(14.4.) non placuit ulli ex ueteribus missionem dari, ne uel Claudius umquam simile speraret. placuit nouam poenam constitui debere, excogitandum illi laborem irritum et alicuius cupiditatis spe<cie>m sine effectu. tum Aeacus iubet illum alea ludere pertuso fritillo. et iam coeperat fugientes semper tesseras quaerere et nihil proficere.

(15.1.) nam quotiens missurus erat resonante fritillo,
utraque subducto fugiebat tessera fundo.
cumque recollectos auderet mittere talos,
lusuro similis semper semperque petenti,
decepere fidem: refugit digitosque per ipsos
fallax adsiduo dilabitur alea furto.
sic, cum iam summi tanguntur culmina montis,
inrita Sisyphio uoluuntur pondera collo.

(2.) apparuit subito C. Caesar et petere illum in seruitutem coepit, producere testes, qui illum uiderant ab illo flagris, ferulis, colaphis uapulantem. adiudicatur C. Caesari. Caesar illum Aeaco donat. is Menandro liberto suo tradidit, ut a cognitionibus esset.

15.1 v.4: cf. cf. Od. 11,608 ἀιεὶ βαλέοντι ἐοικὠς [sc. Ἡρακλῆς]; Virgile Aen. 6,602-603 super atra silex iam iam lapsura cadentique | imminet adsimilis.

G. Binder, «Der Sklave Claudius. Senecas Apocolocyntosis und ihr Kömodien-Finale», Der altsprachliche Unterricht 34, 1991, 54-67.
G. Moretti, «I difetti fisici di Claudio (apoc. 5,2-3) e la seconda pena del contrappasso (apoc. 15,2): Claudio fra tradizione biografica e tradizione menippea», in : Gli Annei. Una famiglia nella storia e nella cultura di Roma imperiale, éd. I. Gualandri – G. Mazzoli, Como 2003, 141-151.

(1.) ducit illum ad tribunal Aeaci. is lege Cornelia, quae de sicariis lata est, quaerebat. postulat, nomen eius recipiat; edit subscriptionem: occisos senatores xxx<v>, equites R. cc<c>xxi, ceteros

ὅσα ψάμαθός τε κόνις τε [Il. 9,385].

(2.) aduocatum non inuenit. Tandem procedit P. Petronius, uetus conuictor eius, homo Claudiana lingua disertus, et postulat aduocationem. non datur. accusat Pedo Pompeius magnis clamoribus. incipit patronus uelle respondere. Aeacus, homo iustissimus, uetat et illum, altera tantum parte audita, condemnat et ait:

αἴκε πάθοις τὰ ἔρεξας δίκη εὐθεῖα γένοιτο [Hésiode frg. 286,2 Merkelbach–West].

(3.) ingens silentium factum est. stupebant omnes nouitate rei attoniti; negabant hoc umquam factum. Claudio magis iniquum uidebatur quam nouum. de genere poenae diu disputatum est, quid illum pati oporteret. erant qui dicerent Si<syph>um diu laturam fecisse{nt}, Tantalum siti periturum nisi illi succurreretur, aliquando Ixionis miseri rotam sufflaminandam.

14,2: cf. apocol. 10,4 antequam audires ; 12,3 v. 21-22 una tantum parte audita, | saepe neutra.

Aristote  Nic. 1132b25-27 καίτοι βούλονταί [sc. οἱ Πυθαγόρειοι] γε τοῦτο λέγειν καὶ τὸ Ῥαδαμάνθυος δίκαιον·
εἴ κε πάθοι τά τ’ ἔρεξε, δίκη κ’ ἰθεῖα γένοιτο.

Anonyme comm.  Nic. CAG xx 222,24-26 τὸ μέντοι ἔπος ἐστὶ παρ’ Ἡσιόδῳ ἐν τοῖς Μεγάλοις Ἔργοις οὕτως ἔχον
“εἰ κακά τις σπείραι, κακὰ κέρδεα ἀμήσειεν·
εἴ κε πάθοι τά κ’ ἔρεξε, δίκη δ’ ἰθεῖα γένοιτο.”

Anonyme comm. eth. Nic. CAG xix.2 94,31-34 οἱ δὲ Πυθαγόρειοι ἔλεγον δίκαιον εἶναι τὸ ἀντιπεπονθός, τὸ τὰ αὐτὰ πάσχειν ἃ ποιεῖ τις· καὶ πρὸς τοῦτο φέρειν καὶ τὸ τοῦ Ῥαδαμάνθυος ἔπος
<εἴ κε πάθοι τά κ’ ἔρεξε, δίκη κ’ ἰθεῖα γένοιτο>.

Julien symp. 12 ἀλλ’ ἀπέτισε τὴν δίκην, ἢ λέληθεν ἡ δοθεῖσα <ἐν> Δελφοῖς μαντεία·
αἴκε πάθοι τά κ’ ἔρεξε, δίκη δ’ ἰθεῖα γένοιτο; 

schol. Aesch. Suppl. 436 <ὁμοίαν θέμιν>] δίκαιόν ἐστιν ἀποδιδόναι ὁμοίαν δίκην· <αἴ κε πάθηι τά κ’ ἔρεξε, δίκη δ’ ἰθεῖα γένοιτο>.

(1.) delectabatur laudibus suis Claudius et cupiebat diutius spectare. inicit illi manum Talthybius deorum {nuntius} et trahit capite obuoluto, ne quis eum possit agnoscere, per campum Martium, et inter Tiberim et uiam Tectam descendit ad inferos. (2.) antecesserat iam compendiaria Narcissus libertus ad patronum excipiendum, et uenienti nitidus, ut erat a balineo, occurrit et ait: “quid di ad homines?” “celerius! – inquit Mercurius – et uenire nos nuntia”. (3.) dicto citius Narcissus euolat. omnia procliuia sunt, facile descenditur. itaque quamuis podagricus esset, momento temporis peruenit ad ianuam Ditis, ubi iacebat Cerberus uel, ut ait Horatius,

«belua centiceps» [carm. 2,13,34].

pusillum perturbatur – subalbam canem in deliciis habere adsueuerat – ut illum uidit canem nigrum, uillosum, sane non quem uelis tibi in tenebris occurrere, et magna uoce “Claudius – inquit – ueniet.” (4.) cum plausu procedunt cantantes “εὑρήκαμεν συγχαίρωμεν”. hic erat C. Silius consul designatus, Iuncus praetorius, Sex. Traulus, M. Heluius, Trogus, Cotta, Vettius Valens, Fabius, equ<it>es R., quos Narcissus duci iusserat. medius erat in hac cantantium turba Mnester pantomimus, quem Claudius decoris causa minorem fecerat. (5.) ad Messalinam – cito rumor percrebuit Claudium uenisse – conuolant primi omnium liberti Polybius, Myron, Harpocras, Ampheus †pherona otus†, quos Claudius omnes, necubi imparatus esset, praemiserat. deinde praefecti duo Iustus Catonius et Rufrius Pollio. deinde amici Saturninus Lusius et Pedo Pompeius et Lupus et Celer Asinius consulares. nouissime fratris filia, sororis filia, generi, soceri, socrus, omnes plane consanguinei. et agmine facto Claudio occurrunt. (6.) quos cum uidisset Claudius, exclamat “πάντα φίλων πλήρη! quomodo huc uenistis uos?” tum Pedo Pompeius: “quid dicis, homo crudelissime? quaeris quomodo? quis enim nos alius huc misit quam tu, omnium amicorum interfector? in ius eamus: ego tibi hic s{t}ellas ostendam.”

13,2: cf. Souda s.v. Σαλούστιος φιλόσοφος (Σ 63) τῷ δὲ Παμπρεπίῳ μέγιστον ἤδη δυναμένῳ ἐντυχών, ἐπειδὴ ἐκεῖνος ὡραϊζόμενος, τί θεοὶ πρὸς ἀνθρώπους, ἔφη [sc. Σαλούστιος]• τίς δέ, ἔφη, οὐκ οἶδεν, ὡς οὔτ’ ἐγὼ πώποτε θεὸς ἐγενόμην οὔτε σὺ ἄνθρωπος.
13,4: cf. apocol. 4,2 χαίροντας, εὐφημοῦντας ἐκπέμπειν δόμων.
13,6: cf. Talès (frg. A 22 Diels–Kranz), Héraclite (test. 1,7 Diano), Diogène cynique (ap. Diog. Laër. 6,37), Épictète diss. 3,24,11 πάντα δὲ φίλων μεστά, πρῶτα μὲν θεῶν, εἶτα καὶ ἀνθρώπων φύσει πρὸς ἀλλήλους ᾠκειωμένων

Le topos de la νέκυια

apocol. 13,3 cf. Virgile Aen. 6,125-129
… sate sanguine diuum,
Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:
noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,
hoc opus, hic labor est.

apocol. 13,4 cf. Virgile Aen. 6,426-427
continuo auditae uoces uagitus et ingens
infantumque animae flentes, in limine primo…

La polémique contre les cultes mystériques

Sénèque phil. frg. 69 Vottero ap. Aug. ciu. 6,10,2 iam illa quae in ipso Capitolio fieri solere commemorat [sc. Seneca] et intrepide omnino coarguit, quis credat nisi ab irridentibus aut furentibus fieri? nam cum in sacris Aegyptiis Osirim lugeri perditum, mox autem inuentum magno esse gaudio derisisset, cum perditio eius inuentioque fingatur, dolor tamen ille atque laetitia ab eis, qui nihil perdiderunt nihilque inuenerunt, ueraciter exprimatur: « huic tamen – inquit – furori certum tempus est; tolerabile est semel anno insanire ».

v.1: cf. Tro. 130-133 [Hécube] uertite planctus … fundite fletus … [chœur] accipe… planctus, accipe fletus.
v.2: cf. Herc. f. 1108 resonet maesto clamore chaos.
v.3: cf. apocol. 8,1 nec cor nec caput habet.
v. 5: cf. apocol. 6,1 quae cum illo tot annis uixi.
v.6-7: cf. apocol. 1,2 non passibus aequis ; 5,2 pedem dextrum trahere.
v.9: cf. apocol. 6,2 illo gestu solutae manus, et ad hoc unum satis firmae; Herc. f. 1128 missum [sc. telum] certa librare manu.
v.13-14 et 18: CIL XIII 1668, col. 1,40 : uereor ne nimio insolentior esse uidear et quaesisse iactationem gloriae prolati imperi ultra Oceanum.
v.20: cf. apocol. 10,4 quare quemquam ex his, quos quasque occidisti, antequam de causa cognosceres, antequam audires, damnasti?
v. 23: cf. apocol. 7,4 ego eram qui Tib<ur>i ante templum tuum ius dicebam totis diebus mense Iulio et Augusto.
v.29 apocol. 2,3 non quiescunt omnes poetae, non contenti ortus et occasus describere.

Exordium

(1.) tunc diuus Augustus surrexit sententiae suae loco dicendae et summa facundia disseruit: “ego – inquit — p.c., uos testes habeo, ex quo deus factus sum, nullum me uerbum fecisse: semper meum negotium ago; sed non possum amplius dissimulare, et dolorem, quem grauiorem pudor facit, continere. (2.) in hoc terra marique pacem peperi? ideo ciuilia bella compescui? ideo legibus urbem fundaui, operibus ornaui, ut… quid dicam, p.c., non inuenio: omnia infra indignationem uerba sunt. confugiendum est itaque ad Messalae Coruini, disertissimi uiri, illam sententiam: «pudet imperii» [ORF⁴ n° 176 test. 4].

Narratio

(3.) hic, p.c., qui uobis non posse uidetur muscam excitare, tam facile homines occidebat quam canis adsīdit. sed quid ego de tot ac talibus uiris dicam? non uacat deflere publicas clades intuenti domestica mala. itaque illa omittam, haec referam; nam etiam si sura mea Graece nescit, ego scio: ἔγγιον γόνυ κνήμης. (4.) iste quem uidetis, per tot annos sub meo nomine latens, hanc mihi gratiam rettulit, ut duas Iulias proneptes meas occideret, alteram ferro, alteram fame, unum abnepotem L. Silanum: uideris, Iuppiter, an in causa mala; certe in tua, si aequos futurus es. dic mihi, diue Claudi, quare quemquam ex his, quos quasque occidisti, antequam de causa cognosceres, antequam audires, damnasti? hoc ubi fieri solet? in caelo non fit. (11.1.) ecce Iuppiter, qui tot annos regnat, uni Volcano crus fregit, quem

 ῥῖψε ποδὸς τεταγὼν ἀπὸ βηλοῦ θεσπεσίοιο [Il. 1,591].

et iratus fuit uxori et suspendit illam: numquid occidit? tu Messalinam, cuius aeque auunculus maior eram quam tuus, occidisti. “nescio” inquis. di tibi male faciant: adeo istuc turpius est quod nescisti quam quod occidisti. (2.) C. Caesarem non desiit mortuum persequi. occiderat ille socerum: hic et generum. Gaius Crassi filium uetuit Magnum uocari: hic nomen illi reddidit, caput tulit. occidit in una domo Crassum, Magnum, Scriboniam, †tristionias assarionem†, nobiles tamen, Crassum uero tam fatuum ut etiam regnare posset.

Argumentatio

(3.) hunc nunc deum facere uultis? uidete corpus eius dis iratis natum. ad summam, tria uerba cito dicat et seruum me ducat. (4.) hunc deum quis colet? quis credet? dum tales deos facitis, nemo uos deos esse credet. summa rei, p.c., si honeste inter uos gessi, si nulli clarius respondi, uindicate iniurias meas. ego pro sententia mea hoc censeo – atque ita ex tabella recitauit –:

Conclusio

(5.) ‘quandoquidem diuus Claudius occidit socerum suum Appium Silanum, generos duos Magnum Pompeium et L. Silanum, socerum filiae suae Crassum Frugi, hominem tam similem sibi quam ouo ouum, Scriboniam socrum filiae suae, uxorem suam Messalinam et ceteros quorum numerus iniri non potuit, placet mihi in eum seuere animaduerti nec illi rerum iudicandarum uacationem dari eumque quam primum exportari et caelo intra triginta dies excedere, Olympo intra diem tertium’.” (6.) pedibus in hanc sententiam itum est. nec mora, Cyllenius illum collo obtorto trahit ad inferos a caelo

«unde negant redire quemquam» [Catulle 3,12].

S. Wolf, Die Augustusrede in Senecas Apocolocyntosis, Königstein–Taunus 1986.

Tableau généalogique

L’éloquence d’Auguste

• Auguste test. 1 Malcovati⁵ (= De Biasi–Ferrero) ap. Tac. ann. 13,3,2 Augusto prompta ac profluens, quae deceret principem, eloquentia fuit.
• Auguste test. 3 Malcovati⁵ (= De Biasi–Ferrero) ap. Suet. Aug. 86 genus eloquendi secutus est elegans et temperatum uitatis sententiarum ineptiis atque concinnitate et “reconditorum uerborum – ut ipse dicit – fetoribus”; praecipuamque curam duxit sensum animi quam apertissime exprimere. quod quo facilius efficeret aut necubi lectorem uel auditorem obturbaret ac moraretur, neque praepositiones urbibus addere neque coniunctiones saepius iterare dubitauit, quae detractae afferunt aliquid obscuritatis, etsi gratiam augent. cacozelos et antiquarios, ut diuerso genere uitiosos, pari fastidio spreuit exagitabatque nonnumquam.
• Auguste frg. 53 Malcovati⁵ (= De Biasi–Ferrero) ap. Suet. Aug. 87,1 cotidiano sermone quaedam frequentius et notabiliter usurpasse eum, litterae ipsius autographae ostentant, in quibus identidem, cum aliquos numquam soluturos significare uult, “ad kal(endas) Graecas soluturos” ait; et cum hortatur ferenda esse praesentia, qualiacumque sint, “contenti simus hoc Catone”.
• Auguste frg. 23 Malcovati⁵ (= De Biasi–Ferrero) ap. Quint. inst. 1,6,1 Augustus quoque in epistulis ad C. Caesarem scriptis emendat, quod is calidum dicere quam caldum malit, non quia id non sit Latinum, sed quia sit odiosum et, ut ipse Graeco uerbo significauit, περίεργον.

(1.) tandem Ioui uenit in mentem, priuatis intra curiam morantibus, <non licere> sententiam dicere nec disputare. “ego – inquit – p.c., interrogare uobis permiseram, uos mera mapalia fecistis. uolo ut seruetis disciplinam curiae. hic, qualiscumque est, quid de nobis existimauit?” (2.) illo dimisso primus interrogatur sententiam Ianus pater. is designatus erat in kal. Iulias postmeridianus consul, homo, quantum uia sua fert, qui semper uidet ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω [Il. 1,343 ; 3,109 ; 18,250 ; Od. 24,452]. is multa diserte, quod in foro uiuat, dixit, quae notarius persequi non potuit et ideo non refero, ne aliis uerbis ponam quae ab illo dicta sunt. (3.) multa dixit de magnitudine deorum: non debere hunc uulgo dari honorem. “olim – inquit – magna res erat deum fieri: iam fabam mimum fecisti. itaque ne uidear in personam, non in rem dicere sententiam, censeo ne quis post hunc diem deus fiat ex his qui ἀρούρης καρπὸν ἔδουσιν [Il. 6,142] aut ex his, quos alit ζείδωρος ἄρουρα [Il. 2,548 ; 8,486 ; 20,226 ; Od. 3,3 ; 4,229 ; 5,463 ; 7,332 ; 9,357 ; 11,309 ; 12,386 ; 13,354 ; 19,593]. qui contra hoc senatus consultum deus factus dictus pictusue erit, eum dedi laruis et proximo munere inter nouos auctoratos ferulis uapulare placet.”
(4.) proximus interrogatur sententiam Diespiter, Vicae Potae filius, et ipse designatus consul, nummulariolus. hoc quaestu se sustinebat: uendere ciuitatulas solebat; ad hunc belle accessit Hercules et auriculam illi tetigit. censet itaque in haec uerba: (5.) “cum diuus Claudius et diuum Augustum sanguine contingat nec minus diuam Augustam auiam suam, quam ipse deam esse iussit, longeque omnes mortales sapientia antecellat sitque e re publica esse aliquem qui cum Romulo possit feruentia rapa uorare, censeo uti diuus Claudius ex hac die deus sit ita uti ante eum qui{s} optimo iure factus sit, eamque rem ad Metamorphosis Ouidi adiciendam.” (6.) uariae erant sententiae, et uidebatur Claudius sententiam uincere. Hercules enim, qui uideret ferrum suum in igne esse, modo huc modo illuc cursabat et aiebat: “noli mihi inuidere, mea res agitur; deinde tu si quid uolueris, in uicem faciam: manus manum lauat.”

Le topos de l’assemblée des dieux, entre satire et épopée

Servius Aen. 10,104 accipite ergo animis : totus hic locus de primo Lucilii translatus est libro, ubi inducuntur dii habere concilium et agere primo de interitu Lupi cuiusdam ducis in republica, postea sententias dicere. sed hoc quia indignum erat heroo carmine, mutauit [sc. Vergilius]…

Le modèle sénatorial

Virgile Aen. 10,116-117
hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo
surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.

(1.) * “non mirum quod in curiam impetum fecisti: nihil tibi clausi est. modo dic nobis qualem deum istum fieri uelis. Ἐπικούρειος θεὸς non potest esse: οὔτε αὐτὸς πρᾶγμα ἔχει τι οὔτε ἄλλοις παρέχει. Stoicus? quomodo potest «rotundus» esse, ut ait Varro, «sine capite, sine praeputio» [Men. 583 Astbury, Cèbe]? est aliquid in illo Stoici dei, iam uideo: nec cor nec caput habet. (2.) si mehercules a Saturno petisset hoc beneficium, cuius mensem toto anno celebrauit Saturnalicius princeps, non tulisset. illum deum ab Ioue, quem, quantum quidem in illo fuit, damnauit incesti? Silanum enim generum suum occidit. oro, per <quid>? quod sororem suam, festiuissimam omnium puellarum, quam omnes Venerem uocarent, maluit Iunonem uocare. “quare – inquit – quaero enim, sororem suam?” stulte, stude. Athenis dimidium licet, Alexandriae totum. (3.) quia Romae – inquis – mures molas lingunt, hic nobis curua corrigit? quid in cubiculo suo faciat nescit; et iam

«caeli scrutatur plagas» [Ennius scen. 284 Vahlen² = 187 Jocelyn].

deus fieri uult? parum est quod templum in Britannia habet, quod hunc barbari colunt ut deum et orant μωροῦ εὐιλάτου τυχεῖν?”

Le τρόπος ἀπὸ τῆς διαφωνίας

Diogène Laërce 9,88 ὁ μὲν οὖν [sc. τρόπος] ἀπὸ τῆς διαφωνίας ὃ ἂν προτεθῇ ζήτημα παρὰ τοῖς φιλοσόφοις ἢ τῇ συνηθείᾳ, πλείστης μάχης καὶ ταραχῆς πλῆρες ἀποδεικνύει.

Polémiques philosophiques dans les Ménippées de Varron

• Andabatae
• Armorum iudicium : Men. 43 Astbury = 42 Cèbe ap. Non. 477,22 Mercier = 766 Lindsay illic uiros | hortari ut rixarent praeclari philosophi.
• Caprinum proelium
• Eumenides : Men. 144 Astbury = 131 Cèbe ap. Non. p. 452,1-3 Mercier = 724 Lindsay et ceteri scholastici saturis auribus scholica dape atque ebriis sophistice aperantologia {consurgia} consurgimus ieiunis oculis.
• Λογομαχία : Men. 243 Astbury = 242 Cèbe ap. Porph. sat. 2,4,1 dicunt [sc. Epicurei] summum bonum ἡδονήν, sed rerum honestarum; unde Stoici hanc gu{i]}ae et corporis libidinem criminantur *** τὴν ἀταραξίαν τῆς ψυχῆς, hoc est nihil timere nec cupere summum bonum esse. unde <V>arro dicit λογομαχίαν inter illos esse.

Lucien Iupp. trag. 4 et 6

Τιμοκλῆς, ὦ Ἥρα, ὁ Στωϊκὸς καὶ Δᾶμις ὁ Ἐπικούρειος χθές, οὐκ οἶδα ὅθεν σφίσιν ἀρξαμένου τοῦ λόγου, προνοίας πέρι διελεγέσθην παρόντων μάλα συχνῶν καὶ δοκίμων ἀνθρώπων, ὅπερ μάλιστα ἠνίασέ με· καὶ ὁ μὲν Δᾶμις οὐδ’ εἶναι θεοὺς ἔφασκεν, οὐχ ὅπως τὰ γινόμενα ἐπισκοπεῖν ἢ διατάττειν, ὁ Τιμοκλῆς δὲ ὁ βέλτιστος ἐπειρᾶτο συναγωνίζεσθαι ἡμῖν· εἶτα ὄχλου πολλοῦ ἐπιρρυέντος οὐδὲν πέρας ἐγένετο τῆς συνουσίας· διελύθησαν γὰρ εἰσαῦθις ἐπισκέψεσθαι τὰ λοιπὰ συνθέμενοι, καὶ νῦν μετέωροι πάντες εἰσίν, ὁπότερος κρατήσει καὶ ἀληθέστερα δόξει λέγειν. ὁρᾶτε τὸν κίνδυνον, ὡς ἐν στενῷ παντάπασι τὰ ἡμέτερα, ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ κινδυνευόμενα; καὶ δυοῖν θάτερον ἢ παρεῶσθαι ἀνάγκη, ὀνόματα μόνον εἶναι δόξαντας, ἢ τιμᾶσθαι ὥσπερ πρὸ τοῦ, ἢν ὁ Τιμοκλῆς ὑπέρσχῃ λέγων. […] (6.) οὐκοῦν ἤδη κήρυττε [sc. ὦ Ἑρμῆ] καὶ παρέστωσαν ἅπαντες· ὀρθῶς γὰρ λέγεις.

(1.) tum Hercules: “audi me – inquit – tu desine fatuari. uenisti huc, ubi mures ferrum rodunt. citius mihi uerum, ne tibi alogias excutiam.” et quo terribilior esset, tragicus fit et ait:

(2.) “exprome propere sede qua genitus cluas,
hoc ne peremptus stipite ad terram accidas:
haec claua reges saepe mactauit feros.
quid nunc profatu uocis incerto sonas?
quae patria, quae gens mobile eduxit caput?
edissere. equidem regna tergemini petens
longinqua regis, unde ab Hesperio mari
Inachiam ad urbem nobile aduexi pecus,
uidi duobus imminens fluuiis iugum,
quod Phoebus ortu semper obuerso uidet,
ubi Rhodanus ingens amne praerapido fluit
Ararque, dubitans quo suos cursus agat,
tacitus quietis adluit ripas uadis.
estne illa tellus spiritus altrix tui?”

v.2: cf. Herc. f. 1296 hoc en peremptus spiculo cecidit puer.
v.3: cf. Herc. f. 922-924 … uictima haut ulla amplior | potest magisque opima mactari Ioui, | quam rex iniquus.
v.3: cf. Herc. f. 518-519 impiam regis feri [sc. Lycos] | compesce dextram!
v.11-13: Herc. f. 711-716 a fonte discors manat hinc uno latex, | alter quieto similis (hunc iurant dei) | tacente sacram deuehens fluuio Styga; | at hic tumultu rapitur ingenti ferox | et saxa fluctu uoluit Acheron inuius | renauigari.
v.13: Herc. f. 680 placido quieta labitur Lethe uado.

(3.) haec satis animose et fortiter. nihilo minus mentis suae non est et timet μωροῦ πληγήν. Claudius, ut uidit uirum ualentem, oblitus nugarum, intellexit neminem Romae sibi parem fuisse, illic non habere se idem gratiae: gallum in suo sterquilino plurimum posse. (4.) itaque, quantum intellegi potuit, haec uisus est dicere: “ego te, fortissime deorum Hercule, speraui mihi adfuturum apud alios, et si qui a me notorem petisset, te fui nominaturus, qui me optime nosti. nam, si memoria repetis, ego eram qui tibi ante templum tuum ius dicebam totis diebus mense Iulio et Augusto. (5.) tu scis quantum illic miseriarum contulerim, cum causidicos audirem diem et noctem. in quod si incidisses, ualde fortis licet tibi uidearis, maluisses cloacas Augeae purgare: multo plus ego stercoris exhausi. sed quoniam uolo *”.

L’iconographie d’Hercule “lyonnais”

Cf. Joëlle Burnouf, Catherine Bellon, Jean-Michel Martin et al. , Les textes antiques sur la fondation et sur la topographie de Lugdunum, in : Christian Goudineau éd., Aux origines de Lyon, Lyon 2016.

Pierre Flobert, "Lugudunum: une étymologie gauloise de l'empereur Claude (Sen. Apoc. VII,2, v. 9-10)", REL 46 (1968), 264-280 = Id., Grammaire comparée et variété du latin, Genève 2014, 566-581.

(1.) et imposuerat Herculi minime uafro, nisi fuisset illic Febris, quae fano suo relicto sola cum illo uenerat: ceteros omnes deos Romae reliquerat. “iste – inquit – mera mendacia narrat. ego tibi dico, quae cum illo tot annis uixi: Luguduni natus est, Marci [marci Roncali : Munatii Waltz, Eden : Planci Ronconi] municipem uides. quod tibi narro, ad sextum decimum lapidem natus est a Vienna, Gallus germanus. itaque, quod Gallum facere oportebat, Romam cepit. hunc ego tibi recipio Luguduni natum, ubi Licinus multis annis regnauit. tu autem, qui plura loca calcasti quam ullus mulio perpetuarius, {Lugudunenses} scire debes multa milia inter Xanthum et Rhodanum interesse.” (2.) excandescit hoc loco Claudius et quanto potest murmure irascitur. quid diceret nemo intellegebat. ille autem Febrim duci iubebat illo gestu solutae manus, et ad hoc unum satis firmae, quo decollare homines solebat. iusserat illi collum praecidi: putares omnes illius esse libertos, adeo illum nemo curabat.