ζητούμενα ἢ ἀπορούμενα ἔχωμεν εἰς ταῦτα ἀναγαγόντες ἐπικρίνειν, καὶ μὴ ἄκριτα πάντα ἡμῖν ᾖ εἰς ἄπειρον ἀποδεικνύουσιν ἢ κενοὺς φθόγγους ἔχωμεν· ἀνάγκη γὰρ τὸ πρῶτον ἐννόημα καθ’ ἕκαστον φθόγγον βλέπεσθαι καὶ μηθὲν ἀποδείξεως προσδεῖσθαι, εἴπερ ἕξομεν τὸ ζητούμενον ἢ ἀπορούμενον καὶ δοξαζόμενον ἐφ’ ὃ ἀνάξομεν.

Diogène Laërce 10,33 (frg. 255 Usener) τὴν δὲ πρόληψιν λέγουσιν οἱονεὶ κατάληψιν ἢ δόξαν ὀρθὴν ἢ ἔννοιαν ἢ καθολικὴν νόησιν ἐναποκειμένην, τουτέστι μνήμην, τοῦ πολλάκις ἔξωθεν φανέντος, οἷον “τὸ τοιοῦτόν ἐστιν ἄνθρωπος”. ἅμα γὰρ τῷ ῥηθῆναι ἄνθρωπος εὐθὺς κατὰ πρόληψιν καὶ ὁ τύπος αὐτοῦ νοεῖται προηγουμένων τῶν αἰσθήσεων. παντὶ οὖν ὀνόματι τὸ πρώτως ὑποτεταγμένον ἐναργές ἐστι· καὶ οὐκ ἂν ἐζητήσαμεν τὸ ζητούμενον εἰ μὴ πρότερον ἐγνώκειμεν αὐτό· οἷον “τὸ πόρρω ἑστὼς ἵππος ἐστὶν ἢ βοῦς;” δεῖ γὰρ κατὰ πρόληψιν ἐγνωκέναι ποτὲ ἵππου καὶ βοὸς μορφήν· οὐδ’ ἂν ὠνομάσαμέν τι μὴ πρότερον αὐτοῦ κατὰ πρόληψιν τὸν τύπον μαθόντες.

Cicéron fin. 2,48 hanc se tuus Epicurus [frg. 69 Usener] omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate summum bonum metiantur. si enim ad honestatem omnia referant neque in ea uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis utitur [cf. Hdt. 37 κενοὺς φθόγγους]) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum quod est populari fama gloriosum. “quod – inquit – quamquam uoluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem”.

 

 

Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (2)

Billets, , ,

Le labor

Lucrèce 1,140-145
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                   145

v. 141
Callimaque epigr. 6,1 Pfeiffer τοῦ Σαμίου πόνος εἰμὶ 

v. 142
Callimaque epigr. 27
Ἡσιόδου τό τ' ἄεισμα καὶ ὁ τρόπος· οὐ τὸν ἀοιδῶν
  ἔσχατον, ἀλλ' ὀκνέω μὴ τὸ μελιχρότατον
τῶν ἐπέων ὁ Σολεὺς ἀπεμάξατο· χαίρετε λεπταί
  ῥήσιες, Ἀρήτου σύμβολον ἀγρυπνίης.

Le milieu néotérique

Cinna carm. frg. 11 Blänsdorf ap. Isid. orig. 6,12,1
haec tibi Areteis multum inuigilata lucernis
   carmina, quis ignis nouimus aerios,
leuis in aridulo maluae descripta libello
   Prusiaca uexi munera nauicula.

[Areteis K cf. Callim. Ἀρήτου : Arateis rell. codd.]

v. 1
Calvus carm. frg. 13 Blänsdorf 
sol quoque perpetuos meminit requiescere cursus 

v. 2
Callimaque hymn. 4,175-176 
            ἐοικότες ἢ ἰσάριθμοι
τείρεσιν, ἡνίκα πλεῖστα κατ' ἠέρα βουκολέονται

Callimaque frg. 110,7-8 Pfeiffer 
†η με Κόνων ἔβλεψεν ἐν ἠέρι τὸν Βερενίκης
βόστρυχον ὃν κείνη πᾶσιν ἔθηκε θεοῖς.

Catulle 66,5-7
ut [sc. qui comperit] Triuiam furtim sub Latmia saxa relegans
   dulcis amor gyro deuocet aerio:
idem me ille Conon caelesti in lumine uidit.

v. 3
Catulle 1,1
cui dono lepidum nouum libellum 
arido modo pumice expolitum?

Catulle 64,316
laneaque aridulis haerebant morsa labellis

Cinna, Catulle et Memmius

Souda 4 p. 58,10-16 Adler s.v. Παρθένιος : οὗτος ἐλήφθη ὑπὸ Κίννα λάφυρον, ὅτε Μιθριδάτην Ῥωμαῖοι κατεπολέμησαν

Catulle 10
Varus me meus ad suos amores
uisum duxerat e foro otiosum,
scortillum, ut mihi tum repente uisumst,
non sane illepidum neque inuenustum.
huc ut uenimus, incidere nobis                                                              5
sermones uarii, in quibus, quid esset
iam Bithynia, quo modo se haberet,
ecquonam mihi profuisset aere.
respondi, id quod erat, nihil neque ipsis
nunc praetoribus esse nec cohorti,                                                         10
cur quisquam caput unctius referret,
praesertim quibus esset irrumator
praetor, nec faceret pili cohortem.
“at certe tamen – inquiunt – quod illic
natum dicitur esse, comparasti                                                              15
ad lecticam homines”. ego, ut puellae
unum me facerem beatiorem,
“non – inquam – mihi tam fuit maligne,
ut, prouincia quod mala incidisset,
non possem octo homines parare rectos”.                                              20
at mi nullus erat nec hic neque illic,
fractum qui ueteris pedem grabati
in collo sibi collocare posset.
hic illa, ut decuit cinaediorem,
“quaeso – inquit mihi – mi Catulle, paulum                                           25
istos commoda! nam uolo ad Serapim
deferri”. “mane – inquii puellae –
“istud quod modo dixeram me habere,
fugit me ratio: meus sodalis,
Cinnast Gaius, is sibi parauit.                                                                30
uerum, utrum illius an mei, quid ad me?
utor tam bene quam mihi paratis.
sed tu insulsa male et molesta uiuis,
per quam non licet esse neglegentem”.

Catulle 28,9-10
o Memmi, bene me ac diu supinum
tota ista trabe lentus irrumasti.                                                                    10

Memmius orat. frg. 1 Malcovati4 ap. Cic. Brut. 247 C. Memmius L. f. perfectus litteris sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum, argutus orator uerbisque dulcis, sed fugiens non modo dicendi uerum etiam cogitandi laborem, tantum sibi de facultate detraxit quantum imminuit industriae.

Ovide trist. 2,433-435
quid referam Ticidae, quid Memmi carmen, apud quos
rebus adest nomen nominibusque pudor?
Cinna quoque his comes est…

Crinagoras 11 Gow–Page ap. AP 9,545
Καλλιμάχου τὸ τορευτὸν ἔπος τόδε· δὴ γὰρ ἐπ’ αὐτῷ
   ὡνὴρ τοὺς Μουσέων πάντας ἔσεισε κάλους.
ἀείδει δ’ Ἑκάλης τε φιλοξείνοιο καλιὴν
   καί, Θησεῖ Μαραθὼν οὓς ἐπέθηκε πόνους·
τοῦ σοὶ καὶ νεαρὸν χειρῶν σθένος εἴη ἀρέσθαι,
   Μάρκελλε, κλεινοῦ τ’ αἶνον ἴσον βιότου.

 

 

 

Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (1)

Billets, , ,

Lucrèce 1,136-145
nec me animi fallit Graiorum obscura reperta
difficile inlustrare Latinis uersibus esse,
multa nouis uerbis praesertim cum sit agendum
propter egestatem linguae et rerum nouitatem.
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas                                                  140
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                                145

Les problèmes de l’egestas linguae et de la rerum nouitas

  • Cicéron deor. 1,8 complures enim Graecis institutionibus eruditi ea quae didicerant cum ciuibus suis communicare non poterant quod illa quae a Graecis accepissent Latine dici posse diffiderent; quo in genere tantum profecisse uidemur ut a Graecis ne uerborum quidem copia uinceremur.
  • Cicéron 3,5 saepe diximus, et quidem cum aliqua querela non Graecorum modo sed eorum etiam qui se Graecos magis quam nostros haberi uolunt, nos non modo non uinci a Graecis uerborum copia sed esse in ea etiam superiores.

Lucrèce 1,830-833
nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian
quam Grai memorant nec nostra dicere lingua
concedit nobis patrii sermonis egestas,
sed tamen ipsam rem facilest exponere uerbis.

Cicéron ac. 1,4 nam cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui, si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos; sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt; itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent.

Cicéron ac. 1,8 sed meos amicos in quibus est studium in Graeciam mitto, id est ad Graecos ire iubeo, ut ex fontibus potius hauriant quam riuulos consectentur.

Cicéron ac. 1,10 causam autem probabilem tu quidem affers […] sed eam mihi non sane probas. immo uero et haec qui illa non poterunt et qui Graeca poterunt non contemnent sua. quid enim causae est cur poetas Latinos Graecis litteris eruditi legant, philosophos non legant ?

Les noua uerba

Lucrèce 1,926-930 = 4,1-5
auia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo. iuuat integros accedere fontis
atque haurire, iuuatque nouos decerpere flores
insignemque meo capiti petere inde coronam
unde prius nulli uelarint tempora Musae.                                                     930

v. 926-927
Callimaque frg. 1,21-28 Pfeiffer
καὶ γὰρ ὅτ⌋ε πρ⌊ώ⌋τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
  γούνασι⌋ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
‘.......]...ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
  θρέψαι, τὴ]ν̣ Μοῦσαν δ' ὠγαθὲ λεπταλέην·
πρὸς δέ σε] καὶ τόδ' ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
  τὰ στείβε⌋ιν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ' ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ' οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους  
  ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στε⌊ι⌋ν̣οτέρην ἐλάσεις.’

v. 927-928
Callimaque epigr. 28,1-4
ἐχθαίρω τὸ ποίημα τὸ κυκλικόν, οὐδὲ κελεύθῳ
  χαίρω, τίς πολλοὺς ὧδε καὶ ὧδε φέρει·
μισέω καὶ περίφοιτον ἐρώμενον, οὐδ' ἀπὸ κρήνης
  πίνω· σικχαίνω πάντα τὰ δημόσια.

Callimaque hymn. 2,105-112
ὁ Φθόνος Ἀπόλλωνος ἐπ' οὔατα λάθριος εἶπεν·
’οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ' ὅσα πόντος ἀείδει.’
τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ' ἤλασεν ὧδέ τ' ἔειπεν·
’Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγας ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλά
λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ' ὕδατι συρφετὸν ἕλκει.
Δηοῖ δ' οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι,
ἀλλ' ἥτις καθαρή τε καὶ ἀχράαντος ἀνέρπει
πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον.’

v. 928-930
Lucrèce 1,117-118
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno
detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum quae clara clueret.

Méléagre AP 4,1,1-4. 57-58
Μοῦσα φίλα, τίνι τάνδε φέρεις πάγκαρπον ἀοιδὰν
  ἢ τίς ὁ καὶ τεύξας ὑμνοθετᾶν στέφανον ;
ἄνυσε μὲν Μελέαγρος· ἀριζάλῳ δὲ Διοκλεῖ
  μναμόσυνον ταύταν ἐξεπόνησε χάριν.
…
ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις
 κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος.

Lucrèce 3,9-13
tu, pater, es rerum inuentor, tu patria nobis
suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis,   10
floriferis ut apes in saltibus omnia libant,
omnia nos itidem depascimur aurea dicta,
aurea, perpetua semper dignissima uita.

 

 

 

 

 

 

Le De rerum natura de Lucrèce et son langage

Programmes
Lucretius Carus, Of the Nature of Things (London 1714)

Programme Semestre 1 – 2023-2024 (M1-M3 LC56LA) :
mardi, 12h-14h, Salle G063, UFR de Latin, Escalier E, 3ᵉ étage

Le poème de Lucrèce, De rerum natura, écrit au milieu du premier siècle avant J.-C., représente incontestablement une contribution essentielle et durable au langage de la philosophie latine. Le style utilisé par son auteur a un caractère d’unicité, dans la mesure où il est à la fois archaïque dans ses échos épiques et moderne dans ses formations néologiques ; puriste sans pour autant oublier l’apport du grec ; tout aussi intime que tendant vers le sublime. Les genres littéraires et les registres linguistiques qui y sont évoqués sont donc nombreux et variés. 

Ce séminaire propose, d’abord, d’étudier le binôme ‘nature’ et ‘culture’ dans la théorie linguistique épicurienne, permettant ainsi de mieux apprécier le problème de l’egestas linguae et les solutions adoptées par Lucrèce. Celles-ci tournent autour de quelques questions théoriques qui seront examinées en détail, notamment : le recours au langage figuré, impliquant la nécessité de la métaphore et de la métonymie ; l’importance de l’étymologie latine, explicite et implicite, incluant parfois le recours au grec et aux mots composés et préfixés. Enfin, il sera possible d’examiner dans quelle mesure le style de Lucrèce ne dépend pas seulement de la théorie épicurienne, mais aussi des attitudes romaines contemporaines en matière de style et de langage. Le résultat de cette enquête consistera en une lecture à la fois littéraire, linguistique et philosophique de l’un des poèmes les plus importants que le monde romain nous ait laissés en héritage. 

Bibliographie

L’édition de référence du De rerum natura est celle de Marcus DEUFERT, Titus Lucretius Carus. De rerum natura libri VI, Bibliotheca Teubneriana, Berlin 2019, accessible online sur le site de la BIS. Les textes étudiés seront tous mis en ligne dans le carnet de recherche du séminaire (https://llhdt.hypotheses.org/). Pour une première approche du sujet, voir : Barnaby TAYLOR, Lucretius and the Language of Nature, Oxford 2020.

Programme :

  1. Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (1)
  2. Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (2)
  3. Nature et convention dans les théories linguistiques épicuriennes
  4. Épicure et Lucrèce sur les tropes
  5. Métaphores nécessaires et métaphores inutiles
  6. Les métaphores de Lucrèce : des conflits entre philosophie et littérature ?
  7. Métaphore et parcours d’interprétation
  8. Relations étymologiques chez Lucrèce
  9. Étymologies implicites chez Lucrèce
  10. Lucrèce et la langue grecque
  11. Calques et composés chez Lucrèce

Grec et latin sous Justinien

Billets, ,

La constitutio Tanta  (533)

de confirm. dig. 21 hoc autem quod et ab initio nobis uisum est, cum hoc opus fieri deo adnuente mandabamus, tempestiuum nobis uidetur et in praesenti sancire, ut nemo neque eorum, qui in praesenti iuris peritiam habent, nec qui postea fuerint audeat commentarios isdem legibus adnectere: nisi tantum si uelit eas in Graecam uocem transformare sub eodem ordine eaque consequentia, sub qua uoces Romanae positae sunt (hoc quod Graeci κατὰ πόδα dicunt), et si qui forsitan per titulorum subtilitatem adnotare maluerint et ea quae παράτιτλα nuncupantur componere. alias autem legum interpretationes, immo magis peruersiones eos iactare non concedimus, ne uerbositas eorum aliquid legibus nostris adferat ex confusione dedecus. quod et in antiquis edicti perpetui commentatoribus factum est, qui opus moderate confectum huc atque illuc in diuersas sententias producentes in infinitum detraxerunt, ut paene omnem Romanam sanctionem esse confusam. […] si quid uero, ut supra dictum est, ambiguum fuerit uisum, hoc ad imperiale culmen per iudices referatur et ex auctoritate Augusta manifestetur, cui soli concessum est leges et condere et interpretari.

Les leges nouellae

nouell. Iust. 7,1 CIC iii 52,30-34 (a. 535) ἐκείνην γὰρ κατὰ πάντων κρατεῖν καὶ κυρίαν εἶναι θεσπίζομεν, διόπερ αὐτὴν καὶ προὐθήκαμεν καὶ οὐ τῇ πατρίῳ φωνῇ τὸν νόμον συνεγράψαμεν, ἀλλὰ ταύτῃ δὴ τῇ κοινῇ τε καὶ Ἑλλάδι, ὥστε ἅπασιν αὐτὸν εἶναι γνώριμον διὰ τὸ πρόχειρον τῆς ἑρμηνείας.

illam [sc. Leonis constitutionem] namque per omnia ualere et ratam esse sancimus ; propterea hanc [proposuimus] et protulimus et non paterna uoce legem conscripsimus, sed hac communi et Graeca, ut omnibus sit nota propter facilem interpretationem.

Priscien et la constitution d’une interlangue

Priscien GL 3,242,11-15 nostri quoque frequentissime Atticos imitantur et subiunctiuos siue optatiuos (nam eaedem sunt uoces) non solum cum supra dictis coniunctionibus, sed etiam sine his ponunt, quando confirmatiue uel dubitatiue quid proferunt, in quo Graeci ἄν uel ἄρα solent adicere.

  • GL 3,255,27 quod autem in plerisque intellectae supra dictae coniunctiones Graecae, id est ἄν et ἄρα, faciunt poni subiunctiuos etiam aliis coniunctionibus positis…
  • GL 3,257,9 subiunctiuo est usus, ut intellegatur etiam ἄρα.
  • GL 3,262,8-9 ubique ἄρα uel ἄν Graecae coniunctiones intellegendae sunt in interpretatione.
  • GL 3,253,12-13 inuenis tamen et per ellipsin ἄρα et ἄν apud illos proferri
  • GL 3,254,3 ecce more Romano sine ἄρα uel ἄν hoc totum protulit
  • GL 3,265,6-7 et attende quod illi quoque est ubi sine coniunctione ἄν uel ἄρα uerbis utuntur optatiuis.

Macrob. diff. GL 5, 599,8 = 631,14 = 7,3–4 De Paolis: qui utramuis artem didicerit ambas nouerit.

La valeur symbolique de l’écriture

I.Didyma ed. Feissel 2004 ll. 42–45 Fl(auios) Mariano<s> Micael(ios) Gabriel(ios) Arcangel(ios) Ioannes | o megalopr(epestatos) eparc(os) ton ier(on) pr(aitorion) to β ce apo ὑπ(aton), | F<l>(auios) F<a>ustos, Fl(auios) Bonos d(ixerunt): προσφόρως ἀναγιγνωσ|κέσθω. qua<e> lec(ta sunt) in antel(atis) praefu<l>ge<n>t.

Les actes du synode de Constantinople (536)

ACO III 1,70 p. 152,7-11 Καὶ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν λιβέλλων Μηνᾶς ὁ θεοσεβέστατος ἀναγνώστης καὶ νοτάριος σεκουνδοκήριος τῆς πρεσβύτιδος Ῥώμης προκομίσας τὸ ἄκτον τῆς γραφείσης παρὰ Ἀγαπητοῦ τοῦ τῆς ἁγίας μνήμης συνοδικῆς Ῥωμαικῆς ἐπιστολῆς ἀνέγνω. καὶ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν Χριστόδωρος ὁ θεοσεβέστατος νοτάριος καὶ διάκονος σηκρητάριος λαβὼν παρὰ τοῦ εἰρημένου θεοφιλεστάτου Μηνᾶ τὴν ἑρμηνείαν ἀνέγνω οὕτως.

ACO III § 123-24, p. 178,6-12 Καὶ ἀνέγνω φωνὴν Μηνᾶς ὁ θεοσεβέστατος ἀναγνώστης καὶ σεκουνδοκήριος νοταρίων τοῦ ἀποστολικοῦ θρόνου τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης ἔχουσαν οὕτως
SANCTI EPISCOPI PARTIVM ITALIAE ET VIRI VENERABILES DIACONI APOSTOLICAE SEDIS DIXERVNT: DEFINITIONEM SANCTAE RECORDATIONIS PATRIS NOSTRI QVONDAM PAPAE AGAPETI IN SYNODICIS EPISTVLIS PRO MENA SANCTISSIMO ARCHIEPISCOPO HVIVS REGIAE VRBIS CONSTANTINOPOLITANAE FACTIS ADDITAM DE PERSONA ANTHIMI TRAPEZVNTII QVONDAM EPISCOPI NOS SEQVI PER OMNIA PROFITEMVR.

ACO iii 30 p. 80,9-10 PRESTVTVS ἐPίSCOPOS TV AGίV ὄRVS THABὸR ERROSTHAE ME καὶ τὰ λοιπὰ διὰ Ῥωμαικῶν γραμμάτων [= ἐπίσκοπος τοῦ ἁγίου ὄρους Θαβώρ, ἐρρῶσθαι με (sc. εὔχεσθε)]

Jacques d’Édesse PO xxix p. 202–03 « Nous voyons que ceux qui ont traduit les lois des Romains et les ont fait passer dans la langue des Grecs, après y avoir laissé beaucoup de noms de ceux de la langue latine, qui renferment secrètement et profondément le sens des lois, et n’avoir pas voulu les traduire, afin que ce ne soit pas pour tout le monde que les lois et les noms soient connus et que ce ne soit pas qui veut, qui puisse changer quelque chose de sa propre volonté dans les livres qui sont écrits et les falsifier, n’ont pas écrit avec des signes grecs ces noms qu’ils ont laissés et n’ont pas traduits, mais les ont écrits avec les signes de l’écriture latine. Et également les contemporains, qui écrivent des documents d’achats et de dots en langue grecque d’après les livres des lois, écrivent pareillement ces noms latins à l’intérieur du langage (grec) et de l’écriture grecque avec les lettres latines, avec lesquelles ils étaient écrits aussi chez les Romains » [trad. M. Brière].

Grec et latin à Byzance

Billets, ,

Constantin I (324-337 )

La lettre au roi perse Shapur II

Constantin epist. 34 Silli = 40 Maraval ap. Eus. uit. Const. 4,8 οἰκείαις δ’ οὖν αὐτὸς καὶ τοῦτο παραστήσει φωναῖς δι’ ὧν πρὸς τὸν Περσῶν βασιλέα διεπέμψατο γραμμάτων, σὺν ἐμμελείᾳ τῇ πάσῃ καὶ ἐπιστρεφείᾳ τοὺς ἄνδρας αὐτῷ παρατιθέμενος. φέρεται μὲν οὖν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ παρ’ αὐτοῖς ἡμῖν καὶ τοῦτο τὸ βασιλέως ἰδιόγραφον γράμμα, μεταβληθὲν δ’ ἐπὶ τὴν Ἑλλήνων φωνὴν γνωριμώτερον γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ὧδέ πη περιέχον.

Le pilier d’Orcistos (Phrygie II)

MAMA vii 305 = n° 446 Grünewald

Cf. a contrario l’inscription de Scaptopara IGBulg. iv 2236: http://epigraphy.packhum.org/text/170337?hs=202-209

Le procès de Clodia et Agrippina

cod. Theod. 8,15,1 Agrippina d(ixit): τῷ τόπῳ ἐκείνῳ οὐκ ἐπαγάρχει. Constantinus A. d(ixit): sed iure continetur, ne quis in administratione constitutus aliquid compararet, unde quidem nihil interest, an in suo pago an in alieno comparauit, cum constet contra ius eundem comparasse. et adiecit: ignoratis fiscale effici totum, quidquid administrantes comparauerint? Agrippina dixit: τοῦ τόπου ἐκείνου πραιπόσιτος οὐκ ἦν; ἐγὼ ἠγόρασα παρὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ἴδε αἱ ὠναί. Constantinus A. d(ixit): recipient a uenditore Codia et Agrippina conpetens pretium.

L’oratio ad sanctorum coetum

Eusèbe uita Const. 4,32 Ῥωμαίᾳ μὲν οὖν γλώττῃ τὴν τῶν λόγων συγγραφὴν βασιλεὺς παρεῖχε. μετέβαλλον δ’ αὐτὴν Ἑλλάδι μεθερμηνευταὶ φωνῇ οἷς τοῦτο ποιεῖν ἔργον ἦν, τῶν δ’ ἑρμηνευθέντων λόγων δείγματος ἕνεκεν μετὰ τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν ἑξῆς ἐκεῖνον συνάψω, ὃν ὁ αὐτὸς ἐπέγραψε Τῷ τῶν ἁγίων συλλόγῳ, τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ θεοῦ ἀναθεὶς τὴν γραφήν, ὡς μή τις κόμπον εἶναι νομίσειε τὴν ἡμετέραν ἀμφὶ τῶν λεχθέντων μαρτυρίαν.

Le discours d’ouverture du Concile de Nicée (325)

Eusèbe uit. Const. 3,13,1-2 ὁ μὲν δὴ ταῦτ’ εἰπὼν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ, ὑφερμηνεύοντος ἑτέρου, παρεδίδου τὸν λόγον τοῖς τῆς συνόδου προέδροις. […] (2.) πράως τε ποιούμενος τὰς πρὸς ἕκαστον ὁμιλίας ἑλληνίζων τε τῇ φωνῇ, ὅτι μηδὲ ταύτης ἀμαθῶς εἶχε, γλυκερός τις ἦν καὶ ἡδύς.

Constance II (337-361 )

Constance epist. ap. Thémistios disc. § 21 a Dindorf = § 5 Maisano μεταλαβὼν [sc. ὁ Θεμίστιος] γὰρ παρ’ ἡμῶν ἀξιώματος Ῥωμαϊκοῦ ἀντεισφέρει σοφίαν Ἑλληνικήν.

Libanius ep. 668,1 σοὶ κτῆμα πρέπον Ἰουλιανὸς οὑτοσί, πρῶτος μὲν ἐν Ἑλλάδι φωνῇ, πρῶτος δὲ ἐν τῇ τῶν κρατούντων, πλήρης νόμων, δεινὸς εἰπεῖν, φίλος ἄδολος, εἰδὼς καὶ τρωθῆναι φίλῳ βοηθῶν.

Libanius or. 2,44 καρποὶ δ’ ἑτέρωθεν ἀπὸ τῆς Ἰταλῶν φωνῆς, ὦ δέσποινα Ἀθηνᾶ, καὶ τῶν νόμων. […] ἤδη δὲ καὶ ὑπογραφεῖς ἐν ταῖς μεγίσταις ἀρχαῖς, ὁ δὲ τὸ λέγειν ἀντ’ ἐκείνου μαθὼν ὑπ’ ἐκείνων τε καταγελᾶται καὶ αὐτὸς ὀδύρεται.

Valens (364-378)

cod. Theod. 14,9,2 antiquarios ad bibliothecae codices componendos uel pro uetustate reparandos quattuor Graecos et tres Latinos scribendi peritos legi iubemus. quibus de caducis popularibus, et ipsi enim uidentur e populo, conpetentes inpertiantur annonae: ad eiusdem bibliothecae custodiam condicionalibus et requirendis et protinus adponendis.

Arcadius (395-408)

Jean Chrysostome Homilia dicta postquam reliquiae martyrum… PG LXIII 472,8-15 ἐκείνη δῆμον ἕνα ἐξάγουσα ὁμόγλωττον, σὺ δὲ μυρίους δήμους ἑτερογλώσσους. Καὶ γὰρ μυρίους ἡμῖν ἐξήγαγες χοροὺς, τοὺς μὲν τῇ Ῥωμαίων, τοὺς δὲ τῇ Σύρων, τοὺς δὲ τῇ βαρβάρων, τοὺς δὲ τῇ Ἑλλάδι φωνῇ τὰ τοῦ Δαυῒδ ἀνακρουομένους ᾄσματα. καὶ διάφορα ἔθνη καὶ διαφόρους χοροὺς ἦν ἰδεῖν μίαν κιθάραν ἅπαντας ἔχοντας, τὴν τοῦ Δαυῒδ, καὶ ταῖς εὐχαῖς σε στεφανοῦντας.

Jean Chrysostome Homilia habita postquam praesbyter Gothus concionatus fuerat PG LXIII 500,2-501,57 ποῦ τὰ Πλάτωνος καὶ Πυθαγόρου καὶ τῶν ἐν Ἀθήναις; ἐσβέσθη. Ποῦ τὰ τῶν ἁλιέων καὶ σκηνοποιῶν; οὐκ ἐν Ἰουδαίᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ τῶν βαρβάρων γλώττῃ, καθὼς ἠκούσατε σήμερον, ἡλίου φανότερον διαλάμπει· καὶ Σκύθαι καὶ Θρᾷκες καὶ Σαυρομάται καὶ Μαῦροι καὶ Ἰνδοὶ καὶ οἱ πρὸς αὐτὰς ἀπῳκισμένοι τὰς ἐσχατιὰς τῆς οἰκουμένης, πρὸς τὴν οἰκείαν ἕκαστος μεταβαλόντες γλῶτταν, τὰ εἰρημένα φιλοσοφοῦσι ταῦτα.

cod. Iust. 7,45,12 iudices tam Latina quam Graeca lingua sententias proferre possunt.

Théodose II (408-450)

Réponse de Théodose II à une suggestio de Fl. Eudoxius

IMyl 611 (242 Grégoire = CIL iii 448 + Suppl. i/1 7151) a. 427-429
I
suggestionem tuae su[blimitatis de portorio uici Passalietum Mylasensium] | cibitatis utpote <e>t rei p[ublicae uel aerario et eius ciuitatis utilitatibus] | profuturam, debita cum l[aude confirmamus et per hanc diuinam pragmaticam defini]|mus sanctionem nulli [dictum uectigal exigere licere neque quemquam id uertere in propria] | lucra posse quoquo mo[do — merces quae] | de portu eius ueniunt ac ne[gotiandi causa — tuae proin]|de sublimitatis proficiunt [— Eudoxi f(rater) a(mantissime) inlustris igitur auctori]|tas tua quae per hanc diui[nam pragmaticam sanctionem —] | contra temeratores [—] | a consulibus curaui[mus —] | pridie Idus Martias Cos[tantinopoli —]
II

ἡ ἑρμηνεία τοῦ θείου τύπου | τὴν σουγγεστίονα τῆς σῆς ὑπεροχῆς περὶ τοῦ λιμενικοῦ τέλους τῆς Πασσαλιητῶν | κώμης τῆς Μυλασέων πόλεως, ὡς ἂν εἲ τῇ πολιτείᾳ ἤτοι τῷ δημοσίῳ λυσιτελὲς καὶ | τοῖς χρησίμοις τῆς αὐτῆς πόλεως ἔσεσθαι μέλλον μετὰ δικαίου ἐπαίνου κυροῦμεν, καὶ διὰ | τούτου τοῦ θείου πραγματικοῦ τύπου θεσπίζομεν μηδενὶ τὸ μνημονευθὲν τέλος ἢ αἰτεῖν | ἐξεῖναι ἢ εἰς ἴδ<ι>α κέρδη δύνα[σθαι —] | πόλις τῶν̣ ἰδίων προ<σ>ό̣δων [—]| εἰς τὰς ἀναγκαίας χρείας τῆ[ς —] | προχωρήσ̣ουσιν Εὐδόξιε ἀ[δελφὲ —] | αὐθεντία, ἅτινα διὰ τοῦ θεί[ου τύπου —] | σταξάτω ποινῆς ὑπεναντι[ουμένους —] νόμου ὁριζομένης ὑπά[τοις —] τῇ πρὸ μιᾶ[ς] εἰδῶν Μαρτίων ἐν Κωνσταντιν[ουπόλει —]

IMyl 612 (242 Grégoire = CIL iii 7152) a. 427-429

ἡ ἑρμηνεία τοῦ δευτέρου τύπου τοῦ κώμ(ητος) τῶν λαργιτιόνων· | Φλ(άουιος) Εὐδόξιος Φλ(αουίῳ) Βαραλὰχ τῷ λαμπρῷ ἄρχοντι Καρίας· | κατὰ τὸ οἰκεῖον ὄφελος καὶ συμφέρον ἤγουν καὶ δίκαιον | περὶ τοῦ τέλους τῆς Πασσαλιαητῶν κώμης τῆς Μιλασέων πόλεως· | πολλῶν ἐν τῷ ἡμετέρῳ δικαστηρίῳ πραχθέντων μεταξὺ τοῦ | ἐντολέως Δομνίνου τοῦ καθοσιομένου κουβουκλαρίου καὶ | τῶν πολιτευομένων τῆς μνημονευθείσης πόλεως | πρὸ πέντε εἰδῶν Ἀπριλίων.

La correspondance de Fl. Dionysius mag. mil. dans les actes du concile d’Éphèse I

ACO 1/1.7 § 81 119,40-120,2 si itaque motum contumacium debitum tam tua grauitas quam officium obtemperans sibi desiderat euitare, id modis omnibus prohibebit nec aliquem, quod dictum est, prouehi patiatur ante auctoritatem horum quorum interesse reuerentissimorum dicitur sacerdotum.

La requête d’Appion, évêque de Syène et la souscription de Théodose II sur le papyrus de Leiden

Rijksmuseum van Oudheden (RMO) P.Leiden Z (a. 425-540) = Denis FEISSEL – Klaas A. WORP 1988 = Fontes historiae Nubiorum, éd. T. Eide et al.,  iii, 1998, n° 314
I
(m1, quelques lettres issues de la fin du rescrit en cursive latine archaïsante)
(m2) bene ualere te cupimus.
II

(m3) exemp[l]um pre[c]ụm | τοῖς γῆς καὶ θαλά̣σσης καὶ παντὸς̣ ἀ̣ν̣θρ̣ώπων ἔθν̣[ου]ς̣ καὶ γένους [δ]εσπόταις̣ Φ[λ(αουίοις)] Θεοδοσίῳ καὶ Βαλεντινιανῷ τοῖς [αἰ]ω̣νί̣οις Αὐγού̣[στοι]ς | δέησις καὶ ἱκεσί̣α πα̣ρ̣[ὰ] Ἀππίωνος ἐπισκόπου̣ ῥεγεῶνος Συήν̣η̣ς καὶ Κεν.. Σ̣[υ]ή̣νης καὶ Ἐλεφαντίνης ἐπαρχίας τῆς ὑ̣μετέρ̣α̣ς̣ Ἄ̣ν̣ω̣ Θηβαίδος. | εἴωθεν ἡ ὑμετέρα φ[ι]λ̣ανθρωπία πᾶσιν τοῖς δεομένοις χεῖρα δεξιὰν ὀρέγειν, [ὅ]θεν κἀγὼ τοῦτο σαφῶς μεμαθηκὼς ἐπὶ τάσδε τὰς δ̣ε̣ήσεις | ἐλήλυ̣θα τοῦ πράγμα̣[το]ς̣ ὄντος ἐν̣ τ̣ούτοις. ἐν̣ μέσῳ τῶν ἀλιτηρίων βαρβάρω[ν] με[τ]ὰ τῶν ἐμῶν ἐκκλησιῶν τυγχάνων τῶν τε Βλεμμύων | μεταξὺ καὶ Ἀνν[ο]υβάδω̣ν̣ π̣ο̣λ̣[λ]ὰ̣ς̣ παρ᾽ ἐκείν̣ω̣ν̣ ὡ̣ς̣ [ἐ]ξ ἀφα̣[ν]ο̣ῦ̣ς̣ κ̣[ατ]αδρομ̣[ὰς ὑπ]ο̣μένομεν οὐδενὸς στρατιώτου προισταμένου τῶν | ἡμετέρων τόπων. ἐκ τούτου τ̣ῶ̣ν̣ ὑ̣π̣᾽ ἐ̣μὲ ταπεινουμένων ἐκκλησιῶ[ν] καὶ μὴ δυ̣[ν]α̣μ̣ένων μήτε τ̣ο̣ῖ̣ς αὐταῖς προσφεύγουσιν ἐπαμύνειν | προσπίπτω προκυλινδούμενος τῶν θείων ὑμῶν καὶ ἀχράν̣[των] ἰ̣χν̣ῶ̣[ν ὥστ]ε κα̣[τ]α̣ξιῶσαι θεσπίσαι φρουρεῖσ[θ]αι τὰ[ς ὑπ᾽ ἐμὲ̣(?)] | ἁγίας ἐκκλησίας ὑπὸ τῶν παρ᾽ ἡμῖν στρατιωτ̣ῶ̣ν κ[αὶ] πείθεσθ[αι αὐτο]ὺς ἐ̣μ̣ο̣[ὶ καὶ ὑ]πακούειν περὶ πάντων καθὼς οἱ ἐν̣ Φ̣ι̣λ̣ῶ̣ν̣ οὕτω | καλουμένῳ φρουρίῳ τῆς ὑμετέρας Ἄνω Θηβαίδος κ̣α̣τ̣α̣[σταθέντες] στρατι̣[ῶτα]ι ὑπουργοῦσιν ταῖς ἐν Φιλῶ(ν) ἁγίαις τοῦ Θεο̣[ῦ] | ἐκκλησίαις. οὕτω γὰρ δυνησ[ό]μ̣εθ̣α ἀδε[ῶς ζῶ]ντες [—]….[…].σκας μετιέναι νομοθεσίας — [—] | βαρυτάτης ὁριζομένης κατὰ τ̣ῶ̣ν παραβά̣ν̣[των] ….[…].ν τ̣ὰ̣ [θειω]δῶς παρ᾽ ὑμῶν θεσπισθ̣έ̣ν̣τ̣α̣, π̣ά̣σ̣η̣ς̣ | συναρπαγῆς τοῦ δι᾽ ἐναντίας μ̣έρους γενομ[ένη]ς̣ ἢ μελ̣[λούσ]ης γενέ[σθαι] σχολαζούσ̣η̣ς̣, θείας ὑμῶν κ̣ε̣….. | ἰδικῆς χά̣ρ̣ιτος περὶ τούτου φοιτώσης πρ[ὸ]ς τὸν μεγαλοπρε̣π̣έ̣σ̣τ̣α̣τ̣ον καὶ περίβλεπ[τον] κόμιτα καὶ δοῦκα̣ | τοῦ Θηβαϊκοῦ λιμίτου· καὶ τούτου τυχὼν τ̣ὰ̣ς συνήθεις ε̣ὐ̣χ[ὰς] ἀ̣[ναπ]έ[μψ]ω τῷ Θεῷ ὑπὲρ τοῦ αἰωνίου [ὑ]μῶ[ν] κ̣ρ[άτου]ς̣ | διὰ παντός.

La procédure du libellum dans les procès jugés par Fl. Anthemius Isidorus Theophilus

P.Oxy XVI n° 1879 = ChLA 47, 1409 = CPL p. 434 n° 11 (Oxyrhynchos, 8.09-31.12 434)
[ -ca.?- ] ̣ḷ(auiis) Areobindo et Arda[bure u(iris) c(larissimis) cons(ulibus) -ca.?- ]
[ cum obtu]ḷịṣṣet libellum theone [ex offic(io). ὁποῖον λίβελλον -ca.?- ]
[Fl(avius) Anthemiu]s [I]sidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) pṛ[ouinc(iae)] Arcad(iae)[ ἀνάγνωθι. et recitauit. πρὸς τὴν ὑμετέραν ἐξουσίαν παρὰ -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣ ̣ ̣ο̣ν χρεῶσται ἡμέτεροι ἓξ τὸν ἀριθ[μὸν -ca.?- ]
5[- ca.9 -] πεφευγότων καὶ ἑτέρων ἐν διακατοχ[ῇ γενομένων -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ πρ]ο̣σ̣τάξαι προνοίᾳ τῶν ἐκβιβαστῶν ̣[ -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ π]εφευγότων πραγμάτων ἐπιγνῶνα[ι -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣[ ̣]ι ἐπ̣ʼ ὀνόματα̣ ̣ ̣[ ̣] ̣ ̣ ἀπο̣πιπ̣[τ ̣] ̣ ̣ ̣[ -ca.?- ]
[Fl(auius) Anthemi]us Isidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) p[rouinc(iae) Arcad(iae) -ca.?- ]
10[- ca.9 -]σ̣ο ̣ ̣ ̣ ̣ον ἰδίαι̣ χρεῖα̣ι̣ [ -ca.?- ]
Traces 1 ligne
12– — — — — — — — — —

Le procès d’Eyutychès selon les actes de la première session du Concile de Chalcédoine

ACO II/1,1 § 829-831 p. 177  Ὑπατείας Φλαυίου Πρωτογένους τοῦ λαμπροτάτου καὶ τοῦ δηλωθησομένου [ὑπάτου] πρὸ πέντε Καλανδῶν Μαίων, ἐν Κωνσταντινουπόλει, θείαι κελεύσει διαγινώσκοντος Μαρτιαλίου τοῦ μεγαλοπρεπεστάτου κόμητος καὶ μαγίστρου τῶν θείων ὀφφικίων, παρόντος Καρτερίου τοῦ περιβλέπτου κόμητος καὶ προξίμου τοῦ θείου σκρινίου τῶν λιβέλλων καὶ τῶν θείων κογνιτιόνων, εἰσελθόντων Μακεδονίου τοῦ περιβλέπτου τριβούνου νοταρίου καὶ ῥεφερενδαρίου καὶ Μάγνου τοῦ καθωσιωμένου σιλεντιαρίου μετὰ Κωνσταντίνου τοῦ εὐλαβεστάτου μοναχοῦ καὶ διακόνου, (830.) Κωνσταντῖνος ὁ εὐλαβέστατος εἶπεν· Δεήσεις ἐπιδέδωκεν Εὐτυχὴς ὁ εὐλαβέστατος ἀρχιμανδρίτης τῶι εὐσεβεστάτωι ἡμῶν δεσπότηι φανερὰ περιεχούσας καὶ ταύταις ἡ εὐσέβεια αὐτῶν ὑπεσημήνατο, ὑπεδέξατο δὲ αὐτὰς ὁ περίβλεπτος τριβοῦνος καὶ ῥεφερενδάριος. ἀξιῶ ὥστε ταῦτα αὐτὰ καταθέσθαι αὐτὸν καὶ τὰς δεήσεις ἀναγνῶναι καὶ τὰ δόξαντα τῆι εὐσεβείαι αὐτῶν δῆλα γενέσθαι. (831.) Φλαύιος Ἀρεοβίνδας Μαρτιάλιος ὁ μεγαλοπρεπέστατος κόμες καὶ μάγιστρος τῶν θείων ὀφφικίων εἶπεν· Ἅτινα ὥρισεν ἡ φιλανθρωπία ἡ βασιλική, διὰ τοῦ περιβλέπτου τριβούνου καὶ νοταρίου ταῖς ἡμετέραις διανοίαις γνωρισθῶσιν.

L’université de Constantinople

cod. Theod. 14,9,3 (27.02.425) habeat igitur auditorium specialiter nostrum in his primum, quos Romanae eloquentiae doctrina commendat, oratores quidem tres numero, decem uero grammaticos; in his etiam, qui facundia Graecitatis pollere noscuntur, quinque numero sint sofistae et grammatici aeque decem. et quoniam non his artibus tantum adulescentiam gloriosam optamus institui, profundioris quoque scientiae adque doctrinae memoratis magistris sociamus auctores. unum igitur adiungi ceteris uolumus, qui philosofiae arcana rimetur, duo quoque, qui iuris ac legum formulas pandant, ita ut unicuique loca specialiter deputata adsignari faciat tua sublimitas, ne discipuli sibi inuicem possint obstrepere uel magistri neue linguarum confusio permixta uel uocum aures quorundam aut mentes a studio litterarum auertat.

 

 

 

 

Le bilinguisme du IIᵉ siècle p.C. (2) : Aulu-Gelle

Billets, ,

Aulu-Gelle 19,9,7 tum Graeci plusculi, qui in eo conuiuio erant, homines amoeni et nostras quoque litteras haut incuriose docti, Iulianum rhetorem lacessere insectarique adorti sunt tamquam prorsus barbarum et agrestem, qui ortus terra Hispania foret clamatorque tantum et facundia rabida iurgiosaque esset eiusque linguae exercitationes doceret, quae nullas uoluptates nullamque mulcedinem Veneris atque Musae haberet.

Aulu-Gelle 17,20,4 heus – inquit [sc. Taurus] – tu rhetorisce : sic enim me in principio recens in diatribam acceptum appellitabat, existimans eloquentiae unius extundendae gratia Athenas uenisse.

Aulu-Gelle 2,27 lemma quid T. Castricius existimarit super Sallustii uerbis et Demosthenis, quibus alter Philippum descripsit, alter Sertorium.

Quintilien inst. 2,5,16-19 an uero declamabit quidem praeceptor ut sit exemplo suis auditoribus: non plus contulerint lecti Cicero aut  Demosthenes? […] (19.) Ego optimos quidem et statim et semper, sed tamen eorum candidissimum quemque et maxime expositum uelim, ut Liuium a pueris magis quam Sallustium et hic historiae maior est auctor, ad quem tamen intellegendum iam profectu opus sit.

Hérode Atticus

Aulu Gelle 1,2,1 et 6 Herodes Atticus, uir et Graeca facundia et consulari honore praeditus, accersebat saepe, nos cum apud magistros Athenis essemus, in uillas ei urbi proximas me et clarissimum uirum Seruilianum compluresque alios nostrates, qui Roma in Graeciam ad capiendum ingenii cultum concesserant. […] (6.) tum Herodes Graeca, uti plurimus ei mos fuit, oratione utens […] inquit.

Aulu-Gelle 9,2,1-2 ad Herodem Atticum, consularem uirum ingenioque amoeno et Graeca facundia celebrem, adiit nobis praesentibus palliatus quispiam et crinitus barbaque prope ad pubem usque porrecta ac petit aes sibi dari εἰς ἄρτους. (2.) tum Herodes interrogat, quisnam esset.

Aulu-Gelle 19,12,1 Herodem Atticum, consularem uirum, Athenis disserentem audiui Graeca oratione, in qua fere omnes memoriae nostrae uniuersos grauitate atque copia et elegantia uocum longe praestitit.

Fronton

Aulu-Gelle 19,8,15 ite ergo nunc et, quando forte erit otium, quaerite, an quadrigam et harenas dixerit e cohorte illa dumtaxat antiquiore uel oratorum aliquis uel poetarum, id est classicus adsiduusque aliquis scriptor, non proletarius.

Aulu-Gelle 19,13,3 fuisset autem uerbum hoc a te ciuitate donatum aut in Latinam coloniam deductum, si tu eo uti dignatus fores.

Fronton epist. 3,3,2 illa [sc. crimina] ipsa de laesis et spoliatis hominibus <non> [add. Timpanaro] ita a me dicentur, ut fel et bilem sapiant: sicubi Graeculum et indoctum dixero, non erit interneciuum.

Favorinus

Aulu-Gelle 13,25,4 etiamsi – inquit Fauorinus – opera mihi princeps et prope omnis in litteris disciplinisque Graecis sumpta est, non usque eo tamen infrequens sum uocum Latinarum, quas subsiciuo aut tumultuario studio colo, ut hanc ignorem manubiarum interpretationem uulgariam, quod esse dicantur manubiae praeda.

Favorinus Corinth. [Dion Chrysostome or. 37] 25 Ῥωμαῖος, οὐδὲ τοῦ πλήθους, ἀλλὰ τῶν ἱπποτρόφων, οὐδὲ τὴν φωνὴν μόνον ἀλλὰ καὶ τὴν γνώμην καὶ τὴν δίαιταν καὶ τὸ σχῆμα τῶν Ἑλλήνων ἐζηλωκώς, καὶ ταῦθ’ οὕτως ἐγκρατῶς καὶ περιφανῶς, ὡς οὔτε τῶν πρὸ αὑτοῦ Ῥωμαίων οὔτε τῶν καθ’ αὑτὸν Ἑλλήνων (εἰρήσεται γάρ) οὐδὲ εἷς.

Philostrate uitae soph. 491 διαλεγομένου δὲ αὐτοῦ κατὰ τὴν Ῥώμην μεστὰ ἦν σπουδῆς πάντα, καὶ γὰρ δὴ καὶ ὅσοι τῆς Ἑλλήνων φωνῆς ἀξύνετοι ἦσαν, οὐδὲ τούτοις ἀφ’ ἡδονῆς ἡ ἀκρόασις ἦν, ἀλλὰ κἀκείνους ἔθελγε τῇ τε ἠχῇ τοῦ φθέγματος καὶ τῷ σημαίνοντι τοῦ βλέμματος καὶ τῷ ῥυθμῷ τῆς γλώττης.

Aulu-Gelle 2,26 et les noms des couleurs

Fauorinus [test. 28 Barigazzi] philosophus, cum ad M. Frontonem [test. 5 van den Hout2] consularem pedibus aegrum uisum iret, uoluit me quoque ad eum secum ire. (2.) ac deinde, cum ibi aput Frontonem plerisque uiris doctis praesentibus sermones de coloribus uocabulisque eorum agitarentur, quod multiplex colorum facies, appellationes autem incertae et exiguae forent, (3.) “plura – inquit – sunt – Fauorinus – in sensibus oculorum quam in uerbis uocibusque colorum discrimina. (4.) nam ut alias eorum concinnitates omittamus, simplices isti rufus et uiridis colores singula quidem uocabula, multas autem species differentis habent. (5.) atque eam uocum inopiam in lingua magis Latina uideo, quam in Graeca. quippe qui rufus color a rubore quidem appellatus est, sed cum aliter rubeat ignis, aliter sanguis, aliter ostrum, aliter crocum, has singulas rufi uarietates Latina oratio singulis propiisque uocabulis non demonstrat omniaque ista significat una ruboris appellatione, cum ex ipsis rebus uocabula colorum mutuatur et igneum aliquid dicit et flammeum et sanguineum et croceum et ostrinum et aureum. (6.) russus enim color et ruber nihil a uocabulo rufi dinoscuntur neque proprietates eius omnes declarant, ξανθός autem et ἐρυθρός et πυρρός et κιρρός et φοῖνιξ habere quadsam distantias coloris rufi uidentur uel augentes eum uel remittentes uel mixta quadam specie temperantes.”

(7.) tum Fronto ad Fauorinum: “non infitias – inquit – imus, quin lingua Graeca, quam tu uidere legisse, prolixior fusiorque sit quam nostra; sed in his tamen coloribus, quibus modo dixisti, denominandis non proinde inopes sumus, ut tibi uidemur. (8.) non enim haec sunt sola uocabula rufum colorem demonstrantia, quae tu modo dixisti, russus et ruber, sed alia quoque habemus plura, quam quae dicta abs te Graeca sunt: fuluus enim et flauus et rubidus et poeniceus et rutilus et luteus et spadix appellationes sunt rufi coloris aut acuentes eum quasi incendentes aut cum colore uiridi miscentes aut nigro infuscantes aut uirenti sensim albo illuminantes. (9.) nam poeniceus, quem tu Graece φοίνικα dixisti, et rutilus et spadix poenicei συνώνυμος, qui factus <e> Graeco noster est, exuberantiam splendoremque significant ruboris, quales sunt fructus palmae arboris non admodum sole incocti, unde spadici et poeniceo nomen est: (10.) σπάδικα enim Dorici uocant auulsum e palma termitem cum fructu.

(11.) fuluus autem uidetur de rufo atque uiridi mixtus in aliis plus uiridis, in aliis plus rufi habere. sic poeta uerborum diligentissimus « fuluuam aquilam » [Aen. 11,751] dicit et « iaspidem » [Aen. 4,261], « fuluos galeros » [Aen. 7,688] et « fuluum aurum » [Aen. 7,279] et « arenam fuluuam » [Aen. 5,374] et « fuluum leonem » [Aen. 2,722], sicque Q. Ennius in annalibus « aere fuluo » [ann. 454 Vahlen2 = 440 Skutsch] dixit. (12.) flauus contra uidetur e uiridi et rufo et albo concretus: sic « flauentes comae » [Aen. 4,590] et, quod mirari quosdam uideo, frondes olearum a Vergilio « flauae » [Aen. 5,309] dicuntur, (13.) sic multo ante Pacuuius aquam flauam dixit et fuluum puluerem. cuius uersus, quoniam sunt iucundissimi, libens commemini [TRF3 244-246 = frg. 190 Schierl]:
     «cedo tuum pedem <mi>, lymphis flauis fuluum ut puluuerem
     manibus isdem, quibus Vlixi saepe permulsi, abluam
     lassitudinemque minuam manuum mollitudine».
(14.) rubidus autem est rufus atrior et nigrore multo inustus, luteus contra rufus color est dilutior; (15.) inde ei nomen quoque esse factum uidetur. (16.) non igitur – inquit – mi Fauorine, species rufi coloris plures aput Graecos, quam aput nos nominantur.

(17.) sed ne uiridis quidem color pluribus a uobis uocabulis dicitur, (18.) neque non potuit Vergilius colorem equi significare uiridem uolens caeruleum magis dicere ecum quam glaucum [cf. georg. 3,82], sed maluit uerbo uti notiore Graeco, quam inusitato Latino. (19.) nostris autem ueteribus caesia dicta est, quae a Graecis γλαυκῶπις, ut Nigidius ait, «de colore caeli quasi caelia» [frg. 72 [de diis] Swoboda = GRF inc. sed. 43 p. 177].

(20.) postquam haec Fronto dixit, tum Fauorinus scientiam rerum uberem uerborumque eius elegantiam exosculatus: “absque te – inquit – uno forsitan lingua profecto Graeca longe anteisset; sed tu, mi Fronto, quod in uersu Homerico est, id facis:
     καί νύ κεν ἢ παρέλασσας ἢ ἀμφήριστον ἔθηκας [cf. Il. 23,382].”

(21.) sed cum omnia libens audiui, quae peritissime dixisti, tum maxime, quod uarietatem flaui coloris enarrasti facistique, ut intellegerem uerba illa ex annali quarto decimo Ennii amoenissima, quae minime intellegebam [ann. 384-385 Vahlen2 = 377-378 Skutsch] :
     « uerrunt extemplo placidum mare: marmore flauo
     caeruleum spumat mare conferta rate pulsum » ;
(22.) non enim uidebatur « caeruleum mare » cum « marmore flauo » conuenire. (23.) sed cum sit, ita ut dixisti, flauus color e uiridi et albo mixtus, pulcherrime prorsus spumas uirentis maris « flauom marmor » appellauit.

 

 

 

 

Le bilinguisme du IIᵉ siècle p.C. (1) : Apulée

Billets
Le séminaire du 28 mars aura lieu par zoom : le lien est disponible dans l’espace moodle.

Apulée apol. 24,1-3 et 6 de patria mea uero, quod eam sitam Numidiae et Gaetuliae in ipso confinio mei<s> scriptis ostendistis, quibus memet professus sum, cum Lolliano Auito c. u. praesente publice dissererem, Seminumidam et Semigaetulum, (2.) non uideo quid mihi sit in ea re pudendum, haud minus quam Cyro maiori, quod genere mixto fuit Semimedus ac Semipersa. (3.) non enim ubi prognatus, sed ut moratus quisque sit spectandum, nec qua regione, sed qua ratione uitam uiuere inierit, considerandum est. […] (6.) quando non in omnibus gentibus uaria ingenia prouenere, quanquam uideantur quaedam stultitia uel sollertia insigniores? apud socordissimos Scythas Anacharsis sapiens natus est, apud Athenienses catos Meletides fatuus.

Apulée apol. 24,7-9 nec hoc eo dixi, quo me patriae meae paeniteret, etsi adhuc Syfacis oppidum essemus. (8.) quo tamen uicto ad Masinissam regem munere populi R. concessimus ac deinceps ueteranorum militum nouo conditu{s} splendidissima colonia sumus, (9.) in qua colonia patrem habui loco principis IIuiralem cunctis honoribus perfunctum; cuius ego locum in illa re p., exinde ut participare curiam coepi, nequaquam degener pari, spero, honore et existimatione tueor.

Apulée flor. 20,4 et 10 ego et alias creterras Athenis bibi: poeticae commotam, geometriae limpidam, musicae dulcem, dialecticae austerulam, iam uero uniuersae philosophiae inexplebilem scilicet <et> nectaream. […] Carthago prouinciae nostrae magistra uenerabilis, Carthago Africae Musa caelestis, Carthago Camena togatorum.

Apulée apol. 98,8-9 loquitur nunquam nisi Punice et si quid adhuc a matre graecissat ; enim Latine loqui neque uult neque potest. audisti, Maxime, paulo ante, pro nefas, priuignum meum, fratrem Pontiani, diserti iuuenis, uix singulas syllabas fringultientem, cum ab eo quaereres donassetne illis mater quae ego dicebam me adnitente donata.

Apulée apol. 38,5 pauca etiam de Latinis scribtis meis ad eandem peritiam pertinentibus legi iubebo, in quibus animaduertes cum me<morabiles res et> [add. Helm] cognitu raras, tum nomina etiam Romanis inusitata et in hodiernum quod sciam infecta, ea tamen nomina labore meo et studio ita de Graecis prouenire, ut tamen Latina moneta percussa sint.

Apulée apol. 38,1 et 3 et memento de solis piscibus haec uolumina a me conscripta […] quibus membris et causis discrerit natura uiuiparos eorum et ouiparos – ita enim Latine appello quae Graeci ζῳοτόκα et ᾠοτόκα.

Apulée flor. frg. 5,112-113 Beaujeu : iamdudum scio quid hoc significatu flagitetis: ut cetera Latine materiae persequamur. nam et in principio uobis diuersa tendentibus ita memini polliceri, ut neutra pars uestrum, nec qui Graece nec qui Latine petebatis, dictionis huius expertes abiretis. quapropter, si ita uidetur, satis oratio nostra atticissauerit; tempus est in Latium demigrare de Graecia.

Apulée flor. 18,37-39 nunc quoque igitur principium mihi apud uestras auris auspicatissimum ab Aesculapio deo capiam, qui arcem nostrae Carthaginis indubitabili numine propitius {s}t{r}egit [corr. Krueger ; uel respicit ed. Romana]. (38.) eius dei hymnum Graeco et Latino carmine uobis ecce <iam> canam {iam} illi a me dedicatum. […] (39.) etiam nunc hymnum eius utraque lingua canam, cui dialogum similiter Graecum et Latinum praetexui. […] in principio libri facio quendam ex his, qui mihi Athenis condidicerunt, percontari a Perseo Graece, quae ego pridie in templo Aesculapi disseruerim, paulatimque illis Seuerum adiungo, cui interim Romanae linguae partes dedi. nam et Perseus, quamuis et ipse optime possit, tamen hodie uobis atticissabit.

Cf. Plaute Men. 11-12 atque adeo hoc argumentum graecissat, tamen | non atticissat, uerum sicilicissitat.

Apulée flor. 9.7-9 quis enim uestrum mihi unum solœcismum ignouerit? quis uel unam syllabam barbare pronuntiatam donauerit? quis incondita et uitiosa uerba temere quasi delirantibus oborientia permiserit blaterare? quae tamen aliis facile et sane meritissimo ignoscitis. meum uero unumquodque dictum acriter examinatis, sedulo pensiculatis, ad limam et lineam certam redigitis, cum torno et coturno uero comparatis : tantum habet uilitas excusationis, dignitas difficultatis. adgnosco igitur difficultatem meam, nec deprecor quin sic existimetis.

Saint Augustin ord. 2,17,45 me enim ipsum, cui magna necessitas fuit ista perdiscere, adhuc in multis uerborum sonis Itali exagitant. […] aliud est enim esse arte, aliud gente securum. soloecismos autem quos dicimus fortasse quisque doctus diligenter attendens in oratione mea reperiet.

Apulée met. 1,1,1-5 at ego tibi sermone isto Milesio uarias fabulas conseram auresque tuas beniuolas lepido susurro permulceam – modo si papyrum Aegyptiam argutia Nilotici calami inscriptam non spreueris inspicere –, (2.) figuras fortunasque hominum in alias imagines conuersas et in se rursum mutuo nexu refectas ut mireris. (3.) exordior. — quis ille? — paucis accipe.  Hymettos Attica et Isthmos Ephyrea et Taenaros Spartiatica, glebae felices aeternum libris felicioribus conditae, mea uetus prosapia est; ibi linguam Atthidem primis pueritiae stipendiis merui. mox in urbe Latia aduena studiorum Quiritium indigenam sermonem aerumnabili labore nullo magistro praeeunte aggressus excolui. en ecce praefamur ueniam siquid exotici ac forensis sermonis, rudis locutor, offendero. iam haec equidem ipsa uocis immutatio desultoriae scientiae stilo quem accessimus respondet. fabulam Graecanicam incipimus. lector intende : laetaberis.

Apulée met. 3,29,1-3 sed mihi sero quidem serio tamen subuenit ad auxilium ciuile decurrere et interposito uenerabili principis nomine tot aerumnis me liberare. cum denique iam luce clarissima uicum quempiam frequentem et nundinis celebrem praeteriremus, inter ipsas turbelas Graecorum <Romanorum> [add. Robertson] genuino sermone nomen augustum Caesaris inuocare temptaui ; et ‘O’ quidem tantum disertum ac ualidum clamitaui, reliquum autem Caesaris nomen enuntiare non potui.

[Lucien] asin. 16 ἐπεὶ δὲ πολλάκις Ὦ Καῖσαρ ἀναβοῆσαι ἐπεθύμουν, οὐδὲν ἄλλο ἢ ὠγκώμην, καὶ τὸ μὲν ὦ μέγιστον καὶ εὐφωνότατον ἐβόων, τὸ δὲ Καῖσαρ οὐκ ἐπηκολούθει.

Apulée met. 4,32,6 sed Apollo, quamquam Graecus et Ionicus, propter Milesiae conditorem sic Latina sorte respondit.

Apulée met. 9,39,2-5 nam quidam procerus et, ut indicabat habitus atque habitudo, miles e legione, factus nobis obuius, superbo atque adroganti sermone percontatur, quorsum uacuum duceret asinum. (3.) at meus, adhuc maerore permixtus et alias Latini sermonis ignarus, tacitus praeteribat. nec miles ille familiarem cohibere quiuit insolentiam, sed indignatus silentio eius ut conuicio, uiti quam tenebat obtundens eum dorso meo proturbat. (4.) tunc hortulanus subplicue respondit sermonis ignorantia se quid ille diceret scire non posse. ergo igitur Graece subiciens miles: « ubi – inquit  – ducis asinum istum? ». respondit hortulanus petere se ciuitatem proximam. (5.) « sed mihi – inquit – opera eius opus est; nam de proximo castello sarcinas praesidis nostri cum ceteris iumentis debet aduehere ».

Le grec dans la correspondance de Cicéron

Billets, ,

Par Ivanne Hermant (doctorante en Études latines, Sorbonne Université)

1. Observations générales sur le grec dans la correspondance

a. Les formes d’alternance codale rencontrées dans la correspondance

1 : Att. 6, 6 (Sida, autour du 3 août 50), 3 : nos prouinciae praefecimus Coelium. (…) fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam litteras in quibus ἐπέχειν te scripseras quid esset mihi faciendum de relinquendo, eae me pungebant. uidebam enim quae tibi essent ἐποχῆς causae, et erant eaedem mihi.

2 : Att. 6, 9 (Athènes, 15 octobre 50), 2 : a Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. παραφύλαξον, si me amas, τὴν τοῦ φυρατοῦ φιλοτιμίαν · αὐτίκα γὰρ hanc, quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem) procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem (…).

b. Entre grec classique et grec de la koinè

3 : Att. 16, 11, 2 (Pouzzoles, 5 novembre 44) : quod uereris ne ἀδόλεσχος mihi tu, quis minus ?

c. Quelques remarques sur l’extension du code-switching : inégalités entre les correspondants.

Le code-switching comme marque d’appartenance à un groupe, fondé sur une culture aristocratique commune.

4 : Att. 9, 6 (Formies, 11 mars 49), 7 : quid autem me [sc. Caesar] roget, paucis ille quidem uerbis sed ἐν δυνάμει, cognosce ex ipsius epistula. me miserum quod tu non ualuisti ! una fuissemus ; consilium certe non defuisset. « σύν τε δύʹ ἐρχομένω …».


Hom. Il. 10, 224 : σύν τε δύʹ ἐρχομένω καὶ τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν | ὅππως κέρδος ἔῃ 

Fam. 9, 7, 1 (mai 46, Rome, à Varron): uolebam prope alicubi esse t<e>, si quid bonae salutis ; « σύν τε δύʹ ἐρχομένω… ».

5 : Att. 5, 12 (Délos, mi-juillet 51), 1 : itaque erat in animo nihil festinare, nec me Delo mouere nisi omnia ἄκρα Γυρέων pura uidissem

Archiloque fr. 56, 2 (Diehl)] : ἀμφὶ δ'ἄκρα Γυρέων ὀρθὸν ἵσταται νέφος, | σῆμα χειμῶνος

2. Le grec et l’adaptation au destinataire dans la correspondance cicéronienne


a. L’identité du correspondant comme paramètre au développement du grec dans l’échange

6 : Fam. 9, 22, 3 (46, 45 ou 44, à L. Papirius Paetus) : is Connus uocitatus est. num id obscenum putas ? cum loquimur « terni » nuhil flagiti dicimus ; at cum « bini », obscenum est ? « Graecis quidem » inquies. nihil est in uerbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico « bini », idque tu facis, quasi ego Graece non Latine dixerim.

7 : Fam. 9, 26, 2 (Rome, fin du premier mois intercalaire de 46 ou début du deuxième, à L. Papirius Paetus) : sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum habere eum Laida : « habeo, inquit, non habeor a Laide ». Graece hoc melius ; tu, si uoles, interpretabere.

8 : Fam. 9, 18, 3 (Tusculum, peu avant le 26 juillet 46, à L. Papirius Paetus) : sus Mineruam

9 : Fam. 9, 15 (Rome, premier mois intercalaire 46, à L. Papirius Paetus) : accedunt non Attici sed salsiores qua milli Atticorum Romani ueteres atque urbani sales.

b. La correspondance avec Atticus : environnement privilégié pour le code-switching

10 : Att. 1, 16 (Rome, début juillet 61), 8 : remoto illo studio contentionis quem ἀγῶνα uos appellatis

11 : Att. 4, 4a (Antium, 20 (?) juin 56), 1 : et uelim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos uos Graeci, ut opinor, σιττύβας appellatis

12 : Att. 9, 7 (Formies, 13 mars 49), 5 : egregie probo fore ut, dum agamus, « ὁ πλόος ὡραῖος » obrepat. 

Anth. Pal. 10, 1, 1-2 : Ὁ πλόος ὡραῖος· καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν / ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος· (Léonidas de Tarente)

13 : Att. 16, 7 (sur un bateau à proximité de Pompei, 19 août 44), 3 : Illud mirari satis non potui quod scripsisti his uerbis: « bene igitur tu qui εὐθανασίαν, bene! relinque patriam! » an ego relinquebam aut tibi tum relinquere uidebar, tu id non modo non prohibebas uerum etiam adprobabas? grauiora quae restant: « uelim σχόλιον aliquod elimes ad me, oportuisse te istuc facere.’ itane, mi Attice? defensione eget meum factum, praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego uero istum ἀπολογισμὸν συντάξομαι, sed ad eorum aliquem quibus inuitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est σχολίῳ? si perseuerassem, opus fuisset.

14 : Att. 12, 25 (Astura, 21 mars 45), 2 : nam quod scribis ‘ἐγγήραμα’, actum iam de isto est; alia magis quaero

15 : Att. 12, 29 (Astura, 25 mars 45), 2 : uel tu illud ἐγγήραμα, quem ad modum scripsisti, uel ἐντάφιον putato.

c. Le grec dans la correspondance avec César

16 : Q.fr. 2, 16 (Rome, fin août 54), 5 : Sed heus tu! celari uideor a te. quo modo nam, mi frater, de nostris uersibus Caesar? nam primum librum se legisse scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem meliora legisse; reliqua ad quendam locum ῥᾳθυμότερα [frg. 27, Cugusi] (hoc enim utitur uerbo). dic mihi uerum: num aut res eum aut χαρακτὴρ non delectat? nihil est quod uereare. ego enim ne pilo quidem minus me amabo. has de re φιλαλήθως et, ut soles [scribere], fraterne.

17 : Fam. 13, 15 (Tusculum (?), mai-juin 45 (?)) : cicero caesari imp. s.
Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, uiri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus est quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime inuitarer, coniungerem.
     ‘ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν.’
audiebam enim nostros proceres clamitantis
     ‘ἄλκιμος ἔσσ’, ἵνα τίς σε καὶ ὀψιγόνων ἐῢ εἴπῃ.’
     ‘ὣς φάτο, τὸν δ’ ἄχεος νεφέλη ἐκάλυψε μέλαινα.’
Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem <enim> perustum etiamnum gloria uolunt incendere atque ita loquuntur:
     ‘μὴ μὰν ἀσπουδί γε καὶ ἀκλειῶς ἀπολοίμην,
     ἀλλὰ μέγα ῥέξας τι καὶ ἐσσομένοισι πυθέσθαι.’
sed me minus iam mouent, ut uides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad uera praecepta Εὐριπίδου:
     ‘μισῶ σοφιστήν, ὅστις οὐχ αὑτῷ σοφός.’
quem uersum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et ‘ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω’ uidere et tamen nihilominus
     ‘αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων.’
Sed ut redeam ad id unde coepi, uehementer mihi gratum feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum causa te uelle arbitror addideris cumulum commendationis meae. genere nouo sum litterarum ad te usus ut intellegere non uulgarem esse commendationem. »

18 : Fam. 7, 5 (Rome, avril 54, à César), 1 : uide quam mihi persuaserim te me esse alterum … ; 3 : hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. (…) cura ut ualeas, et me, ut amas, ama.

3. Le grec technique dans la correspondance : une diglossie de circonstance ?

a. L’exemple du code-switching philosophique

19 : Fam. 9, 4 (Tusculum, vers le 1er juin 46, à Varron) : Περὶ δυνατῶν me scito κατὰ Διόδωρον κρίνειν. quapropter, si uenturus es, scito necesse esse te uenire; sin autem non es, τ<ῶν> ἀδυνάτων est te uenire. nunc uide utra te κρίσις magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur. hoc etiam κατὰ Χρύσιππον δυνατὸν est

20 : Acad. 1, 4-5 : [Varro :] cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. uides autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Amafinii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita de rebus ante oculos positis uulgari sermone disputant, nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum et oratorum etiam, quoniam utramque uim uirtutem esse nostri putant, sic parentes ut legibus uerbis quoque nouis cogimur uti, quae docti ut dixi a Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur <labor>.

21 : Fam. 15, 19 (Brundisium, fin janvier 45, Cassius Longinus à Cicéron), 2 : difficile est enim persuadere hominibus τὸ καλὸν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν esse; ἡδονὴν uero et ἀτ<αρ>αξίαν uirtute, iustitia, τῷ καλῷ parari et uerum et probabile est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali uerborum interpretes, proficiscuntur, dicit « οὐκ ἔστιν ἡδέως ἄνευ τοῦ καλῶς καὶ δικαίως ζῆν ». itaque et Pansa, qui ἡδονὴν sequitur, uirtutem retinet et ii qui a uobis φιλήδονοι uocantur sunt φιλόκαλοι et φιλοδίκαιοι omnisque uirtutes et colunt et retinent.

22 : Fam. 15, 16 (Rome, mi janvier 45, à Cassius Longinus), κατ’ εἰδ<ώλ>ων φαντασίας, ut dicunt tui amici noui.

b. L’importance de la traduction pour Cicéron s’observe aussi dans la correspondance

23 : Att. 13, 21 (Astura, autour du 27 août 45) : nunc, ad rem ut redeam, « inhibere » illud tuum, quod ualde mihi adriserat, uehementer displicet. est enim uerbum totum nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse eius modi didici heri cum ad uillam nostram nauis appelleretur. non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab ἐποχῇ remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutauit. nec est melius quicquam quam ut Lucilius: « sustineas currum ut bonus saepe agitator equosque. » [= frg. 1305 Marx] semperque Carneades προβολὴν pugilis et retentionem aurigae similem facit ἐποχῇ. inhibitio autem remigum motum habet et uehementiorem quidem remigationis nauem conuertentis ad puppim.

c. La question du genre de la lettre

Éditions de la correspondance de Cicéron

Édition de référence

CICERO, M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Libri I-VIII (vol. 1) – Libri IX-XVI (vol.2), D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1987.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares. Libri I -XVI, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.

Editions notables :

CICERO, Correspondance, L.-A. Constans (vol. 1, 2, 3, 4), J. Bayet (vol. 4 et 5) et J. Beaujeu (vol. 6, 7, 8, 9, 10, 11) éds. trad., Paris, Les Belles Lettres, 1934-1996, 11 volumes.
– Cicero. Letters to Atticus, D.R. Shackleton Bailey éd. trad., Cambridge, C.U.P., 1965-1970, 7 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Familiares, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1977, 2 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Q. Fratrem et M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1965-1980.

Bibliographie (sélection)

ADAMS, J.N. (2003) Bilingualism and the Latin Language, Cambridge, C.U.P.
AUBERT-BAILLOT, S. (2021) Le grec et la philosophie dans la correspondance de Cicéron, Turnhout, Brepols.
BALDWIN, B. (1992) « Greek in Cicero’s Letters », Acta Classica, 35, p. 1-17.
DUBUISSON, M. « Le grec de la correspondance de Cicéron : questions préliminaires sur un cas de bilinguisme », La Linguistique, 41, 2005, p. 69-86.
DUNKEL, G.E. « Remarks on code-switching in Cicero’s letters to Atticus », Museum Helveticum. Revue suisse pour l’étude de l’Antiquité classique, 57, 2000, p. 122-129
ELDER, O., MULLEN, A. (2019), The Language of Roman Letters : Bilingual Epistolography from Cicero to Fronto, Cambridge, C.U.P.
FONT, A. (1894) De Cicerone Graeca Vocabula Usurpante, Paris, Dissertation.
GRIFFIN, M.T. (1995) « Philosophical badinage in Cicero’s letters to his friends », dans J.G.F. Powell (éd.), Cicero the Philosopher : twelve papers, Oxford, Clarendon Press, p. 325-346.
HARTUNG, H. J. (1970) Ciceros Methode bei der Übersetzung griechischer Termini, Hamburg, Dissertation.
LÉVY, C. (1992) « Cicéron créateur du vocabulaire latin de la connaissance : un essai de synthèse », dans La langue latine, langue de la philosophie. Actes du colloque de Rome (17-19 mai 1990), Rome, École Française de Rome, p. 91-106.
MÄKILÄHDE, A. et RISSANEN, V.M. (2016) « Solidarity in Cicero’s letters: Methodological considerations in analysing the functions of code-switching », Pallas, 102, p. 237-245.
MYERS-SCOTTON, C. (1993). Common and uncommon ground: Social and structural factors in codeswitching. Language in Society, 22(4), p.475-503.
O’ SULLIVAN, N. (2019) « In search of Atticus’ Greek », The Journal of Hellenic Studies, Vol. 139 (2019), p. 94-109.
ROCHETTE, B. (1999) « Sur φιλέλλην chez Cicéron (Ad Att., I, 15, 1) », dans L’antiquité classique, Tome 68, 1999. p. 263-266.
SWAIN, S.C.R (2002) « Bilingualism in Cicero? The evidence of code-switching », in J.N. Adams, M. Janse and S.C.R. Swain (eds), Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, Oxford, O.U.P., p. 128–67.
WENSKUS, O. (1995) « Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa », Indogermanische Forschungen, 100, p. 172-192.

Pour aller plus loin sur le contexte et les formes de l’interaction épistolaire dans la correspondance de Cicéron :

BERNARD, J.-E. (2013) La sociabilité épistolaire chez Cicéron , Paris, Honoré Champion.
CUGUSI, P. (1983) Evoluzione e Forme Dell’epistolografia Latina Nella Tarda Repubblica e nei primi due secoli Dell’impero, Rome, Herder.
– (1998) « L’epistola ciceroniana : strumento di communicazione quotidiana e modello letterario », Ciceroniana, 10, p.163-189.
GARCEA, A. (2002), « L’interaction épistolaire entre dialogue in absentia et in praesentia chez Cicéron », A. Machtelt Bolkestein et alii éds., Theory and Description in Latin Linguistics. Selected Papers from the Eleventh International Colloquium on Latin Linguistics, Amsterdam, Gieben, p.123-138.
– (2002b) « Dialogo ed emozioni nell’epistolario ciceroniano », Carla Bazzanella éd., Sul dialogo, Milano, Guerini, p. 209-220.
– (2003) « Reproduction et représentation du discours dans la correspondance de Cicéron », Lalies 22, p.187-202.
HUTCHINSON, G. (1998) Cicero’s Correspondence. A literary Study, Oxford, O.U.P.
RÜHL, M. (2018) Ciceros Korrespondenz als Medium gesellschaftlichen und literarischen Handelns, Leiden – Boston, Brill.
HALL, J. (2009) Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford, O.U.P.
WHITE, P. (2010) Cicero in Letters. Epistolary Relations of the Late Republic, Oxford, O.U.P.

Le bilinguisme des élites romaines

Billets,

La séance du 7 mars se tiendra sur zoom (lien dans l’espace moodle du séminaire)

Quintilien inst. 1,1,12 a sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, qui pluribus in usu est, uel nobis nolentibus perbibet.

Cicéron Verr. 2,4,127 epigramma Graecum pernobile incisum est in basi, quod iste eruditus homo et Graeculus, qui haec subtiliter iudicat, qui solus intellegit, si unam litteram Graecam scisset, certe non sustulisset.

Le grec officiel

Valère Maxime 8,7,6 iam P. Crassus, cum in Asiam ad Aristonicum regem debellandum consul uenisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo conprehendit ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac numeros penitus cognosceret. quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit, qua quis eorum lingua apud tribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti.

Quintilien inst. 11,2,50 Crassus ille Diues, qui cum Asiae praeesset, quinque Graeci sermonis differentias sic tenuit, ut qua quisque apud eum lingua postulasset, eadem ius sibi redditum ferret.

Cicéron Phil. 5,12-13 ille legit [sc. iudices] aleatores, legit exsules, legit Graecos – o consessum iudicum praeclarum! o dignitatem consili admirandam! (13.) auet animus apud consilium illud pro reo dicere, <en> [add. Shackleton Bailey] Cydam Cretensem, portentum insulae, hominem audacissimum et perditissimum. sed fac non esse: num Latine scit? num est ex iudicum genere et forma? num, quod maximum est, leges nostras moresue nouit? num denique homines? est enim Creta uobis notior quam Roma Cydae.

Cicéron Verr. 4,147 ait indignum facinus esse quod ego in senatu Graeco uerba fecissem; quod quidem apud Graecos Graece locutus essem, id ferri nullo modo posse.

Valère Maxime 2,2,3 quis ergo huic consuetudini, qua nunc Graecis actionibus aures curiae exurdantur, ianuam patefecit? ut opinor, Molo rhetor, qui studia M. Ciceronis acuit: eum namque ante omnes exterarum gentium in senatu sine interprete auditum constat.

Les compétences individuelles

Cornélius Nepos Att. 4,1 sic enim Graece loquebatur [sc. Atticus] ut Athenis natus uideretur.

Cicéron de orat. 2,2 Graece sic loqui [sc. L. Crassus], nullam ut nosse aliam linguam uideretur.

Cicéron Brut. 131 doctus etiam Graecis T. Albucius uel potius plane Graecus […] fuit autem Athenis adulescens.

Cicéron fin. 1,9 quem quidem locum comit multa uenustate et omni sale idem Lucilius [Lucilius 88-94 Marx], apud quem praeclare Scaeuola:
    Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
    municipem Ponti, Tritani, centurionum,
    praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
    maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
    id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto:
    “chaere – inquam – Tite!” lictores, turma omnis chorusque:
    “chaere, Tite!” hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus.

Formes et degrés différents de compétences

Suétone Aug. 89,1 non tamen ut aut loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res exigeret, Latine formabat uertendumque alii dabat.

Dion Cassius 51,16,4 καὶ τόν γε λόγον δι’ οὗ συνέγνω σφίσιν, ἑλληνιστί, ὅπως συνῶσιν αὐτοῦ, εἶπε.

Suétone Claud. 42,1 cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: “cum utroque – inquit – sermone nostro sis paratus”; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit.

Appien Samn. 7,4 οἱ δὲ [sc. οἱ Ταραντῖνοι] τοὺς πρέσβεις μόλις ποτὲ ἐπὶ τὸ κοινὸν ἐπήγαγον καὶ ἐπελθόντας ἐχλεύαζον, εἴ τι μὴ καλῶς ἑλληνίσειαν.

Cicéron Att. 1,19,10 (mars 60) commentarium consulatus mei Graece compositum misi ad te; in quo si quid erit quod homini Attico minus Graecum eruditumque uideatur, non dicam quod tibi, ut opinor Panhormi, Lucullus de suis historiis dixerat, se quo facilius illas probaret Romani hominis esse idcirco barbara quaedam et soloeca dispersisse; apud me si quid erit eius modi, me imprudente erit et inuito.

  • Auguste gest. diu. Aug. 9,1 uota suscipere
 = εὐχὰς ἀναλαμβάνειν (plutôt que ποιεῖσθαι)
  • Auguste gest. diu. Aug. 16,1 ; 28,2 etc. deducere colonias
 = κατάγειν ἀποικίας (plutôt que ἀποικίαν ἐκπέμπειν ou ἀποστέλλειν ἀποίκους)

Plutarque Mar. 2,2 λέγεται [sc. ὁ Μάριος] δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις.

L’alternance codique ou code-switching

Cicéron off. 1,111 sermone eo debemus uti qui notus [codd. : innatus Baiter] est nobis, ne ut quidam Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur.

Cicéron Tusc. 1,15 dicam [sc. sententiam Epicharmi], si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. — et recte quidem.

Horace serm. 1,10,20-21. 29-30
at magnum fecit, quod uerbis Graeca Latinis
miscuit
[…]
patriis intermiscere petita
uerba foris malis, Canusini more bilinguis.

Tacite Ann. 2,10,3 cernebatur contra minitabundus Arminius proeliumque denuntians; nam pleraque Latino sermone interiaciebat, ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.

Le “tag-switching”

Plaute Capt. 880-885
[Hegio] et captiuom illum Alidensem [sc. uidisti]? — [Ergasilus] μὰ τὸν Ἀπόλλω. — et seruolum
meum Stalagmum, meum qui gnatum surripuit? — ναὶ τὰν Κόραν.
— iam credo? — ναὶ τὰν Πραινέστην. — uenit? — ναὶ τὰν Σιγνίαν.
— certon? — ναὶ τὸν Φρουσινῶνα. — uide sis. — ναὶ τὸν Ἀλάτριον.
— quid tu per barbaricas urbes iuras? — quia enim item asperae
sunt ut tuom uictum autumabas esse. — uae aetati tuae.

Les alternances codiques inter-phrastiques

ILCV 4463 (IIIe p.C.) https://epigraphy.packhum.org/text/331758
Βηρατιους Νικατορας [sic, sc. Nicagoras] | Λαζαριῃ καὶ Ἰουλιῃ | καὶ Ὀνησιμῃ κον φιλιους | βενεμερεντες |  ὁ βίος ταῦτα.

Les alternances codiques intra-phrastiques

Cicéron Att. 1,14,3 (Rome, 13/02/61) nosti illas ληκύθους

Le latin comme langue mixte chez Varron

Billets,

Le témoignage de Jean le Lydien

Jean le Lydien mag. 2,13,6 ὅτι δὲ οὐ Ῥωμαϊκὸν τουτὶ τὸ ῥημάτιον [sc. βάλτεος], μάρτυς ὁ Ῥωμαῖος Βάρρων [frg. 296 Funaioli = 47 Goetz–Schoell] ἐν βιβλίῳ †πέμπτῳ† Περὶ Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου, ἐν ᾧ διαρθροῦται ποία μέν τις λέξις ἐστὶν Αἰολική, ποία δὲ Γαλλική· καὶ ὅτι ἑτέρα μὲν †ἡ Θούσκων† [Ὀπικῶν uel Ὄσκων corr. Pascucci], ἄλλη δὲ Ἐτρούσκων, ὧν συγχυθεισῶν ἡ νῦν κρατοῦσα τῶν Ῥωμαίων ἀπετελέσθη φωνή.

L’étrusque

Varron ling. 6,28 idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabini idus dicunt.

Le “sabin”

Varron ling. 7,28-29 eius [sc. casci] origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit… (29.) idem ostendit quod oppidum uocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et {nunc} nostri etiam nunc forum uetus appellant.

Varron ling. 5,97 ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure {h}edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus.

Varron ling. 5,21 hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum IS * * * in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium [p. 262 Ribbeck = frg. 17 Funaioli app. crit.], non terminus, sed termen. hoc Graeci quod τέρμονα, pote uel illinc. Euander enim, qui uenit in Palatium, e Graecia Arcas.

Le celtique

Varron ling. 5,167 in his multa peregrina, ut sagum, reno Gallica.

Cf. César Gall. 6,21 pellibus aut paruis renonum tegimentis utuntur [sc. Germani], magna corporis parte nuda.
Le grec

Jean le Lydien mag. 1,5,3-4 οὐδὲ γὰρ ἀγνοήσας ὁ Ῥωμύλος, ἢ οἱ κατ’ αὐτόν, δείκνυται κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν Ἐλλάδα φωνήν, τὴν Αἰολίδα λέγω, ὥς φασιν ὅ τε Κάτων [orig. frg. 19 Jordan = 22 Cugusi–Sblendorio] ἐν τῷ Περὶ Ῥωμαϊκῆς Ἀρχαιότητος Βάρρων [frg. 295 Funaioli = 45 Goetz–Schoell] τε ὁ πολυμαθέστατος ἐν Προοιμίοις τῶν πρὸς Πομπήϊον αὐτῷ γεγραμμένων, Εὐάνδρου καὶ τῶν ἄλλων Ἀρκάδων εἰς Ἰταλίαν ἐλθόντων ποτὲ καὶ τὴν Αἰολίδα τοῖς βαρβάροις ἐνσπειράντων φωνήν.

Cf. Denys d’Halicarnasse  Rom. 1,84,5 (ex Fabio Pictore frg. 7a Chassignet ?) ἡνίκα δὲ τῆς ἐν τῷ γάλακτι τροφῆς ἀπηλλάγη τὰ παιδία, δοθῆναι πρὸς τῶν τρεφόντων εἰς Γαβίους πόλιν οὐ μακρὰν ἀπὸ τοῦ Παλλαντίου κειμένην, ὡς Ἑλλάδα παιδείαν ἐκμάθοιεν, κἀκεῖ παρ' ἀνδράσιν ἰδιοξένοις τοῦ Φαιστύλου τραφῆναι γράμματα καὶ μουσικὴν καὶ χρῆσιν ὅπλων Ἑλληνικῶν ἐκδιδασκομένους μέχρις ἥβης.

Cf. [Aurel. Victor] orig. 21,3 (ex Valerio Antiate frg. 2 Chassignet ?) [§ 1 at uero Valerius tradit…] cum uero pueri liberalis disciplinae capaces facti essent, Gabiis Graecarum Latinarumque litterarum ediscendarum gratia commoratos, Numitore auo clam omnia subministrante.

Varron ling. 5,25 is [sc. udor] si quamuis deorsum in terra, unde su{m}mi pote, puteus; nisi potius quod <A>eolis dicebant ut πύταμον sic πύτεον a potu, non ut nunc φρέ<αρ>.

Varron 5,101 lepus, quod Sicu<li, ut Aeo>lis quidam Graeci, dicunt λέποριν. « Le lièvre [lepus] tire son nom du fait que les Sicules, comme certains Grecs éoliens, disent leporis».

Cf. Varron rust. 3,12,6 L. Aelius [frg. 12 Funaioli] putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset. ego arbitror a graeco uocabulo antico, quod eum Aeolis {et bonum} λέποριν appellabant.

Varron ling. 5,102 malum quod Graeci Aeolis dicunt μᾶλον.

  • Varron ling. 5,96 uitulus, quod graece antiquitus ἰταλός, aut quod plerique uegeti, uegitulus.
  • Varron ling. 5,108 olea ab ἐλαία.
  • Varron ling. 6,6 id tempus dictum a Graecis ἑσπέρα, Latine uesper.
  • Varron ling. 6,96 quae in Graeca lingua putant Latina, ut […] prouidere <a> προιδεῖν.

Varron ling. 6,9 tempus secundum uer, quod tum uirere incipiunt uirgulta ac uertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt ἦρ uer.

Varron ling. 5,108 olea grandis orchitis, quod eam Attici ὄρχιν μορ<ί>α<ν>.

Varron ling. 5,175 donum : nam Graece ut †issedonion† et ut alii δόμα et ut Attici δόσις.

Varron ling. 5,146 hoc [sc. forum olitorium] erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii uocant μάκελλον, sed Iones [h]ostia <h>ortorum μακελλωτὰς <h>ortorum et castelli μακέλλα.

La morphologie

Varron ling. 9,30-32 igitur quoniam qua loquimur uoce oratio est [corr. L. Spengel : orationem codd.], hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. (31.) an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si<n>t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> esse apud nos? (32.) equidem non dubito, qui<n> animaduerteris item in ea{m} innumerabilem similitudinum numerum, ut trium temporum uerb<i> aut trium personarum.

Varron ling. 8,65 quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum.

Varron ling. 8,16 propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum uocaret, cum daret, cum accusaret, sic alia eiusdem <modi> discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt.

Varron ling. 10,69-70 sed prius de perfecta [sc. analogia], in qua et res et uoces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum uernaculum ac domi natum, alterum aduenticium, tertium nothum ex peregrino hic natum. uernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; aduenticium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. (70.) †de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique †haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu<a>estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait:
      Hectoris natum de Troiano muro iactari [Enn. trag. 93 Ribbeck3 = 100 Jocelyn].
Accius [trag. 330 Ribbeck3 = 160 Dangel] haec in tragoediis largius a prisca consuetudine mouere coepit et ad formas graecas uerborum magis reuocare, {et} a quo Valerius ait:
      Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet [Val. Soran. GRFF 3 = FPL 1].

La place de l’ablatif

Varron ling. 10,62 sin ab singulari quis potius proficisci uolet, initium [corr. L. Spengel : id illum codd.] facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius Latinus: nam eius casu{sh}is litterarum discriminibus facilius reliquorum uarietate<m> discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac <c>laui [corr. Groth : leui codd.], aut in O, ut hoc caelo, aut in V, ut hoc uersu.

Priscien GL II 187,7-12 igitur ablatiuus proprius est Romanorum et, quamuis ipse quoque tribus sociari potest, ut diximus, personis, tamen, quia nouus uidetur a Latinis inuentus, uetustati reliquorum casuum concessit, quamuis hunc quoque a uetustissimis Graecorum grammaticis accepisse uidentur, qui sextum casum dicebant οὐρανόθεν, ἐμέθεν, σέθεν, ἕθεν, qui profecto ablatiui uim possidet.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Char. p. 62,15-22 Barwick (cf. Diom. GL 1,439,17-22) natura uerborum nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit […]. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat.

Les origines grecques de la langue latine

Billets, , , , , ,

Évandre et l’éolien

Marius Victorinus GL VI 23,14-22 = 4§95-96 Mariotti: repertores litterarum Cadmus ex Phoenice in Graeciam et Euander ad nos transtulerunt a b c d e {h} i k <l> m n o p {q} r s t <u> litteras numero XVI. postea quasdam a Palamede et alias a Simonide adiectas implesse numerum XXIIII […] grammatici, praeterea Demetrius Phalereus, Hermocrates, ex nostris autem Cincius [frg. 2 Funaioli], Fabius [frg. 2 Funaioli], Gellius [frg. 2 Funaioli] tradiderunt. ex quibus Cincius « paucis – inquit – commutatis, ut ad linguam nostram peruenirent ». eas namque Cadmus ex Phoenice in Graeciam, inde ad nos Euander transtulerunt.

Denys d’Halicarnasse ant. Rom. 1,90,1 Ῥωμαῖοι δὲ φωνὴν μὲν οὔτ’ ἄκρως βάρβαρον οὔτ’ ἀπηρτισμένως Ἑλλάδα φθέγγονται, μικτὴν δέ τινα ἐξ ἀμφοῖν, ἧς ἐστιν ἡ πλείων Αἰολίς, τοῦτο μόνον ἀπολαύσαντες ἐκ τῶν πολλῶν ἐπιμιξιῶν, τὸ μὴ πᾶσι τοῖς φθόγγοις ὀρθοεπεῖν.

Hypsicratès

Varron ling. 5,88 cohors, quod ut in uilla ex pluribus tectis coniungitur ac quiddam fit unum, sic hic ex manipulis pluribus copulatur (cohors quae in uilla, quod circa eum locum pecus cooreretur, tametsi cohortem in villa Ypsicrates [frg. 1 Funaioli = n° 190 frg. 7 Jacoby] dicit esse Graece χόρτον apud poetas dictam).

Il. 11,772-774
γέρων δ᾽ ἱππηλάτα Πηλεὺς
πίονα μηρία καῖε βοὸς Διὶ τερπικεραύνῳ
αὐλῆς ἐν χόρτῳ.
Il. 24,639-640
ἀλλ᾽ αἰεὶ στενάχω καὶ κήδεα μυρία πέσσω
αὐλῆς ἐν χόρτοισι κυλινδόμενος κατὰ κόπρον.

Aulu-Gelle 16,12,5 sed in libro quarto « faenerator – inquit [sc. Cloatius] – appellatus est quasi φαινεράτωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten [frg. 2 Funaioli = 6 Jacoby] quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt.

Aulu-Gelle 16,12,7-8 faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus; faenus – autem dictum ait – a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis. (8.) idcirco et M. Catonem [frg. inc. 62 Jordan = test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

Varron ling. 7,96 obscenum dictum ab scena; eam ut †Graeci aut Accius [frg. 23 Funaioli = pragm. frg. xvii Dangel] scribit scena. (in pluribus uerbis A ante E alii ponunt, alii non, ut quod partim dicunt <scaeptrum, partim> sceptrum, alii Plauti Faeneratricem, alii Feneratricem).

Philoxène

Choeroboschos schol. Theod. GG IV2 34,4-13 Hilgard ἄλλως τε δέ, ὃ καὶ ἀληθέστερόν ἐστι καὶ ἀναγκαιότερον, διὰ τοῦτο κανονίζομεν τὰ δυϊκὰ ἐκ τῶν πληθυντικῶν, ὡς λέγει ὁ Φιλόξενος [p. 396-397 Mazzarino = frg. 232 Theodoridis], ἐπειδὴ τὰ δυϊκὰ ὑστερογενῆ εἰσιν· ὕστερον γὰρ ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά· ὅθεν οὐδὲ πᾶσα διάλεκτος κέχρηται τῷ δυϊκῷ ἀριθμῷ· οἱ γὰρ Αἰολεῖς παντελῶς δυϊκὰ οὐκ ἔχουσιν, ὥσπερ οἱ Ῥωμαῖοι ἄποικοι ὄντες τῶν Αἰολέων· ἀλλ’ οὔτε δὲ <ἡ κοινὴ> διάλεκτος ἔχει δυϊκά, ἀλλ’ εἰς πάντα τῷ πληθυντικῷ ἀριθμῷ κέχρηται ἀντὶ τοῦ δυϊκοῦ ἀριθμοῦ, μὴ ἔχουσα δυϊκά· εἰκότως οὖν, ἐπειδὴ τελευταῖον ἐπενοήθησαν τὰ δυϊκά, ἐκ τῶν πληθυντικῶν κανονίζονται προτερευόντων αὐτῶν.

et. Gud. 375,54 Sturz et cod. z p  298 <μάγειρος>· … Φιλόξενος [frg. 542 Theodoridis] δὲ λέγει, ὅτι παρ’ Αἰολεῦσιν ἡ γραφὴ διὰ τοῦ ι ἐστὶ μάγιρος.

et. Gen. AB s. v. ἁρπῶ [ex Orione ? cf. Reitzenstein, M. T. Varro und Joh. Mauropus, p. 87], unde EM 148,16 <ἁρπῶ>· ἐξ οὗ τὸ ἁρπάζω. ἐν χρήσει μὲν οὐκ οἶδα <τὸ> πρωτότυπον. τὸ δὲ ἁρπῶ αὐτὸ παράγωγον ἀπὸ τοῦ ἅρπη παρηγμένον. ἅρπη δέ ἐστιν εἶδος ὀρνέου· ἁρπακτικὸν γάρ. ὡς φωνὴ φωνῶ, αὐδὴ αὐδῶ, σιγὴ σιγῶ, οὕτως ἅρπη ἁρπῶ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 1 Funaioli = 313 Theodoridis] Περὶ Ῥωμαίων διαλέκτου.

et. Gen. AB s. v. κάψα (ex Orione), unde EM 494,20 <κάψα>· παρὰ τὸ κάπτω ῥῆμα τὸ δηλοῦν τὸ χωρῶ κάψω κάψα γέγονε, ἡ χωρητικὴ οὖσα τῶν ἐντιθεμένων αὐτῇ· ὥσπερ ἀπὸ τοῦ δόξω δόξα καὶ ἄξω ἄξα <καὶ ἄμαξα>. οὕτως Φιλόξενος [frg. 3 Funaioli = 314 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου. λέγει δὲ ὅτι δύναται καὶ παρὰ τὸ κάμπτω κάμψω κάμψα εἶναι· ἐπειδὴ ἐκ κεκαμμένων ξύλων αὐτὴν συνεστήσαντο.

schol. HPT ad η 90, EM 530,54 <κορώνη>· ἐπὶ τοῦ ζῴου [Od. 12,418] καὶ ἐπὶ τοῦ τόξου [Il. 4,111] καὶ ἐπὶ τῆς θύρας [Od. 7,90] καὶ ἐπὶ τῆς πρύμνης τοῦ πλοίου, ἡ καὶ κορωνίς, διὰ τὸ ἐπικαμπὲς σχῆμα. εἴρηται δὲ ταῦτα ἀπὸ τῆς κορώνης τοῦ ζῴου· εὐλύγιστον γὰρ ἔχει καὶ οἷον ἐπικαμπῆ τὸν τράχηλον. καὶ ἐπὶ μέρους δὲ <τοῦ> σώματος, ὡς ἐπὶ τοῦ ἀγκῶνος, οἷόν τε παράγεσθαι. οὕτω Φιλόξενος [frg. 4 Funaioli = 315 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 145,33 (unde et. Gen. AB s. v. στυγνός = EM 731,15): <στυγνός>· ὡς παρὰ τὸ ἔτραγον τραγανός, ἔπιθον πιθανός, οὕτω καὶ παρὰ τὸ ἔστυγον στυγανὸς καὶ συγκοπῇ στυγνός [Od. 10,113]·
      κατὰ δ’ ἔστυγον αὐτήν.
οἱ δὲ παρὰ τὴν Στύγα φασὶν εἰρῆσθαι· οἱ γὰρ ἀρχαῖοι τὰ μὲν ἀηδῆ καὶ λυπηρὰ ἀπὸ τῶν ψυχρῶν ὀνομάζουσιν, τὰ δὲ ἡδέα καὶ τερπνὰ ἀπὸ τῶν θερμῶν. τὸ οὖν στυγεῖν, τὸ φοβεῖσθαι, ἀπὸ τῆς Στυγός, ἥπερ μυθεύεται ψυχρότατον παρέχειν ὕδωρ. καὶ ὁμοίως ὁ στυγνὸς παρ’ αὐτὴν εἴρηται. τὴν δὲ τέρψιν θαλπωρὴν καὶ τὸ τέρπεσθαι ἰαίνεσθαι. καὶ [Il. 9,2]
      φόβου κρυόεντος,
ἀπὸ τοῦ κρύους τοῦ ψυχροῦ. οὕτως Φιλόξενος [frg. 9 Funaioli = 321 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου.

Orion 112,11 (unde et. Gen. AB s. v. ξέστης = EM 610,54; et. Gud. 414,40 Sturz et cod. z p. 330): <ξέστης>· Ῥωμαϊκόν ἐστι τὸ ὄνομα· τὸν γὰρ παρ’ ἡμῖν ἓξ ἀριθμὸν αὐτοὶ λέγουσι σέξ, καὶ μέτρου τινὸς παρ’ αὐτοῖς τὸ ἕκτον λέγεται σέξτον. διὰ δὲ εὐφωνίαν τὸ σέξτης λέγεται ξέστης κατὰ μετάθεσιν τῶν στοιχείων <σ καὶ> ξ. οὕτω Φιλόξενος [frg. 6 Funaioli = 317 Theodoridis] ἐν τῷ Περὶ τῆς τῶν Ῥωμαίων διαλέκτου.

Tyrannion

Souda τ 1185 <Τυραννίων,> ὁ νεώτερος, Φοίνιξ, πατρὸς Ἀρτεμιδώρου, μαθητὴς Τυραννίωνος τοῦ πρεσβυτέρου· διὸ καὶ ὠνομάσθη Τυραννίων, πρότερον καλούμενος Διοκλῆς. αἰχμάλωτος δὲ γενόμενος καὶ αὐτὸς ἐπὶ τοῦ πολέμου Ἀντωνίου καὶ Καίσαρος ὑπό τινος Δύμαντος ὠνήθη, τοῦ Καίσαρος ὄντος ἀπελευθέρου, εἶτα ἐδωρήθη Τερεντίᾳ τῇ τοῦ Κικέρωνος γυναικί. ἐλευθερωθεὶς δὲ ὑπ’ αὐτῆς ἐσοφίστευσεν ἐν Ῥώμῃ. καὶ ἔγραψε βιβλία πρὸς ηʹ καὶ ξʹ, ὧν καὶ ταῦτα· Περὶ τῆς Ὁμηρικῆς προσῳδίας, Περὶ τῶν μερῶν τοῦ λόγου, ἐν ᾧ λέγει, ἄτομα μὲν εἶναι τὰ κύρια ὀνόματα, θεματικὰ δὲ τὰ προσηγορικά, ἀθέματα δὲ τὰ μετοχικά· Περὶ τῆς Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου [test. 17* + frg. 63 Haas] ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς ̔Ελληνικῆς κοὐκ αὑθιγενὴς ἡ ̔Ρωμαϊκὴ διάλεκτος [corr. Haas : ὅτι ἐστὶν ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς, ἐκ τοῦ Ἀντιγένους ὅτι ἀντιγένης ἡ Ῥωμαϊκὴ διάλεκτος codd.], Ὅ τι διαφωνοῦσιν οἱ νεώτεροι ποιηταὶ πρὸς Ὅμηρον, Ἐξήγησιν τοῦ Τυραννίωνος μερισμοῦ, Διόρθωσιν Ὁμηρικήν, Ὀρθογραφίαν.

Santra

Festus p. 59,17-20 Lindsay : daliuum supinum ait esse Aurelius [frg. 4 Funaioli], Aelius [frg. 8 Funaioli] stultum. Oscorum quoque lingua significat insanum. Santra [frg. 8 Funaioli] uero dici putat ipsum quem Graeci δέλαιον, id est propter cuius fatuitatem quis misereri debeat.

Festus p. 174,20-28 Lindsay : nuptias dictas esse ait Santra [frg. 9 Funaioli] ab eo quod νυμφεῖα dixerunt Graeci antiqui γάμον, inde nouam nuptam νέαν νύμφην. Cornificius [frg. 12 F.], quod noua petantur coniugia. Curiatius [frg. 2 F.], quod noua ratio fiat. Aelius [frg. 23 F.] et Cincius [frg. 23 F.], quia flammeo caput nubentis obuoluatur, quod antiqui obnubere uocarint: ob quam causam legem quoque †parens tam† iubere caput eius obnubere, qui parentem necauisset, quod est obuoluere.

Varron ling. 5,72 Neptunus, quod mare terras obnubit ut nubes caelum, ab nuptu, id est opertione, ut antiqui, a quo nuptiae, nuptus dictus.

Terentius Scaurus GL VII 20,4-8 = VI.5.3 Biddau : et pulcrum, quanuis in consuetudine aspiretur, nihilominus tamen ratio exiliter et enuntiandum et scribendum esse persuadet, ne una omnino dictio aduersus Latini sermonis naturam media aspiretur, quanuis Santra [frg. 11 Funaioli] a Graecis putet esse translatum quasi prolychrum.

Varron frg. 280e Funaioli = 81 Goetz–Schoell ap. Char. 93,3-4 Barwick: pulchrum Varro adspirari debere negat, ne duabus consonantibus media intercedat adspiratio.

Aulu-Gelle 2,3,1-4 H litteram […] inserebant eam ueteres nostri plerisque uocibus uerborum firmandis roborandisque, ut sonus earum esset uiridior uegetiorue.

Festus p. 308,22-32 Lindsay querque<ram febrem grauem et mag>nam quidam <a> querc<u dictam uolunt, quod id genus> arboris, cum gra<ue sit ac durum, tum etiam in> ingentem euada<t amplitudinem. Aurelius autem> Opillus [frg. 12 Funaioli] frigidam a<it dici et cum tremore iactan>tem. Santra [frg. 12 F.] eam ex G<raecis ducit, qui tremo>rem eius modi κάρκαρον <dicunt, unde dictum esse> etiam carcerem. Plau<tus in Friuolaria [frg. 2 Leo]:
      is mi> erat bilis querque<ra tussis.
Lucilius [frg. 1194 Marx]:
      …> iactans me ut feb<ris querquera…>r.
et alibi [frg. 1277 Marx]:
      querque<ra consequitur * capitisque dolores>.

Claudius Didymus

Priscien GL II 15,1-5 V loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus uim habuit apud Latinos quam apud Aeolis digamma; unde a plerisque ei nomen hoc datur, quod apud Aeolis habuit olim ϝ digamma, id est uau ab ipsius uoce profectum teste Varrone [frg. 270 Funaioli] et Didymo [frg. 1 Funaioli], qui id ei nomen esse ostendunt.

Quintilien inst. 1,4,7-8 aut grammatici saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne aliquae nobis necessariae litterae, non cum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: (8.) ut in his seruus et uulgus Aeolicum digammon desideratur.

Clodius Tuscus

Servius auct. Aen. 12,657 mussat: modo dubitat. [[et cunctatur rex ipse, in quo summa rerum est. ueteres mussat pro timet, Ennius [ann. 446 Vahlen2 = 435 Skutsch] mussare pro tacere posuit. Clodius Tuscus [frg. 1 Funaioli] « mussare est ex Graeco, conprimere oculos: Graeci μῦσαι dicunt »]].

Servius Aen. 11,345 mussant: modo uerentur [[uel timent]] significat; alias dubitant, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus
      quos generos uocet;
interdum susurrant, ut de apibus dicit. et proprie mussare est obmurmurare et [[queribundum tectius uelut]] muto esse uicinum. [[alias tacent, alias quiescunt]].

Servius auct. georg. 4,188 [[fit sonitus mussantque oras: mussant hic murmurant: quae uox ponitur et in tacendi significatione, ut apud Ennium [ann. 446-447 Vahlen2 = 435-436 Skutsch] in XVII
      non possunt mussare boni, qui factam labore 
      enixi militiam peperere,
interdum et pro dubitare, ut [Verg. Aen. 12,657-658]
      mussat rex ipse Latinus,
      quos generos uocet.
mussant autem murmurant: Ennius [343 Vahlen2 = 326 Skutsch] in X sic ait
      aspectabat uirtutem legionis siue spectans
      si mussaret dubitaretque denique causam
      pugnandi fieret aut duri labores.]]

Varron ling. 7,101 apud Ennium [scaen. 421 Vahlen2 = 199 Jocelyn]:
      uocibus concide, fac si musset obrutum.
mussare dictum, quod muti non amplius quam MV dicunt; a quo idem dicit [Enn. inc. 10 p. 231 Vahlen2] id quod minimum est:
      neque, ut aiunt, mu facere audent.

Cloatius Verus

Aulu-Gelle 16,12 Cloatius Verus in libris, quos inscripsit uerborum a Graecis tractorum, non pauca hercle dicit curiose et sagaciter conquisita, neque non tamen quaedam futtilia et friuola. (2.) « errare – inquit [Cloatius Verus frg. 3 Funaioli] – dictum est ἀπὸ τοῦ ἔρρειν » uersumque infert Homeri [Od. 10,72], in quo id uerbum est [Od. 10,72]:
      ἔρρ’ ἐκ νήσου θᾶσσον, ἐλέγχιστε ζωόντων.
(3.) item alucinari factum scripsit [Cloatius Verus frg. 2 Funaioli] ex eo, quod dicitur Graece ἀλύειν, unde elucum quoque esse dictum putat A littera in E uersa tarditatem quandam animi et stuporem, qui alucinantibus plerumque usu uenit, (4.) item [Cloatius Verus frg. 4 Funaioli] fascinum appellatum quasi bascanum et fascinare esse quasi bascinare. (5.) commode haec sane omnia et conducenter. sed in libro quarto « faenerator – inquit [Cloatius Verus frg. 1 Funaioli] – appellatus est quasi τωρ ἀπὸ τοῦ φαίνεσθαι ἐπὶ τὸ χρηστότερον, quoniam id genus hominum speciem ostentent humanitatis et commodi esse uideantur inopibus nummos desiderantibus », (6.) idque dixisse ait Hypsicraten quempiam grammaticum, cuius libri sane nobiles sunt super his, quae a Graecis accepta sunt. (7.) siue hoc autem ipse Cloatius siue nescio quis alius nebulo effutiuit,nihil potest dici insulsius. « faenerator enim – sicuti M. Varro [frg. 36 Funaioli = 57 Goetz–Schoell] in libro tertio de sermone Latino scripsit – a faenore est nominatus »; faenus autem dictum ait « a fetu et quasi a fetura quadam pecuniae parientis atque increscentis ». idcirco et M. Catonem [test. 2 Funaioli] et ceteros aetatis eius feneratorem sine A littera pronuntiasse tradit, sicuti fetus ipse et fecunditas appellata.

 

L’Odusia de Livius Andronicus: la première “traduction” littéraire en latin

Billets

Suétone gramm. 1,2 antiquissimi doctorum qui idem et poetae et semigraeci erant – Liuium et Ennium dico quos utraque lingua domi forisque docuisse adnotatum est – nihil amplius quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsi Latine conposuissent praelegebant.

Livius Andronicus frg. 33 Mariotti ap. Fest. p. 60,5-6 Lindsay
‘dacrimas’ pro ‘lacrimas’ Liuius saepe posuit, nimirum quod Graeci appellant δάκρυα.

Livius Andronicus frg. 1 Blänsdorf ap. Gell. 18,9,5
offendi enim in bibliotheca Patrensi librum uerae uetustatis Liuii Andronici, qui inscriptus est Ὀδύσσεια, in quo erat uersus primus cum hoc uerbo [sc. inseque] sine V littera:
     uirum mihi, Camēna,    insĕce uersutum,
factus ex illo Homeri uersu [Od. 1]:
     <ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον.>

Livius Andronicus frg. 15 Blänsdorf ap. Char. p. 256,23-26 Barwick
ibi manens sedeto   donicum uidebis
me carpento uehentem  domum uenisse [<parentis> add. Ritschl : <patris> add. Woedsworth]

Od. 6,295-297
ἔνθα καθεζόμενος μεῖναι χρόνον, εἰς ὅ κεν ἡμεῖς
ἄστυδε ἔλθωμεν καὶ ἱκώμεθα δώματα πατρός.
αὐτὰρ ἐπὴν ἥμεας ἔλπῃ ποτὶ δώματ' ἀφῖχθαι.

Livius Andronicus frg. 11 Blänsdorf ap. Fest. p. 160,3-6 Lindsay
partim errant, nequiont  Graeciam redire

Od. 4,495 πολλοὶ μὲν γὰρ τῶν γε δάμεν, πολλοὶ δὲ λίποντο
Od. 4,558 … ὁ δ' οὐ δύναται ἣν πατρίδα γαῖαν ἱκέσθαι

Livius Andronicus frg. 23 Blänsdorf ap. Gell. 3,16,11
quando dies adueniet,  quem profata Morta est.

Od. 3,237-238 … ὁππότε κεν δὴ | μοῖρ' ὀλοὴ καθέλῃσι τανηλεγέος θανάτοιο.
Od. 10,175 … πρὶν μόρσιμον ἦμαρ ἐπέλθῃ
CIL I 2844 Neuna Fata ; CIL I 2845 Neuna dono ; CIL I 2846 Parca Maurtia dono

Priscien GL ii 198,6-199,6 eiusdem {id est primae} declinationis femininorum genetiuum etiam in as more Graeco solebant antiquissimi terminare, unde adhuc paterfamilias et materfamilias solemus dicere et frequens hoc habet usus. Liuius in Odyssia [FPL 31]:
    atque escas habemus mentionem,
escas pro escae. ibidem [FPL 28]:
     nam diua Monetas filia docuit,
Monetas pro Monetae. in eodem [FPL 19]:
     Mercurius cumque eo filius Latonas [cf. Λητογενής]
pro Latonae.
Naeuius in carmine belli Punici I [FPL 8]:
     inerant signa expressa, quo modo Titani,
     bicorpores Gigantes magnique Atlantes,
     Rhuncus ac Purpureus, filii Terras [cf. Γηγενής]
pro Terrae. in eodem [FPL 18]:
     ei uenit in mentem hominum fortunas
pro fortunae. Ennius in XVII annali [430 Skutsch]:
     dux ipse uias
pro uiae.

Livius Andronicus frg. 28 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,198,12
nam diua Monetas  filia med {Flores : filiam codd.} docuit

Od. 8,480-481 … οὕνεκ' ἄρα σφέας | οἴμας Μοῦσ' ἐδίδαξε
Od. 22,347-348 αὐτοδίδακτος δ' εἰμί, θεὸς δέ μοι ἐν φρεσὶν οἴμας | παντοίας ἐνέφυσεν.

Livius Andronicus frg. 12 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,231,13-232,3
sancta puer Saturni     filia regina

Od. 4,513 … πότνια Ἥρη
Od. 5,721 Ἥρη πρέσβα θεὰ θυγάτηρ μεγάλοιο Κρόνοιο

Livius Andronicus frg. 10 Blänsdorf ap. Gell. 6,7,11
ibidemque uir summus   adprimus Patroclus.

Od. 3,110 ἔνθα δὲ Πάτροκλος, θεόφιν μήστωρ ἀτάλαντος

Livius Andronicus frg. 6 Blänsdorf ap. Non. p. 873 Lindsay= 544,21-22 Mercier
argenteo polubro, aureo eglutro [C. O. Mueller, cf. ἔκλουτρον, cf. ἐκλουτρόομαι  : et glutro codd. : eclutro Baehrens fortasse recte]

Od. 1,136-137 χέρνιβα δ' ἀμφίπολος προχόῳ ἐπέχευε φέρουσα | καλῇ χρυσείῃ, ὑπὲρ ἀργυρέοιο λέβητος

Livius Andronicus frg. 18 Blänsdorf ap. Fest. p. 482,11-14 Lindsay
namque nullum peius    macerat homōnem [Ursinus : humanum codd.]
quamde mare saeuum :    uires [A. Augustinus : uiret codd.] cui sunt magnae
topper <…> confringent  importunae undae.

Od. 8,138-139 οὐ γὰρ ἐγώ γέ τί φημι κακώτερον ἄλλο θαλάσσης | ἄνδρα γε συγχεῦαι, εἰ καὶ μάλα καρτερὸς εἴη.
Od. 8,137 … ἀλλὰ κακοῖσι συνέρρηκται πολέεσσιν 
Od. 10,464 ἄλης χαλεπῆς
Od. 8,183 …ἀλεγεινά τε κύματα
Ennius ann. 130 V. = 125 S. miserum … homonem

Livius Andronicus frg. 4 Blänsdorf ap. Prisc. GL 2,301,19-22
neque tamen te oblitus   sum, Laertie noster.

Od. 14,144-147 ἀλλά μ' Ὀδυσσῆος πόθος αἴνυται οἰχομένοιο
τὸν μὲν ἐγών, ὦ ξεῖνε, καὶ οὐ παρεόντ' ὀνομάζειν
αἰδέομαι· περὶ γάρ μ' ἐφίλει καὶ κήδετο θυμῷ·
ἀλλά μιν ἠθεῖον καλέω καὶ νόσφιν ἐόντα

La traduction à Rome : problèmes théoriques

Billets, ,

N. Shapiro, cit. in L. Venuti, The Translator’s Invisibility, London 1995, p. 1 : «I see translation as the attempt to produce a text so transparent that it does not seem to be translated. A good translation is like a pane of glass. You only notice that it’s there when there are little imperfections — scratches, bubbles. Ideally, there shouldn’t be any. It should never call attention to itself.»

La traduction des textes poétiques

Aulu-Gelle 9,9,4 animaduertimus reliquisse Vergilium, quod Graecum quidem mire quam suaue est, uerti autem neque debuit neque potuit. (5.) sed enim, quod substituit pro eo, quod omiserat, non abest, quin iucundius lepidiusque sit.

Aulu-Gelle 9,9,7-10 illud quoque alio in loco animaduertimus caute omissum, quod est in Graeco uersu dulcissimum. […] (9.) hoc igitur reliquit et cetera uertit non infestiuiter, nisi quod ‘caprum’ dixit, quem Theocritus ἐνόρχαν appellauit (10.) – auctore enim M. Varrone [frg. 419 Funaioli = 104 Goetz & Schoell] is demum Latine caper dicitur, qui excastratus est.

Aulu-Gelle 9,9,1-3 quis modus sit uertendi uerba in Graecis sententiis ; deque his Homeri uersibus, quos Vergilius uertisse aut bene apteque aut inprospere existimatus est. (1.) quando ex poematis Graecis uertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum, ut omnia omnino uerba in eum, in quem dicta sunt, modum uertamus. (2.) perdunt enim gratiam pleraque, si quasi inuita et recusantia uiolentius transferantur. (3.) scite ergo et considerate Vergilius, cum aut Homeri aut Hesiodi aut Apollonii aut Parthenii aut Callimachi aut Theocriti aut quorundam aliorum locos effingeret, partem reliquit, alia expressit.

Cicéron opt. gen. 14 conuerti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec conuerti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, uerbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non uerbum pro uerbo necesse habui reddere, sed genus omne uerbo uimque seruaui. non enim ea me annumerare lectori putaui oportere, sed tamquam appendere.

Cicéron opt. gen. 23 quorum ego orationes si, ut spero, ita expressero uirtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum ordine, uerba persequens eatenus ut ea non abhorreant a more nostro (quae si e Graecis omnia conuersa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint, elaborauimus), erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice uolent dicere.

La traduction des textes philosophiques

P. Ricoeur, Sur la traduction, Paris 2004, p. 12 : «La poésie offrait en effet la difficulté majeure de l’union inséparable du sens et de la sonorité, du signifié et du signifiant. Mais la traduction des œuvres philosophiques […] révèle des difficultés d’un autre ordre et, en un sens, aussi intraitables, dans la mesure où elle surgit au plan même du découpage des champs sémantiques qui s’avèrent non exactement superposables d’une langue à l’autre. Et la difficulté est à son comble avec les maîtres-mots, les Grundwörter, que le traducteur s’impose parfois à tort de traduire mot à mot, le même mot recevant un équivalent fixe dans la langue d’ arrivée.»

Cicéron fin. 1,6-7 quid, si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent cur Graeca anteponant iis quae et splendide dicta sint neque sint conuersa de Graecis? […] (7.) quamquam, si plane sic uerterem Platonem aut Aristotelem, ut uerterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis ciuibus, si ad eorum cognitionem diuina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si uidebitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominaui, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menandro solet.

Cicéron fin. 3,15 si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam inuenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi uerbum e uerbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit uerbum, quod idem declaret, magis usitatum. equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus uerbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco uerbo utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit.

La traduction comme appropriation

Horace ars 128-135
difficile est proprie communia dicere, tuque
rectius Iliacum carmen deducis in actus
quam si proferres ignota indictaque primus:
publica materies priuati iuris erit, si
non circa uilem patulumque moraberis orbem
nec uerbo uerbum curabis reddere fidus
interpres nec desilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor uetet aut operis lex.

Cicéron Tusc. 2,5-6 quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt. […] (6.) quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt.

Caton ad fil. frg. 1 Sblendorio-Cugusi ap. Plin. nat. 29,14 dicam de istis Graecis suo loco, M. fili, quid Athenis exquisitum habeam et quod bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere. uincam nequissimum et indocile genus illorum, et hoc puta uatem dixisse: quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos hoc mittet.