Archives par mot-clé : Caesar

Forma, natura e convenzione

Billets, , , ,

1. I criteri dell’analogia nominale

Varro ling. 10,21 nominatui [Müller : nominatus F] ut similis sit nominatus, habere debet ut sit eodem genere, specie eadem, sic casu, exitu {eius} [del. Mette]: {genere} <specie>, ut si nomen est quod conferas, cum quo conferas sit nomen; {specie simile} <genere> [genere et specie transp. Luebbert, qui etiam simile del.], ut non solum <unum sed> [add. Müller, Augustinus] utrumque  sit uirile; casu {simile} [del. L. Spengel], ut si alterum sit dandi, item alterum sit dandi; exitu, ut quas unum habeat extremas litteras, easdem alterum habeat.

Pomp. GL 5,197,22‑198,2 quae est analogia? conparatio similium. Latine proportio dicitur: analogia Graece, Latine proportio. sed ita illam definit [sc. Donatus]: ‘analogia est conparatio’. fit octo modis: ut sint sex illae partes quae accidunt nomini <similes> [add. Keil]; sex autem accidunt nomini ista, qualitas conparatio genus numerus figura casus, ecce sex partes; exitus syllabarum ut sit similis: puta illud in VS exit et illud in VS; paenultimarum ratio ut sit similis, ut aut uocales {syllabae} [del. Keil] sint aut consonantes; deinde ut tempora sint similia: si illa breuis est, et illa breuis sit. de istis omnibus rebus, si unum minus fuerit, iam non stat analogia; de his rebus, quae positae sunt apud Caesarem [fr. 9 Garcea = GRFF 11], siquid minus fuerit, iam non stabit ratio analogiae. ait enim Caesar: nisi omnia consentiunt [corr. Holford-Strevens : consentiant codd.] inter se, non potest fieri ut nominis similitudo sit.

2. Gli schemi flessivi

G. E. Bean, Turkey’s southern shore, London 1968, p. 55, ‘Perge. Gaming Table’.
Cf. P. Barresi, "Su una tabula lusoria da Gortina", Annuario della Scuola Archeologica di Atene 60-62, 1998-2000, 249-271.

Varro ling. 10,22 ad hunc quadruplicem fontem ordines deriguntur bini, uni transuersi, alteri derecti, ut in tabula solet in qua latrunculis [Bentinus : latrunculus F] ludunt. transuersi sunt qui ab recto casu obliqui declinantur, ut albus albi albo; derecti sunt qui ab recto casu in rectos declinantur, ut albus alba album; utrique sunt partibus senis. transuersorum ordinum partes appellantur [Aldus : expellantur F] casus, derectorum genera [Augustinus : genere F], utrisque inter se implicatis forma.

Varro ling. 10,43-44 nonnunquam rationes habet implicatas duas, ut sit una derecta, altera transuersa. quod dico, apertius sic fiet. esto sic expositos esse numeros, ut in primo uersu sit unum duo quattuor, in secundo decem uiginti quadraginta, in tertio centum ducenti quadringenti. in hac formula numerorum duo inerunt quos dixi logoe, qui diuersas faciant analogias: unus duplex qui est in obliquis uersibus, quod est ut unus ad duo, sic duo ad quattuor; alter decemplex in directis ordinibus, quod est ut unum ad decem, sic decem ad centum. (44.) similiter in uerborum declinationibus est biuium, quod et ab recto casu < in obliquos declinantur et ab recto casu> in rectu<m> [add. L. Spengel], ita ut formulam similiter efficiant, quod sit primo uersu hic albus, huic albo, huius albi, secundo h<a>ec alba, huic albae, huius albae, tertio hoc album, huic albo, huius albi. itaque fiunt per obliquas declinationes ex his analogiae hoc genus Albius Atrius, Albio Atrio, per directas declinationes Albius Atrius, Albia Atria: quae scilicet erit particula ex illa {uicenaria Atria quae scilicet centenaria} [dub. del. Goetz–Schoell n. ad loc.] formula analogiarum, de qua supra dixi.

Nicom. ar. 1,19,9-10 ἔστω δὲ τὸ διάγραμμα τοιοῦτον · ἐκκείσθω ἐν μὲν τῷ πρώτῳ στίχῳ ὁ ἀπὸ μονάδος φυσικὸς ἀριθμός, εἶτα ἑξῆς οἱ κελευσθέντες τῶν τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν.

Nicom. ar. 1,19,13 καὶ αὗται ἐν τῷ τοῦ διαγράμματος ὕφει πεφώρανται τάξει ἐκκείμεναι ὑπὲρ αὐτοὺς τοὺς τετραπλασίους καὶ ἐπὶ τῶν ἀκολούθων τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν τὸ ἀνάλογον μέχρι παντὸς προχωρεῖ.

Varro ling. 10,45 analogia quae dicitur, eius genera sunt duo: unum deiunctum sic est: ut unum ad duo sic decem ad uiginti; alterum coniunctum sic: ut est unum ad duo, sic duo ad quattuor.

Nicom. ar. 2,21,5-6 συνημμένη λέγεται ἡ τοιαύτη ἀναλογία … διεζευγμένη λέγεται ἡ τοιαύτη μεσότης τε καὶ ἀναλογία.

F. Acerbi, Il silenzio delle sirene, Roma 2010.
A. M. Riggsby, Mosaics of Knowledge, Oxford 2019.

3. La dicotomia materia vs. figura

Varrone ling. 10,9-12 quare quae et cuius modi sunt genera similitudinum ad hanc rem, perspiciendum ei qui declinationes uerborum pro portione sintne qu<a>eret. quem [Müller : quod F] locum, quod est difficilis, qui de his rebus scripserunt aut uitauerunt aut inceperunt neque adsequi potuerunt. (10.) itaque in eo dissensio neque ea unius modi apparet: nam alii de omnibus uniuersis discriminibus posuerunt numerum, ut Dionysius Sidonius, qui scripsit ea{s} [corr. L. Spengel] esse septuaginta unum [L. Spengel : unam F], alii partis [Müller : partes F] eius quae habe{n}t [corr. Müller] casus, cuius eidem hic cum dicat esse discrimina quadraginta [Valla : quadringenta F] septem, Aristocles rettulit in litteras XIIII, Parmeniscus VIII, sic alii pauciora aut plura. (11.) quarum similitudinum si esset origo recte capta et inde orsa ratio, minus erraret<ur> [corr. Vetranius] in declinationibus u<er>borum [corr. Valla]. quarum ego principia prima duum generum sola arbitror esse, ad quae [Aldus : atque F] similitudines exigi oporteat: e quis unum positum in uerborum materia, alterum ut in materiae figura, quae ex declinatione fit. (12.) nam debet esse unum, ut uerbum uerbo, unde declinetur, sit simile; alterum, ut e uerbo in uerbum declinatio, ad quam conferetur, eiusdem modi sit: alias enim ab similibus uerbis similiter declinantur, ut ab herus ferus, hero fero, alias dissimiliter herus ferus, heri ferum. cum utrumque et uerbum uerbo erit simile et declinatio declinationi, tum denique dicam esse simile ac duplicem et perfectam similitudinem habere, id quod postulat analogiam.

Diom. GL 1,513,1-3 et Varro [GRFF 286 = fr. 89 Goetz–Schoell] dicit inter rhythmum qui Latine numerus uocatur et metrum hoc interesse quod inter materiam et regulam.

4. La categoria del numero

Varro ling. 8,48 et in multitudine ut unum significat pater, plures patres, sic omnia debuerunt esse bina. sed et singularia solum sunt multa, ut cicer, siser (nemo enim dicit cicera, sisera) et multitudinis sunt, ut salinae <balneae> [add. L. Spengel] (non enim ab his singulari specie dicitur salina et balnea). neque ab eo quod dicunt balneum habet multitudinis consuetudo; nam quod est ut praedium balneum, debuerunt esse plura, ut praedia balnea, quod non est: non est ergo in his quoque analogia.

Varro ling. 9,63 qui autem eas [sc.  analogias] reprehendunt, quod alia uocabula singularia sint solum, ut cicer, alia multitudinis solum, ut scalae, cum debuerint omnia esse duplicia, ut equus equi, analogiae fundamentum esse obliuiscuntur naturam et usu<m>.

Varro ling. 9,66-67 item qui reprehendunt, quod non dicatur ut unguentum unguenta uinum uina sic acetum aceta garum gara, faciunt imperite: qui ibi desiderant multitudinis uocabulum, quae sub mensuram ac pondera potius quam sub numerum succedunt: nam in plumbo, {oleo} a<r>ge<n>to, cum incrementum accessit, dicimus {enim} multum {oleum}, sic multum plumbum, argentum; non {multa olea} plumba, argenta, cum quae ex hisce fiant, dicamus plumbea et argentea (aliud enim cum argenteum: nam id tum cum iam uas: argent<e>um enim, si pocillum aut quid item): quod pocilla argentea multa, non quod argentum multum. (67.) ea, natura in quibus est mensura, non numerus, si genera in se habe<n>t plura et ea in usum uenerunt, a genere multo, sic uina et unguenta, dicta: alii generis enim uinum quod Chio, aliud quod Lesb{i}o, sic ex regionibus aliis. qua<r>e [Mette: † quae] ipsa dicuntur nunc melius unguent{i}a <quam unguentum> [Mette, Traglia: unguent{i}a, cui], cui nunc genera aliquot. si item discrimina magna essent olei et aceti et sic ceterarum rerum eiusmodi in usu co<m>muni, diceretur sic olea et <aceta ut> uina [Kent, Mette, Traglia: sic olea ut uina]. quare in utraque re <i>nique rescindere conantur analogias [Kent, Mette, Traglia: analogiam], {s}et cum in dissimili usu similia uocabula qu<a>erant et cum item ea quae metimur atque ea quae numeramus dici putent oportere.

5. Natura, usus e utilitas

Varro ling. 9,48 cum, inquit, utilitatis causa introducta sit oratio, sequendum non quae habebit similitudinem, sed quae utilitatem. ego utilitatis causa orationem factam concedo, sed ut uestimenta: quare ut hic similitudines sequimur, ut uirilis tunica sit uirili similis, item toga togae, sic mulierum stola ut sit stola<e> proportione et pallium pallio simile, sic cum sint nomina utilitatis causa, tamen uirilia inter se similia, item muliebria inter se sequi debemus.

Varro ling. 8,26-27 omnis oratio cum debeat dirigi ad utilitatem, ad quam tum denique peruenit, si est aperta et breuis (quae petimus, quod obscurus et longus orator est odio), {et cum efficiat} aperta, ut intellegatur, breuis, ut cito intellegatur, et <cum efficiat> aperta<m> consuetudo, breuem temperantia loquentis, et utrumque fieri possit sine analogia, ni{c}hil ea opus est. neque enim, utrum Herculi an Herculis clauam dici oporteat, si doceat analogia, cum utrumque sit in consuetudine, non neglegendum {sunt}, quod aeque sunt et breui<a> et aperta. (27.) praeterea quo{d}ius utilitatis causa quaeque res sit inuenta, si ex ea quis id sit consecutus, amplius ea<m> scrutari cum sit nimium otiosi, et cum utilitatis causa uerba ideo sint imposita rebus ut ea<s> significent, si id consequimur una consuetudine, ni{c}hil prodest analogia.

Lucr. 5,1029-1032
at uarios linguae sonitus natura subegit 
mittere et utilitas expressit nomina rerum
non alia longe ratione atque ipsa uidetur
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

Epic. ep. Hdt. 75 ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα ἐξ ἀρχῆς μὴ θέσει γενέσθαι, ἀλλ’ αὐτὰς τὰς φύσεις τῶν ἀνθρώπων καθ’ ἕκαστα ἔθνη ἴδια πασχούσας πάθη καὶ ἴδια λαμβανούσας φαντάσματα ἰδίως τὸν ἀέρα ἐκπέμπειν στελλόμενον ὑφ’ ἑκάστων τῶν παθῶν καὶ τῶν φαντασμάτων, ὡς ἄν ποτε καὶ ἡ παρὰ τοὺς τόπους τῶν ἐθνῶν διαφορὰ εἴη.

Epic. ep. Hdt. 76 ὕστερον δὲ κοινῶς καθ’ ἕκαστα ἔθνη τὰ ἴδια τεθῆναι πρὸς τὸ τὰς δηλώσεις ἧττον ἀμφιβόλους γενέσθαι ἀλλήλαις [pler. codd. : ἀλλήλοις Meibom] καὶ συντομωτέρως δηλουμένας.

Varro ling. 8,7-8 qui s<i> non numquam offendunt non est mirum: et enim illi qui primi nomina imposuerunt rebus fortasse an in quibusdam sint lapsi: uoluis<se> enim putant singularis res notare, ut ex his in multitudine<m> declinaretur, ab homine homines; sic mares liberos uoluisse notari, ut ex his feminae declinarentur, ut est ab Terentio Terentia; sic in recto casu quas imponerent uoces, ut illinc essent futurae quae [Barwick 1957 p.36s. n. 3: quo] declinarentur: sed haec in omnibus tenere nequisse, quod et una<e> et <plures> [Goetz Schoell app., Dahlmann: et unae{t} dicuntur] dicuntur scopae et mas et femina aquila et recto et obliquo uocabulo uis. cur haec non tam si<n>t in culpa quam putant, pleraque soluere non difficile, sed nunc non necesse: non enim qui potuerint adsequi sed qui uoluerint, ad hoc quod propositum refert, quod ni{c}hilo minus declinari potest ab eo quod imposiuerunt scopae scopa, quam si imposuissent scopa, ab eo scopae, et sic alia.

Varro ling. 10,53 impositio est in nostro dominatu, nos in natura<e>: quemadmodum enim quisque uolt, imponit nomen, at declinat, quemadmodum uolt natura.

Varro ling. 6,3 ea [sc. natura] enim dux fuit ad uocabula imponenda homini.

6. Il convenzionalismo di Cesare

Gell. 19,8,7-10 tunc prolato libro de analogia [fr. 11b Garcea = GRFF 3a] primo uerba haec ex eo pauca memoriae mandaui. (8.) nam cum supra dixisset neque caelum triticumue neque harenam multitudinis significationem pati, num tu—inquit—harum rerum natura accidere arbitraris, quod unam terram ac plures terras et urbem et urbes et imperium et imperia dicamus, neque quadrigas in unam nominis figuram redigere neque harenam in multitudinis appellationem conuertere possimus? (9.) his deinde uerbis lectis ibi Fronto ad illum poetam ‘uideturne tibi – inquit – C. Caesar de statu uerbi contra te satis aperte satisque constanter pronuntiasse?’(10.) tunc permotus auctoritate libri poeta: ‘si a Caesare – inquit – ius prouocandi foret, ego nunc ab hoc Caesaris libro prouocassem. sed quoniam ipse rationem sententiae suae reddere supersedit, nos te nunc rogamus, ut dicas, quam esse causam uitii putes et in quadriga dicenda et in harenis’.

 

 

 

 

La classificazione delle parti del discorso

Billets, , ,

1. La tertia diuisio: le classi morfolessicali

Varro ling. 8,36 sic ex diuersis uerbis multa facta in declinando inueniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab soluendo {ab}luo [corr. Suerdsioeus] {ab}luam [corr. Augustinus]. omnia fere nostra <n>omina [corr. L. Spengel] uirilia [Scaliger : liberalia F] et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea<de>m <in> [add. L. Spengel] dand<i> [Laetus : dant F]: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia<e> [add. Laetus], eadem in dandi, uireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius, <Marcus et Marcius> [add. Groth] et co<m>mune, ut huius Plauti et Marci.

Varro ling. 10,17 tertia diuisio est: quae uerba declinata natura, ea diuiduntur [L. Spengel : diuiditur F] in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tempora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac diuisione singulis partibus tres reliqu{er}<a>e [corr. Müller] dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt uerba, si {non} [del. Canal] conueniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem.

Varro ling. 6,36 cum uerborum declinatuum genera sint quattuor, unum quod tempora adsignificat neque habet casus, ut ab lego leges lege, alterum quod casus habet neque tempora adsignificat, ut ab lego lectio et lector, tertium quod habet utrunque et tempora et casus, ut ab lego legens, lecturus, quartum quod neutrum habet, ut ab lego lecte ac lectissime.

Varro ling. 9,31 an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unamin qua si<n>t [Müller] casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid [Scioppius : et quid F] uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> [add. Augustinus] esse apud nos?

Varro ling. 8,44-45 quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam [Lachmann : iam F] qua diuiditur oratio secundum [Lachmann : secuta ut F] naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. has uocant quidam [Laetus : quidem F] ‘appellandi’, ‘dicendi’, ‘adminiculandi’, ‘iungendi’. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que, adminiculandi ut docte et commode. (45.) appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam ‘prouocabula’ qu<a>e sunt ut quis, qu<a>e; <‘uocabula’> [add. Laetus] ut scutum, {ut} [del. Bentinus] gladium; ‘nomina’ ut Romulus, Remus; ‘pronomina’ ut hic, h<a>ec. duo media dicuntur ‘nominatus’; prima et extrema ‘articuli’. primum genus est infinitum, secundum ut infinitum, tertium ut {ef}finitum [corr. Augustinus], quartum finitum.

Varro ling. 8,80 differunt [sc. nomina] a uocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris <H>elena, cum uocabula sint infinita ac res com<m>unis designent{ur} [B Augustinus], ut uir mulier.

D.L. 7,58 ἔστι δὲ προσηγορία μὲν κατὰ τὸν Διογένην [SVF 22] μέρος λόγου σημαῖνον κοινὴν ποιότητα, οἷον ἄνθρωπος, ἵππος· ὄνομα δέ ἐστι μέρος λόγου δηλοῦν ἰδίαν ποιότητα, οἷον Διογένης, Σωκράτης.

Prisc. GL 2,551,18‑20 itaque quibusdam philosophis placuit nomen et uerbum solas esse partes orationis, cetera uero adminicula uel iuncturas earum.

schol. Lond. D.T. GG 1.3,515,19‑21 οἱ Περιπατητικοὶ δύο μέρη λόγου ἐδόξασαν εἶναι, ὄνομα καὶ ῥῆμα· τὰ δὲ ἄλλα οὐ λέγουσιν εἶναι μέρη λόγου, ἀλλ’ ἕνεκεν συνδέσεως καὶ κόλλης παραλαμβάνεσθαι.

2. La polemica sul participio

Prisc. GL 2,548,3‑6 quaesitum est tamen an bene separauerint id [sc. participium] ab aliis partibus grammatici et primus Trypho [fr. 39 de Velsen], quem Apollonius quoque sequitur, maximus auctor artis grammaticae.

Prisc. GL 3,239,5‑9 Graeci autem participio utuntur substantiuo: Ἀπολλώνιος ὢν διδάσκεις, Τρύφων ὢν μανθάνεις, quo nos quoque secundum analogiam possemus uti, nisi usus deficeret participii frequens. quamuis Caesar [fr. 31 Garcea = GRFF 28] non incongrue protulit ens a uerbo sum, es, quomodo a uerbo possum, potes: potens.

Isid. orig. 11,2,33 mortuus autem ex qua parte orationis declinetur incertum est. nam sicut ait Caesar [fr. 32 Garcea = GRFF 27], ab eo quod est morior in participio praeteriti temporis in TVS exire debuit, per unum scilicet V, non per duo. nam ubi geminata est littera V, nominatiuus est, non participium ut fatuus arduus.

3. La polemica sui pronomi

Varro ling. 8,50-51

Varro ling. 10,19(18) in articulis uix adumbrata est analogia et magis rerum quam uocum; in nomi-n<at>ibus [corr. L. Spengel] magis expressa ac plus etiam in uocibus {ac similitudinibus} [del. L. Spengel] quam in rebus suam optinet rationem. etiam illud accedit ut in articulis habere analogias ostendere sit difficile, quod singula sint uerba, hic contra facile, quod magna sit copia similium nominatuum. quare non tam hanc partem ab illa {ab} [del. Augustinus] diuidendum quam illud uidendum, ut satis sit uerecundi etiam illam in eandem arenam uocare pugnatum.

Char. GL 1,111,3‑6 = p.142,4‑7 B. se et sese pronomina ita distinguit [sc. Caesar, fr. 29 Garcea = GRFF 10], ut se dicamus, cum aliquem quid in alium fecisse ostendimus, ut puta ille dicit se hoc illi fecisse; cum autem in se ipsum, tunc dicamus sese, uelut dixit sese hoc sibi fecisse.

Char. GL 1,110,23-111,2 = pp.141,25-142,3 Barwick is homo idem compositum facit, nisi quia Caesar [fr. 28 Garcea = GRFF 10] libro II singulariter isdem, pluraliter idem dicendum confirmat. sed consuetudo hoc non seruat.

Cic. orat. 157
            idem campus habet
inquit Ennius [ann. 477 Vahlen2 = 504 Skutsch], et in templis [cf. CIL i2 638, 736, 745, 1739]: idem probauit; at isdem erat uerius, nec tamen eisdem ut opimius; male sonabat isdem: impetratum est a consuetudine ut peccare suauitatis causa liceret.

4. La matrice aristotelica delle partizioni del discorso

Varro ling. 8,11 quarum rerum [L. Spengel : quarum generum F : quorum generum Laetus] declinationes oriantur, partes orationis sunt duae, si item ut Dion in tris diuiserimus partes res quae uerbis significantur: unam quae adsignificat casus, alteram quae tempora, tertia<m> [corr. Müller] quae neutrum. de his Aristoteles orationis duas partes esse dicit: uocabula et uerba, ut homo et equus, et legit et currit.

Cic. Cael. 24 at praeuaricatione est Asicius liberatus. perfacile est isti loco respondere, mihi praesertim a quo illa causa defensa est. sed Caelius optimam causam Asici esse arbitratur; cuicuimodi autem sit, a sua putat esse seiunctam. neque solum Caelius sed etiam adulescentes humanissimi et doctissimi, rectissimis studiis atque optimis artibus praediti, Titus Gaiusque Coponii qui ex omnibus maxime Dionis mortem doluerunt, qui cum doctrinae studio atque humanitatis tum etiam hospitio Dionis tenebantur. Habitabat apud Titum, ut audistis, Dio, erat ei cognitus Alexandriae. quid aut hic aut summo splendore praeditus frater eius de M. Caelio existimet ex ipsis, si producti erunt, audietis.

Cic. Cael. 54 sed haec quae sunt oratoris propria, quae mihi non propter ingenium meum sed propter hanc exercitationem usumque dicendi fructum aliquem ferre potuissent, cum a me ipso elaborata proferri uiderentur, breuitatis causa relinquo omnia. habeo enim, iudices, quem uos socium uestrae religionis iurisque iurandi facile esse patiamini, L. Lucceium, sanctissimum hominem et grauissimum testem, qui tantum facinus in famam atque in fortunas suas neque non audisset inlatum a M. Caelio neque neglexisset neque tulisset. an ille uir illa humanitate praeditus, illis studiis, illis artibus atque doctrina illius ipsius periculum quem propter haec ipsa studia diligebat, neglegere potuisset et, quod facinus in alienum hominem intentum seuere acciperet, id omisisset curare in hospitem? quod per ignotos actum si comperisset doleret, id a suis seruis temptatum esse neglegeret? quod in agris locisue publicis factum reprehenderet, id in urbe ac domi suae coeptum esse leniter ferret? quod in alicuius agrestis periculo non praetermitteret, id homo eruditus in insidiis doctissimi hominis dissimulandum putaret?

Aristot. int. 16b6-7 ῥῆμα δέ ἐστι τὸ προσσημαῖνον χρόνον, οὗ μέρος οὐδὲν σημαίνει χωρίς.

Aristot. poet. 1457a14-18 ῥῆμα δὲ φωνὴ συνθετὴ σημαντικὴ μετὰ χρόνου ἧς οὐδὲν μέρος σημαίνει καθ’ αὑτό, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ὀνομάτων· τὸ μὲν γὰρ ἄνθρωπος ἢ λευκόν οὐ σημαίνει τὸ πότε, τὸ δὲ βαδίζει ἢ βεβάδικεν προσσημαίνει τὸ μὲν τὸν παρόντα χρόνον τὸ δὲ τὸν παρεληλυθότα.

Varro ling. 8,12 utriusque generis, et uocabuli et uerbi, quaedam priora, quaedam posteriora; priora ut homo, scribit, posteriora ut doctus et docte : dicitur enim homo doctus et scribit docte. haec sequitur locus et tempus, quod neque homo nec scribit potest sine loco et tempore esse, ita ut magis sit locus homini coniunctus, tempus scriptioni.

The Philosophy of Antiochus, ed. D. Sedley, Cambridge 2012.

 

 

 

 

 

Il contesto culturale del De lingua Latina

Billets, , ,

1. La forma dell’in utramque partem disserere

Cic. fin. 5,12 disserendique ab isdem [sc. Aristotele et Theophrasto, F672 Fortenbaugh et al.] non dialectice solum, sed etiam oratorie praecepta sunt tradita, ab Aristoteleque principe de singulis rebus in utramque partem dicendi exercitatio est instituta, ut non contra omnia semper, sicut Arcesilas [F12 Mette = F48 Vezzoli], diceret, et tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utraque parte dici posset, expromeret.

Cic. de orat. 3,67 quem [sc. Arcesilam, T5a Mette = F35 Vezzoli] ferunt eximio quodam usum lepore dicendi aspernatum esse omne animi sensusque iudicium primumque instituisse – quamquam id fuit Socraticum maxime – non quid ipse sentiret ostendere, sed contra id, quod quisque se sentire dixisset, disputare.

Cic. de orat. 3,80 sin aliquis exstiterit aliquando qui Aristotelio more de omnibus rebus in utramque sententiam possit dicere et in omni causa duas contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut hoc Arcesilae [F5a Mette = F36 Vezzoli] modo et Carneadi [F4a Mette] contra omne quod propositum sit disserat, quique ad eam rationem exercitationemque adiungat hunc rhetoricum usum moremque {exercitationemque} [del. Kumaniecki] dicendi, is sit uerus, is perfectus, is solus orator.

2. La pubblicazione del de lingua Latina

Cic. Att. 13,12,3 (Arpino, 23 giugno 45) quod ad me de Varrone scribis, scis me antea orationes aut aliquid id genus solitum scribere ut Varronem nusquam possem intexere. postea autem quam haec coepi φιλολογώτερα, iam Varro mihi denuntiauerat magnam sane et grauem προσφώνησιν. biennium praeteriit cum ille Καλλιππίδης adsiduo cursu cubitum nullum processerit. ego autem me parabam ad id quod ille mihi misisset ut αὐτῷ τῷ μέτρῳ καὶ λώϊον, si modo potuissem.

Cic. ac. 1,2 ‘silent enim diutius Musae Varronis quam solebant, nec tamen istum cessare sed celare quae scribat existimo’. ‘minime uero – inquit ille [sc. Varro] – intemperantis enim arbitror esse scribere quod occultari uelit; sed habeo magnum opus in manibus, quae iam pridem; ad hunc enim ipsum – me autem dicebat – quaedam institui, quae et sunt magna sane et limantur a me politius’.

Cic. ac. 1,3 et ego ‘ista quidem – inquam –, Varro, iam diu expectans non audeo tamen flagitare; audiui enim e Libone nostro, cuius nosti studium (nihil enim eius modi celare possumus), non te ea intermittere sed accuratius tractare nec de manibus umquam deponere’.

Cic. fam. 9,8,1 (ad Varronem, Tuscolo, 10/11 luglio 45) etsi munus flagitare, quamuis quis ostenderit, ne populus quidem solet nisi concitatus, tamen ego exspectatione promissi tui moueor ut admoneam te, non ut flagitem. misi autem ad te quattuor admonitores non nimis uerecundos; nosti enim profecto os huius adulescentioris Academiae. ex ea igitur media excitatos misi; qui metuo ne te forte flagitent, ego autem mandaui ut rogarent. exspectabam omnino iam diu meque sustinebam ne ad te prius ipse quid scriberem quam aliquid accepissem, ut possem te remunerari quam simillimo munere. sed cum tu tardius faceres, id est, ut ego interpretor, diligentius, teneri non potui quin coniunctionem studiorum amorisque nostri, quo possem litterarum genere, declararem.

3. La struttura dell’opera

Varro ling. 7,109-110 quare institutis sex libris, quemadmodum rebus Latina nomina essent imposita ad usum nostrum (e quis tris scripsi P{o}. [del. Laetus] Septumio qui mihi fuit qu<a>estor, tris tibi, quorum hic est tertius, priores de disciplina uerborum originis, posteriores de uerborum originibus, in illis, qui ante sunt, in primo uolumine est quae dicantur, cur ἐτυμολογικὴ neque ars sit neque ea utilis sit, in secundo quae sint, cur et ars ea sit et <ut>il{l}is [em. Turnebus] sit, in tertio quae forma etymologiae, (110.) in secundis tribus quos ad te misi item generatim discretis, primum in quo sunt origines uerborum locorum et earum rerum quae in locis esse solent, secundum quibus uocabulis tempora sint notata et eae res quae in temporibus fiunt, tertius hic, in quo a poetis item sumpta ut illa [Victorius : utilia F] quae dixi in duobus libris soluta [Scioppius : solita F] oratione.

Varro ling. 5,1 quemadmodum uocabula essent imposita rebus in lingua Latina, sex libris exponere institui. de his tris ante hunc feci quos Septumio misi: in quibus est de disciplina quam uocant ἐτυμολογικήν: quae contra ea<m> [add. Rholandellus] dicerentur, uolumine primo, quae pro ea, secundo, quae de ea, tertio. in his ad te scribam, a quibus rebus uocabula imposita sint in lingua Latina et ea quae sunt in consuetudine apud poetas.

Varro ling. 7,5 dicam in hoc libro de uerbis quae a poetis sunt posita, primum de locis, dein quae in locis sunt, tertio de temporibus, tum quae cum temporibus sunt coniuncta: sed ita [Mueller : dis F] ut qu<a>e cum his sint coniuncta, adiungam, et si quid excedit [Scioppius : excidit F] ex hac quadripertitione, tamen in ea ut comprehendam.

Varro ling. 8,24 de quibus utriusque generis declinationibus libros faciam bis ternos, prioris tris de earum declinationum disciplina, posteriores de [L. Spengel : ex F] eius disciplinae propaginibus. de prioribus primus erit hic, quae contra similitudinem declinationum dicantur, secundus, quae contra dissimilitudinem, tertius de similitudinum forma; de quibus quae expediero [Müller : experiero F] singulis tribus, tum de alteris totidem scribere ac diuidere incipiam [Lommatzsch : incipimus F].

Varro ling. 10,1 in uerborum declinationibus disciplina loquendi dissimilitudinem an similitudinem sequi deberet, multi qu<a>esierunt, cum ab his ratio quae ab similitudine oriretur uocaretur analogia, reliqua pars appellaretur anomalia. de qua re primo libro quae dicerentur cur dissimilitudinem ducem haberi oporteret, dixi, secundo contra quae dic<er>entur [add. Aldus], cur potius {dis}similitudinem [del. Aldus] conueniret praeponi. quarum rerum quod nec fundamenta, ut debuit [Augustinus : debita F], posita ab ullo neque ordo ac natura, ut res postulat, explicita, ipse eius rei formam exponam.

Varro ling. 8,1-2 quom oratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendi, cuius prima pars, quemadmodum uocabula rebus essent imposita, secunda, quo pacto de his declinata in discrimina ierint [Scioppius : ierunt F], tertia, ut ea inter se ratione coniuncta sententiam efferant, prima parte exposita de secunda incipiam hinc. (2.) de huiusce multiplici natura discriminum orae sunt hae, cur et quo et quemadmodum in loquendo declinata sunt uerba.

4. La morfologia: analogia e anomalia

Varro ling. 8,23 de eo Graeci Latinique libros fecerunt multos, partim cum alii putarent in loquendo ea uerba sequi oportere, quae ab similibus similiter essent declinata, quas appellarunt ἀναλογίας, alii cum id neglegendum putarent ac potius sequendam <dis>similitudinem [corr. Augustinus], quae in consuetudine est, quam uocarunt ἀνωμαλίαν [rest. Aldus : ΑωΜΑεΝΑΝ F].

Varro ling. 9,1 <insignis eorum est error qui malunt quae> [suppl. Boot] nesciunt docere quam discere quae ignorant: in quo fuit Crates [fr. 104 Broggiato], nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo [SVF II fr. 151], homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας IV libros [corr. Willmanns : lei libri F] contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimili{bu}s similibus [corr. Wilmanns : dissimilibus similes F] esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um [corr. Aldus], et {cum} [del. L. Spengel] Aristarchus, de aequabilitate cum scribit {et de} [secl. L. Spengel], uerborum similitudinem qua{ru}ndam [corr. Groth] <in> inclinationes [add. Fink 1952: 378] sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Simpl. cat. CAG viii 102-22-24 καλῶς δὲ εἶπεν [sc. Ἀριστοτέλης, cat. 3b10] ὅτι ‘πᾶσα οὐσία δοκεῖ τόδε τι σημαίνειν’, διότι τὴν ἑτέρων δόξαν ἀπαγγέλλει καὶ τὴν ἀνωμαλίαν τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

[Alex.] SE CAG ii.3 67-31-68,1 πόθεν οὖν γίνεται ἡ ἀπάτη; ἥ ὡς καὶ ἄνωθεν εἴρηται, διὰ τὸ ἀνώμαλον τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

Apoll. Dysc. con. 215,18-216,2 φαμὲν τὸ μάχομαι παθητικόν, καὶ δῆλον ὅτι τῷ τύπῳ τῆς φωνῆς· εἰ γὰρ ἀπὸ τοῦ δηλουμένου, δῆλον ὅτι ἐνεργητικόν. ἀλλὰ μὴν καὶ τὸ παιδίον οὐδέτερον διὰ τὸν τύπον, ἐπεὶ ἀμφότερόν ἐστι διὰ τὸ δηλούμενον· παρατιθέμενος γοῦν τις ἀρσενικὸν καὶ θηλυκόν, εἴποι ἄν παρατίθεμαί σοι παιδία. ἀλλὰ καὶ τὸ Θῆβαι πληθυντικόν, καὶ μία ἡ ὑποκειμένη πόλις. ἔστι καὶ ἐπ’ ἄλλων πλειόνων τὸ τοιοῦτον παραθέσθαι.

Sext. Emp. math. 1,154 τὰ δὲ αὐτὰ ταῦτα μετακτέον καὶ ἐπὶ τὰ ἑνικὰ καὶ πληθυντικὰ τῶν ὀνομάτων. Ἀθῆναι γὰρ λέγονται πληθυντικῶς ἡ μία πόλις καὶ Πλαταιαί, καὶ πάλιν Θήβη ἑνικῶς καὶ Θῆβαι πληθυντικῶς, καὶ Μυκήνη καὶ Μυκῆναι. ῥηθήσεται δὲ ἐπιμελέστερον περὶ τῆς ἐν τούτοις ἀνωμαλίας προβαινούσης τῆς ζητήσεως.

 

schol. Hom. Il. (A) 9,168a (Ariston.) Φοῖνιξ μὲν πρώτιστα <Διῒ φίλος ἡγησάσθω> [suppl. Villoison]: ὅτι ὁ Φοῖνιξ προέρχεται καὶ οὐ συμπρεσβεύει τοῖς περὶ τὸν Ὀδυσσέα ὥστε μὴ συγχεῖσθαι διὰ τῶν ἑξῆς τὰ δυϊκά.

schol. Hom. Il. (A) 9,169a (Ariston.) αὐτὰρ ἔπειτ’ Αἴας τε μέγας <καὶ δῖος Ὀδυσσεύς> [suppl. Erbse]: ἡ διπλῆ, ὅτι τὸ <ἔπειτα> Ἀρίσταρχος [fr. 155 Matthaios] ἀντὶ χρονικοῦ παραλαμβάνει, ἀντὶ τοῦ μετὰ ταῦτα, ὡς καὶ “Ἑρμείας μὲν ἔπειτα” [κ 307]· βούλεται γὰρ πρῶτον τὸν Φοίνικα ἀπεληλυθότα εἰς τὸ σκήνωμα, εἶτα τὸν Ὀδυσσέα καὶ τὸν Αἴαντα ὡς πρεσβεύοντας. ὁ δὲ Κράτης [fr. 9 Broggiato] τὸ ἔπειτα ἀντὶ τοῦ δή συνδέσμου λαμβάνει.

5. Il quadro teorico dei processi flessivi

Varro ling. 10,2 dicam de quattuor rebus, quae continent declinationes [L. Spengel : declinationibus F] uerborum: quidsit simile ac dissimile, quid ratio quam appellant λόγον, quid pro portione quod dicunt ἀνὰ λόγον, quid consuetudo; quae explicat<a>e declarabunt analogiam et anomalia<m> [add. Pius], unde sit, quid sit, cuiusmodi sit.

6. La prima diuisio e la polemica sui nomina litterarum

Varro ling. 8,64‑65 secundo quod Crates, cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse uocabula nostra, sed penitus barbara, qu<a>eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos uocant barbaros cum casibus dica<n>t [add. Laetus]. (65.) quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt Alacco Alaccus [Weisgerber : alaucus F] et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si<n>t [add. Rholandellus] singulis casibus, ideo eas {litteras Graecas} [del. Mette] nominari, sic Graeci nostra senis casibus non quinis [Laetus : quinis non F] dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia.

Varro ling. 9,51‑52 dicunt, quod uocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo<rum> [add. L. Spengel] dicatur esse analogia quae ab similibus uerbis similiter esse<nt> [add. L. Spengel] declinata. quare non solum in uocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed <ne> [add. Aldus] in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. (52.) quod si quis in hoc quoque uelit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni<m> dicunt ipsi alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in uoce quae singulos habeant casus, in rebus pluri{mi}s [del. Goetz et Schoell]; quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt uocabulis casus, item ea inter se qua<e> ternos [Koeler : quaternos F], sic qu<a>e singulos habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, {huiusce E} [del. L. Spengel] huic E.

7. La seconda diuisio e la difformità dei derivati

Varro ling. 8,84 hinc quoque illa nomina L<a>ena<s> [Augustinus : Lesas F], <S>ufenas [Scaliger], Carrinas, M<a>ecenas, quae cum essent ab loco ut Vrbinas, {et} tamen {Verbinus} [del. Dahlmann comm. ad loc.] ab his debuerunt dici ad nostrorum nominum <similitudinem Vrbinius Laenius Sufenius Carrinius Maecenius> [add. Dahlmann comm. ad loc.].

Prisc. GL 2,249,3‑7 hic et haec Samnis huius Samnitis. sic Caesar de analogia [fr. 18 Garcea = GRFF 18]. Lucanus in II:
                                          Romanaque Samnis
     ultra Caudinas sperauit uulnera furcas [2,137-138].
huius neutrum Naeuius [FPL 36] Samnite protulit in carmine belli Punici.

Varro ling. 8,35 ab {h}isdem uocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae<oe> [Mette : Athenae<i> Laetus], ab altera Athenae{i}is [Dahlmann : Athenaiis F], a tertia Athen<a>eopolitae.

Pomp. GL 5,144,17‑24 Alba ciuitas: alii dicunt Albanus, alii Albensis. quae ratio est? numquid possumus scire, quare sic {quid} inuenitur. Caesar [fr. 8 Garcea = GRFF 12] quidem in libris analogicis uoluit dicere discretionem. ait sic Caesar in libris analogiae: duae sunt Albae, alia ista quam nouimus in Aricia, et alia hic in Italia. uolentes Romani discretionem facere, istos Albanos dixerunt, illos Albenses. non quoniam nescientes unam deriuationem esse hoc fecerunt, Caesar hoc dixit, sed ut facerent discretionem inter colonos, inter illos et istos.

Varro ling. 9,50 qui dicunt quod sit ab Romulo Roma et non Romula neque ut ab oue ouilia sic a boue bouilia, <non> [add. Etienne] esse analogias, errant, quod nemo pollicetur e uocabulo uocabulum declinari recto casu singulari in rectum singularem, sed ex duobus uocabulis similibus casus similiter declinatos similes fieri.

Varro ling. 9,71 sed ne in his uocabulis quae declinantur, si transeunt e recto casu in rectum casum: quae tamen fere non discedunt ab ratione sine iusta causa, ut hi qui gladiatores Faustinos: nam quod plerique dicuntur, ut tris extremas syllabas habeant easdem, Cascelliani, <Caeciliani,> [add. L. Spengel] Aquiliani, animaduertant [Augustinus : animaduertunt F], unde oriuntur, nomina dissimilia Cascellius, C<a>ecilius, Aquilius, <Faustus: quod si esset> [add. Müller] Faustius recte dicerent Faustianos; sic a Scipione quidam male dicunt Scipioninos: nam est Scipionarios. sed, ut dixi, quod ab huiuscemodi cognominibus raro declinantur cognomina neque in usum etiam perducta, natant quaedam.

Gell. 3,3,10 in eodem libro Varronis [GRFF 88] id quoque scriptum et Plautium fuisse quempiam poetam comoediarum. quoniam fabulae <illae> Plauti inscriptae forent, acceptas esse quasi Plautinas, cum essent non a Plauto Plautinae, sed a Plautio Plautianae.

8. Declinatio naturalis vs. declinatio uoluntaria

Varro ling. 10,15-16 secunda diuisio est de his uerbis quae declinari possunt, quod alia sunt a uoluntate, alia a natura. uoluntatem appello, cum unus quiuis a nomine <aliquo rei> [add. Mette] aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum uniuersi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is uelit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus uoluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, naturalis ad {o}rationem [del. Augustinus]. (16.) quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Capuanus, quod in consuetudine uehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co<m>muni consuetudine uerborum <a>egrotat, quod oritur e populo multiplici <et> [add. Groth] imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia.

 

 

 

 

Le grec dans la correspondance de Cicéron

Billets, ,

Par Ivanne Hermant (doctorante en Études latines, Sorbonne Université)

1. Observations générales sur le grec dans la correspondance

a. Les formes d’alternance codale rencontrées dans la correspondance

1 : Att. 6, 6 (Sida, autour du 3 août 50), 3 : nos prouinciae praefecimus Coelium. (…) fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam litteras in quibus ἐπέχειν te scripseras quid esset mihi faciendum de relinquendo, eae me pungebant. uidebam enim quae tibi essent ἐποχῆς causae, et erant eaedem mihi.

2 : Att. 6, 9 (Athènes, 15 octobre 50), 2 : a Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. παραφύλαξον, si me amas, τὴν τοῦ φυρατοῦ φιλοτιμίαν · αὐτίκα γὰρ hanc, quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem) procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem (…).

b. Entre grec classique et grec de la koinè

3 : Att. 16, 11, 2 (Pouzzoles, 5 novembre 44) : quod uereris ne ἀδόλεσχος mihi tu, quis minus ?

c. Quelques remarques sur l’extension du code-switching : inégalités entre les correspondants.

Le code-switching comme marque d’appartenance à un groupe, fondé sur une culture aristocratique commune.

4 : Att. 9, 6 (Formies, 11 mars 49), 7 : quid autem me [sc. Caesar] roget, paucis ille quidem uerbis sed ἐν δυνάμει, cognosce ex ipsius epistula. me miserum quod tu non ualuisti ! una fuissemus ; consilium certe non defuisset. « σύν τε δύʹ ἐρχομένω …».


Hom. Il. 10, 224 : σύν τε δύʹ ἐρχομένω καὶ τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν | ὅππως κέρδος ἔῃ 

Fam. 9, 7, 1 (mai 46, Rome, à Varron): uolebam prope alicubi esse t<e>, si quid bonae salutis ; « σύν τε δύʹ ἐρχομένω… ».

5 : Att. 5, 12 (Délos, mi-juillet 51), 1 : itaque erat in animo nihil festinare, nec me Delo mouere nisi omnia ἄκρα Γυρέων pura uidissem

Archiloque fr. 56, 2 (Diehl)] : ἀμφὶ δ'ἄκρα Γυρέων ὀρθὸν ἵσταται νέφος, | σῆμα χειμῶνος

2. Le grec et l’adaptation au destinataire dans la correspondance cicéronienne


a. L’identité du correspondant comme paramètre au développement du grec dans l’échange

6 : Fam. 9, 22, 3 (46, 45 ou 44, à L. Papirius Paetus) : is Connus uocitatus est. num id obscenum putas ? cum loquimur « terni » nuhil flagiti dicimus ; at cum « bini », obscenum est ? « Graecis quidem » inquies. nihil est in uerbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico « bini », idque tu facis, quasi ego Graece non Latine dixerim.

7 : Fam. 9, 26, 2 (Rome, fin du premier mois intercalaire de 46 ou début du deuxième, à L. Papirius Paetus) : sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum habere eum Laida : « habeo, inquit, non habeor a Laide ». Graece hoc melius ; tu, si uoles, interpretabere.

8 : Fam. 9, 18, 3 (Tusculum, peu avant le 26 juillet 46, à L. Papirius Paetus) : sus Mineruam

9 : Fam. 9, 15 (Rome, premier mois intercalaire 46, à L. Papirius Paetus) : accedunt non Attici sed salsiores qua milli Atticorum Romani ueteres atque urbani sales.

b. La correspondance avec Atticus : environnement privilégié pour le code-switching

10 : Att. 1, 16 (Rome, début juillet 61), 8 : remoto illo studio contentionis quem ἀγῶνα uos appellatis

11 : Att. 4, 4a (Antium, 20 (?) juin 56), 1 : et uelim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos uos Graeci, ut opinor, σιττύβας appellatis

12 : Att. 9, 7 (Formies, 13 mars 49), 5 : egregie probo fore ut, dum agamus, « ὁ πλόος ὡραῖος » obrepat. 

Anth. Pal. 10, 1, 1-2 : Ὁ πλόος ὡραῖος· καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν / ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος· (Léonidas de Tarente)

13 : Att. 16, 7 (sur un bateau à proximité de Pompei, 19 août 44), 3 : Illud mirari satis non potui quod scripsisti his uerbis: « bene igitur tu qui εὐθανασίαν, bene! relinque patriam! » an ego relinquebam aut tibi tum relinquere uidebar, tu id non modo non prohibebas uerum etiam adprobabas? grauiora quae restant: « uelim σχόλιον aliquod elimes ad me, oportuisse te istuc facere.’ itane, mi Attice? defensione eget meum factum, praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego uero istum ἀπολογισμὸν συντάξομαι, sed ad eorum aliquem quibus inuitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est σχολίῳ? si perseuerassem, opus fuisset.

14 : Att. 12, 25 (Astura, 21 mars 45), 2 : nam quod scribis ‘ἐγγήραμα’, actum iam de isto est; alia magis quaero

15 : Att. 12, 29 (Astura, 25 mars 45), 2 : uel tu illud ἐγγήραμα, quem ad modum scripsisti, uel ἐντάφιον putato.

c. Le grec dans la correspondance avec César

16 : Q.fr. 2, 16 (Rome, fin août 54), 5 : Sed heus tu! celari uideor a te. quo modo nam, mi frater, de nostris uersibus Caesar? nam primum librum se legisse scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem meliora legisse; reliqua ad quendam locum ῥᾳθυμότερα [frg. 27, Cugusi] (hoc enim utitur uerbo). dic mihi uerum: num aut res eum aut χαρακτὴρ non delectat? nihil est quod uereare. ego enim ne pilo quidem minus me amabo. has de re φιλαλήθως et, ut soles [scribere], fraterne.

17 : Fam. 13, 15 (Tusculum (?), mai-juin 45 (?)) : cicero caesari imp. s.
Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, uiri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus est quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime inuitarer, coniungerem.
     ‘ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν.’
audiebam enim nostros proceres clamitantis
     ‘ἄλκιμος ἔσσ’, ἵνα τίς σε καὶ ὀψιγόνων ἐῢ εἴπῃ.’
     ‘ὣς φάτο, τὸν δ’ ἄχεος νεφέλη ἐκάλυψε μέλαινα.’
Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem <enim> perustum etiamnum gloria uolunt incendere atque ita loquuntur:
     ‘μὴ μὰν ἀσπουδί γε καὶ ἀκλειῶς ἀπολοίμην,
     ἀλλὰ μέγα ῥέξας τι καὶ ἐσσομένοισι πυθέσθαι.’
sed me minus iam mouent, ut uides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad uera praecepta Εὐριπίδου:
     ‘μισῶ σοφιστήν, ὅστις οὐχ αὑτῷ σοφός.’
quem uersum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et ‘ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω’ uidere et tamen nihilominus
     ‘αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων.’
Sed ut redeam ad id unde coepi, uehementer mihi gratum feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum causa te uelle arbitror addideris cumulum commendationis meae. genere nouo sum litterarum ad te usus ut intellegere non uulgarem esse commendationem. »

18 : Fam. 7, 5 (Rome, avril 54, à César), 1 : uide quam mihi persuaserim te me esse alterum … ; 3 : hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. (…) cura ut ualeas, et me, ut amas, ama.

3. Le grec technique dans la correspondance : une diglossie de circonstance ?

a. L’exemple du code-switching philosophique

19 : Fam. 9, 4 (Tusculum, vers le 1er juin 46, à Varron) : Περὶ δυνατῶν me scito κατὰ Διόδωρον κρίνειν. quapropter, si uenturus es, scito necesse esse te uenire; sin autem non es, τ<ῶν> ἀδυνάτων est te uenire. nunc uide utra te κρίσις magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur. hoc etiam κατὰ Χρύσιππον δυνατὸν est

20 : Acad. 1, 4-5 : [Varro :] cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. uides autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Amafinii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita de rebus ante oculos positis uulgari sermone disputant, nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum et oratorum etiam, quoniam utramque uim uirtutem esse nostri putant, sic parentes ut legibus uerbis quoque nouis cogimur uti, quae docti ut dixi a Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur <labor>.

21 : Fam. 15, 19 (Brundisium, fin janvier 45, Cassius Longinus à Cicéron), 2 : difficile est enim persuadere hominibus τὸ καλὸν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν esse; ἡδονὴν uero et ἀτ<αρ>αξίαν uirtute, iustitia, τῷ καλῷ parari et uerum et probabile est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali uerborum interpretes, proficiscuntur, dicit « οὐκ ἔστιν ἡδέως ἄνευ τοῦ καλῶς καὶ δικαίως ζῆν ». itaque et Pansa, qui ἡδονὴν sequitur, uirtutem retinet et ii qui a uobis φιλήδονοι uocantur sunt φιλόκαλοι et φιλοδίκαιοι omnisque uirtutes et colunt et retinent.

22 : Fam. 15, 16 (Rome, mi janvier 45, à Cassius Longinus), κατ’ εἰδ<ώλ>ων φαντασίας, ut dicunt tui amici noui.

b. L’importance de la traduction pour Cicéron s’observe aussi dans la correspondance

23 : Att. 13, 21 (Astura, autour du 27 août 45) : nunc, ad rem ut redeam, « inhibere » illud tuum, quod ualde mihi adriserat, uehementer displicet. est enim uerbum totum nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse eius modi didici heri cum ad uillam nostram nauis appelleretur. non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab ἐποχῇ remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutauit. nec est melius quicquam quam ut Lucilius: « sustineas currum ut bonus saepe agitator equosque. » [= frg. 1305 Marx] semperque Carneades προβολὴν pugilis et retentionem aurigae similem facit ἐποχῇ. inhibitio autem remigum motum habet et uehementiorem quidem remigationis nauem conuertentis ad puppim.

c. La question du genre de la lettre

Éditions de la correspondance de Cicéron

Édition de référence

CICERO, M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Libri I-VIII (vol. 1) – Libri IX-XVI (vol.2), D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1987.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares. Libri I -XVI, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.

Editions notables :

CICERO, Correspondance, L.-A. Constans (vol. 1, 2, 3, 4), J. Bayet (vol. 4 et 5) et J. Beaujeu (vol. 6, 7, 8, 9, 10, 11) éds. trad., Paris, Les Belles Lettres, 1934-1996, 11 volumes.
– Cicero. Letters to Atticus, D.R. Shackleton Bailey éd. trad., Cambridge, C.U.P., 1965-1970, 7 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Familiares, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1977, 2 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Q. Fratrem et M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1965-1980.

Bibliographie (sélection)

ADAMS, J.N. (2003) Bilingualism and the Latin Language, Cambridge, C.U.P.
AUBERT-BAILLOT, S. (2021) Le grec et la philosophie dans la correspondance de Cicéron, Turnhout, Brepols.
BALDWIN, B. (1992) « Greek in Cicero’s Letters », Acta Classica, 35, p. 1-17.
DUBUISSON, M. « Le grec de la correspondance de Cicéron : questions préliminaires sur un cas de bilinguisme », La Linguistique, 41, 2005, p. 69-86.
DUNKEL, G.E. « Remarks on code-switching in Cicero’s letters to Atticus », Museum Helveticum. Revue suisse pour l’étude de l’Antiquité classique, 57, 2000, p. 122-129
ELDER, O., MULLEN, A. (2019), The Language of Roman Letters : Bilingual Epistolography from Cicero to Fronto, Cambridge, C.U.P.
FONT, A. (1894) De Cicerone Graeca Vocabula Usurpante, Paris, Dissertation.
GRIFFIN, M.T. (1995) « Philosophical badinage in Cicero’s letters to his friends », dans J.G.F. Powell (éd.), Cicero the Philosopher : twelve papers, Oxford, Clarendon Press, p. 325-346.
HARTUNG, H. J. (1970) Ciceros Methode bei der Übersetzung griechischer Termini, Hamburg, Dissertation.
LÉVY, C. (1992) « Cicéron créateur du vocabulaire latin de la connaissance : un essai de synthèse », dans La langue latine, langue de la philosophie. Actes du colloque de Rome (17-19 mai 1990), Rome, École Française de Rome, p. 91-106.
MÄKILÄHDE, A. et RISSANEN, V.M. (2016) « Solidarity in Cicero’s letters: Methodological considerations in analysing the functions of code-switching », Pallas, 102, p. 237-245.
MYERS-SCOTTON, C. (1993). Common and uncommon ground: Social and structural factors in codeswitching. Language in Society, 22(4), p.475-503.
O’ SULLIVAN, N. (2019) « In search of Atticus’ Greek », The Journal of Hellenic Studies, Vol. 139 (2019), p. 94-109.
ROCHETTE, B. (1999) « Sur φιλέλλην chez Cicéron (Ad Att., I, 15, 1) », dans L’antiquité classique, Tome 68, 1999. p. 263-266.
SWAIN, S.C.R (2002) « Bilingualism in Cicero? The evidence of code-switching », in J.N. Adams, M. Janse and S.C.R. Swain (eds), Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, Oxford, O.U.P., p. 128–67.
WENSKUS, O. (1995) « Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa », Indogermanische Forschungen, 100, p. 172-192.

Pour aller plus loin sur le contexte et les formes de l’interaction épistolaire dans la correspondance de Cicéron :

BERNARD, J.-E. (2013) La sociabilité épistolaire chez Cicéron , Paris, Honoré Champion.
CUGUSI, P. (1983) Evoluzione e Forme Dell’epistolografia Latina Nella Tarda Repubblica e nei primi due secoli Dell’impero, Rome, Herder.
– (1998) « L’epistola ciceroniana : strumento di communicazione quotidiana e modello letterario », Ciceroniana, 10, p.163-189.
GARCEA, A. (2002), « L’interaction épistolaire entre dialogue in absentia et in praesentia chez Cicéron », A. Machtelt Bolkestein et alii éds., Theory and Description in Latin Linguistics. Selected Papers from the Eleventh International Colloquium on Latin Linguistics, Amsterdam, Gieben, p.123-138.
– (2002b) « Dialogo ed emozioni nell’epistolario ciceroniano », Carla Bazzanella éd., Sul dialogo, Milano, Guerini, p. 209-220.
– (2003) « Reproduction et représentation du discours dans la correspondance de Cicéron », Lalies 22, p.187-202.
HUTCHINSON, G. (1998) Cicero’s Correspondence. A literary Study, Oxford, O.U.P.
RÜHL, M. (2018) Ciceros Korrespondenz als Medium gesellschaftlichen und literarischen Handelns, Leiden – Boston, Brill.
HALL, J. (2009) Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford, O.U.P.
WHITE, P. (2010) Cicero in Letters. Epistolary Relations of the Late Republic, Oxford, O.U.P.

Catulle et César: littérature et histoire

Billets, , ,

Carmen 93

nil nimium studeo, Caesar, tibi uelle placere,
   nec scire utrum sis albus an ater homo.

v. 2 cf. Cicéron Phil. 2,41 uide quam te amarit is qui albus aterne fuerit ignoras ; Apulée apol. 16 praeter quod non sum iurgiosus, etiam libenter te nuper usque albus an ater esses ignoraui et adhuc hercle non satis noui. 

César et la stratégie du consensus

Suétone Iul. 20,2 unus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium administrauit, ut nonnulli urbanorum, cum quid per iocum testandi gratia signarent, non “Caesare et Bibulo”, sed “Iulio et Caesare consulibus” actum scriberent bis eundem praeponentes nomine atque cognomine, utque uulgo mox ferrentur hi uersus [uers. pop. in Caes. 1 Blänsdorf]:
non Bibulo quiddam nuper sed Caesare factum est:
   nam Bibulo fieri consule nil memini.

Suétone Iul. 23,2 ad securitatem ergo posteri temporis in magno negotio habuit obligare semper annuos magistratus et e petitoribus non alios adiuuare aut ad honorem pati peruenire, quam qui sibi recepissent propugnaturos absentiam suam; cuius pacti non dubitauit a quibusdam ius iurandum atque etiam syngrapham exigere.

Cicéron ad Q. fr. 2,14,5 (Rome, début juin 54) res Romanae se sic habebant: erat non nulla spes comitiorum sed incerta, erat aliqua suspicio dictaturae, ne ea quidem certa, summum otium forense sed senescentis magis ciuitatis quam acquiescentis.

Plutarque Caes. 20,2 ἐνταῦθα καθήμενος ἐδημαγώγει, πολλῶν πρὸς αὐτὸν ἀφικνουμένων, διδοὺς ὧν ἕκαστος δεηθείη, καὶ πάντας ἀποπέμπων τὰ μὲν ἔχοντας ἤδη παρ᾿ αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐλπίζοντας. καὶ παρὰ τὸν ἄλλον δὲ πάντα τῆς στρατείας χρόνον ἐλάνθανε τὸν Πομπήϊον ἐν μέρει νῦν μὲν τοὺς πολεμίους τοῖς τῶν πολιτῶν ὅπλοις καταστρεφόμενος, νῦν δὲ τοῖς ἀπὸ τῶν πολεμίων χρήμασιν αἱρῶν τοὺς πολίτας καὶ χειρούμενος.

Cicéron fam. 7,5,3 (ad Caesarem, Rome, avril 54) mitto igitur ad te Trebatium atque ita mitto ut initio mea sponte, post autem inuitatu tuo mittendum duxerim. hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. de quo tibi homine haec spondeo, non illo uetere uerbo meo quod, cum ad te de Milone scripsissem, iure lusisti sed more Romano quomodo homines non inepti loquuntur, probiorem hominem, meliorem uirum, pudentiorem esse neminem. accedit etiam quod familiam ducit in iure ciuili, singulari memoria, summa scientia.

César epist. n° 28 frg. 23 Cugusi ap. Cic. fam. 7,5,2 (Rome, avril 54) M. <Cur>ti filium [Shackleton Bailey : M. itfiuium mss.], quem mihi commendas, uel regem Galliae faciam; uel hunc Leptae delega, si uis, tu ad me alium mitte quem ornem.

César Gall. 1,39,2 hic primum ortus est [sc. timor] a tribunis militum praefectis reliquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant.

César epist. n° 28 frg. 24 Cugusi ap. Cic. ad Q. fr. 2,14,3 (Rome, début juin 54) Trebatium quod ad se miserim persalse et humaniter etiam gratias mihi agit. negat enim in tanta multitudine eorum qui una essent quemquam fuisse qui uadimonium concipere posset.

Suétone Iul. 27,1-2 omnibus uero circa eum atque etiam parte magna senatus gratuito aut leui faenore obstrictis, ex reliquo quoque ordinum genere uel inuitatos uel sponte ad se commeantis uberrimo congiario prosequebatur, libertos insuper seruulosque cuiusque, prout domino patronoue gratus qui esset. (2.) iam reorum aut obaeratorum aut prodigae iuuentutis subsidium unicum ac promptissimum erat, nisi quos grauior criminum uel inopiae luxuriaeue uis urgeret, quam ut subueniri posset a se; his plane palam bello ciuili opus esse dicebat.

Les relations de César avec la famille de Catulle

Suétone Iul. 73 simultates contra nullas tam graues excepit umquam, ut non occasione oblata libens deponeret. […] Gaio Caluo post famosa epigrammata de reconciliatione per amicos agenti ultro ac prior scripsit. Valerium Catullum, a quo sibi uersiculis de Mamurra perpetua stigmata imposita non dissimulauerat, satis facientem eadem die adhibuit cenae hospitioque patris eius, sicut consuerat, uti perseuerauit.

Tacite ann. 4,34,5 Antonii epistulae Bruti contiones falsa quidem in Augustum probra set multa cum acerbitate habent ; carmina Bibaculi et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur : sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis an sapientia. namque spreta exolescunt : si irascare, adgnita uidentur.

César et la Gaule Cisalpine

Suétone Iul. 8 decedens ergo ante tempus colonias Latinas de petenda ciuitate agitantes adiit, et ad audendum aliquid concitasset, nisi consules conscriptas in Ciliciam legiones paulisper ob id ipsum retinuissent.

Salluste Catil. 49,2 uterque cum illo [sc. Caesare] grauis inimicitias exercebant; Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter quoiusdam Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus.

Calvus et les barbatuli iuuenes

Suétone Iul. 5 tribunatu militum […] actores restituendae tribuniciae potestatis, cuius uim Sulla deminuerat, enixissime iuuit.

Cicéron Att. 1,14,5 (Rome, 13.02.61) nam cum dies uenisset rogationi ex senatus consulto ferendae, concursabant barbatuli iuuenes, totus ille grex Catilinae duce filiola Curionis, et populum ut antiquaret rogabant. Piso autem consul, lator rogationis, idem erat dissuasor. operae Clodianae pontis occuparant, tabellae ministrabantur ita ut nulla daretur ‘uti rogas.’

Cicéron Att. 1,16,11 (Rome, début juillet 61, après le meurtre de Clodius) accedit illud, quod illa contionalis hirudo aerari, misera ac ieiuna plebecula, me ab hoc Magno unice diligi putat; et hercule multa et iucunda consuetudine coniuncti inter nos sumus, usque eo ut nostri isti comissatores coniurationis, barbatuli iuuenes, illum in sermonibus Cn. Ciceronem appellent.

Cicéron Catil. 2,22-23 postremum autem genus est non solum numero uerum etiam genere ipso atque uita quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis, uelis amictos, non togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. (23.) in his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes impuri impudicique uersantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque saltare et cantare sed etiam sicas uibrare et spargere uenena didicerunt. Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium Catilinarum futurum.

 

 

 

 

Le cycle de Mentula

Billets, , , , , ,

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
   hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann:  ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
   Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

 

Catulle 54 et 57 : les amis de César

Billets, , , ,

Caelius à Cicéron fam. 8,4,2 (Rome, 1er août 51) Caesar, qui solet infimorum hominum amicitiam sibi qualibet impensa adiungere.

Le carmen 54

éd. Mynors 1958

éd. Thomson 1997

Othonis caput oppido est pusillum,
†et heri† rustice semilauta crura,
subtile et leue peditum Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto…                        5
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

Othonis caput oppido est pusillum ;
at, mi Rustice, semilauta crura,
subtile et leue peditum, Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto.

54b
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

 
Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

2. semilauta cf. Cratinus frg. 457 Kassel & Austin ἡμίλουτοι ; Plaute Poen. 316 ut quidem tu huius oculos inlutis manibus tractes aut teras?

3. peditum cf. Aristophane nub. 394 πορδή ; Martial 4,87,4 pedere Bassa solet ; 7,18,9 pedere te mallem

5. recocto cf. Pétrone frg. 21 anus recocta uino | trementibus labellis ; Aristophane eq. 1321 τὸν Δῆμον ἀφεψήσας ὑμῖν καλὸν ἐξ αἰσχροῦ πεπόηκα.

Théophraste char. 4,1-5 ἡ δὲ ἀγροικία δόξειεν ἂν εἶναι ἀμαθία ἀσχήμων, ὁ δὲ ἄγροικος τοιοῦτός τις, (2.) οἷος κυκεῶνα πιὼν εἰς ἐκκλησίαν πορεύεσθαι. (3.) καὶ τὸ μύρον φάσκειν οὐδὲν τοῦ θύμου ἥδιον ὄζειν. (4.) καὶ μείζω τοῦ ποδὸς τὰ ὑποδήματα φορεῖν. (5.) καὶ μεγάλῃ τῇ φωνῇ λαλεῖν. (6.) καὶ τοῖς μὲν φίλοις καὶ οἰκείοις ἀπιστεῖν, πρὸς δὲ τοὺς αὑτοῦ οἰκέτας ἀνακοινοῦσθαι περὶ τῶν μεγίστων. καὶ τοῖς παρ᾿ αὐτῷ ἐργαζομένοις μισθωτοῖς ἐν ἀγρῷ πάντα τὰ ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας διηγεῖσθαι. (7.) καὶ ἀναβεβλημένος ἄνω τοῦ γόνατος καθιζάνειν ὥστε τὰ γυμνὰ αὐτοῦ φαίνεσθαι.

Le carmen 57

pulcre conuenit improbis cinaedis,
Mamurrae pathicoque Caesarique.
nec mirum : maculae pares utrisque,
urbana altera et illa Formiana,
impressae resident nec eluentur:                                     5
morbosi pariter, gemelli utrique,
uno in lecticulo erudituli ambo,
non hic quam ille magis uorax adulter,
riuales socii puellularum.
pulchre conuenit improbis cinaedis.                             10

Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

1 et 10 conuenit cf. Martial 8,35 cum sitis similes paresque uita, | uxor pessima, pessimus maritus, | miror, non bene conuenire uobis.

4 urbana cf. Suétone Iul. 18,1 ex praetura ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes creditores interuentu sponsorum remouit ac neque more neque iure, ante quam prouinciae or{di}narentur, profectus est.

4 Formiana cf. Catulle 114,4 fructus sumptibus exsuperat sc. Mamurra ; 41,4 et 43,5 decoctor… Formianus

6 gemelli cf. (A) Catulle 100,3-4 hoc est quod dicitur, illud | fraternum uere dulce sodalicium ; Horace serm. 2,3,243-244 par nobile fratrum | nequitia et nugis prauorum et amore gemellum ; epist. 1,10,3-4 ad cetera paene gemelli | fraternis animis ; (B) Pacuvius trag. 174 Ribbeck = 121 Schierl par fortitudo, gemina confidentia ; Cicéron Verr. 2,3,155 consorti quidem in lucris atque furtis, gemino et simillimo nequitia, improbitate, audacia ; (C) Pétrone 35,3 super geminos testiculos ac rienes ; 39,7 in geminis autem nascuntur bigae et boues et colei et qui utrosque parietes linunt ; (D) anth. Lat. 457,8 Riese si fierent parte minus gemini 


7. erudituli cf. Tacite dial. 21,6 nisi forte quisquam aut Caesaris Pro Decio Samnite aut Bruti Pro Deiotaro rege ceterosque eiusdem lentitudinis ac teporis libros legit, nisi qui et carmina eorundem miratur.

9. riuales socii cf. Plaute stich.431-434 et 729-733 amicam ego habeo Stephanium hinc ex proxumo, | tui fratris ancillam: eo condixi in symbolam  | ad cenam, ad eius conseruom Sangarinum Syrum. |  eademst amica ambobus, riuales sumus. […] haec facetiast, amare inter se riualis duos, |  uno cantharo potare, unum scortum ducere.   |  hoc memorabilest: ego tu sum, tu es ego, unianimi sumus,  |  unam amicam amamus ambo, mecum ubi est, tecum est tamen; | tecum ubi autem est, mecum ibi autemst: neuter neutri inuidet.

Contestation politique et poésie à la fin de la République

Billets, , , , ,

Calvus et Pompée

Calvus carm. 18 Blänsdorf
Magnus, quem metuunt homines, digito caput uno
scalpit: quid credas hunc sibi uelle? uirum.

Plutarque Caes. 4,8-9 ὁ γοῦν πρῶτος ὑπιδέσθαι δοκῶν αὐτοῦ καὶ φοβηθῆναι τῆς πολιτείας ὥσπερ θαλάττης τὰ διαγελῶντα καὶ τὴν ἐν τῷ φιλανθρώπῳ καὶ ἱλαρῷ κεκρυμμένην δεινότητα τοῦ ἤθους καταμαθὼν Κικέρων ἔλεγε τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἐπιβουλεύμασιν αὐτοῦ καὶ πολιτεύμασι τυραννικὴν ἐνορᾶν διάνοιαν· (9.) “ἀλλ’ ὅταν – ἔφη – τὴν κόμην οὕτω διακειμένην περιττῶς ἴδω, κἀκεῖνον ἑνὶ δακτύλῳ κνώμενον, οὔ μοι δοκεῖ πάλιν οὗτος ἅνθρωπος εἰς νοῦν ἂν ἐμβαλέσθαι τηλικοῦτον κακόν, ἀναίρεσιν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας”.

Sacerdos GL 6,461,23-462,3 astismos fit tribus modis: per euphemian […]; per cacemphaton […]; per similitudinem, quo modo dictum est […] et illud de Pompeio, qui coloris erat rubei, sed animi inuerecundi
            <–> quem non pudet et rubet, non est homo, sed sopio [inc. uers. 39 Blänsdorf, tr7]
sopio autem est aut minium aut piscis robeus aut penis.

Plutarque Pomp. 48,11-12 τέλος δέ, προελθόντος αὐτοῦ [sc. τοῦ Πομπηίου] πρός τινα δίκην, ἔχων ὑφ’ αὑτῷ πλῆθος ἀνθρώπων ἀσελγείας καὶ ὀλιγωρίας μεστὸν αὐτὸς μὲν εἰς ἐπιφανῆ τόπον καταστὰς [sc. ὁ Κλώδιος] ἐρωτήματα τοιαῦτα προὔβαλλε· (12.) “τίς ἐστιν αὐτοκράτωρ ἀκόλαστος;  τίς ἀνὴρ ἄνδρα ζητεῖ;  τίς ἑνὶ δακτύλῳ κνᾶται τὴν κεφαλήν;” οἱ δέ, ὥσπερ χορὸς εἰς ἀμοιβαῖα συγκεκροτημένος, ἐκείνου τὴν τήβεννον ἀνασείοντος ἐφ’ ἑκάστῳ μέγα βοῶντες ἀπεκρίναντο· “Πομπήϊος.”

Dion Cassius 39,19,1 πρὸς γοῦν τοῖς ἄλλοις τοιόνδε τι ἐμεμηχάνητο [sc. ὁ Κλώδιος]· παρασκευάσας τοὺς ἑταίρους ἵν’, ὁπότε πύθοιτο αὐτῶν ἐν τοῖς συλλόγοις “τίς <ὁ> ποιῶν ἢ καὶ λέγων τοιόνδε τι ἦν”, συνεκβοῷεν ὅτι Πομπήιος, ἐπηρώτα πολλάκις ἐξαίφνης πάνθ’ ὅσα ἐπαίτια περὶ αὐτὸν ἢ κατὰ τὸ σῶμα ἢ κατ’ ἄλλο τι ἦν, ἰδίᾳ καὶ καθ’ ἕκαστον, ὡς οὐ περὶ ἐκείνου δὴ λέγων.

Cicéron Q. fr. 2,3,2 (Rome, 12-15 février 56) ea res acta est, cum hora sexta uix Pompeius perorasset, usque ad horam octauam, cum omnia maledicta, uersus denique obscenissimi in Clodium et Clodiam dicerentur. ille furens et exsanguis interrogabat suos in clamore ipso quis esset qui plebem fame necaret: respondebant operae “Pompeius”. quis Alexandriam ire cuperet: respondebant “Pompeius”. quem ire uellent: respondebant “Crassum” (is aderat tum Miloni, animo non amico) [Clodius or. n° 137 frg. 7 Malcovati4].

Catulle 79
Lesbius est pulcer. quid ni? quem Lesbia malit
  quam te cum tota gente, Catulle, tua.
sed tamen hic pulcher uendat cum gente Catullum,
  si tria notorum sauia reppererit.

Les écrits anti-césariens

Suétone Iul. 49 pudicitiae eius famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernium laesit, graui tamen et perenni obprobrio et ad omnium conuicia exposito. omitto Calui Licini notissimos uersus [Calvus carm. frg. 17 p. 214 Blänsdorf]:
      Bithynia quicquid
      et p[r]edicator Caesaris umquam habuit.
praetereo actiones Dolabellae et Curionis patris, in quibus eum Dolabella « paelicem reginae, spondam interiorem regiae lecticae » [Dolabella or. frg. 1 p. 331 Malcovati4, cf. Caesar or. frg. 15-23 Malcovati4], at Curio « stabulum Nicomedis et Bithynicum fornicem » [Curio Pater or. frg. 13 p. 302 Malcovati4] dicunt. (2.) missa etiam facio edicta Bibuli [Bibulus or. frg. 5 p. 398 Malcovati4], quibus proscripsit collegam suum Bithynicam reginam, eique antea regem fuisse cordi, nunc esse regnum. quo tempore, ut Marcus Brutus refert, Octauius etiam quidam ualitudine mentis liberius dicax conuentu maximo, cum Pompeium regem appellasset, ipsum reginam salutauit. sed C. Memmius [Memmius or. frg. 8 p. 403 Malcovati4, cf. Caesar or. frg. 38-41 p. 393-394 Malcovati4] etiam ad cyathum †et ui Nicomedi stetisse obicit, cum reliquis exoletis, pleno conuiuio, accubantibus nonnullis urbicis negotiatoribus, quorum refert nomina. (3.) Cicero uero non contentus in quibusdam epistulis [Cicero epist. inc. frg. xviii. 3 Weyssenhoff = xvii. 5 Shackleton Bailey] scripsisse a satellitibus eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto ueste purpurea decubuisse floremque aetatis a Venere orti in Bithynia contaminatum, quondam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis, beneficiaque regis in se commemoranti: « remoue – inquit – istaec, oro te, quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis » [cf. Caesar or. frg. 47 p. 397 Malcovati4]. (4.) Gallico denique triumpho milites eius inter cetera carmina, qualia currum prosequentes ioculariter canunt, etiam illud uulgatissimum pronuntiauerunt [uersus populares in Caesarem poet. frg. 2 p. 192 Blänsdorf, cf. Dio Cassius 43,20,1-2] :
      (5.) « Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem :
      ecce Caesar nunc triumphat qui subegit Gallias,
      Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem ».

 

L’Inuectiua in Ciceronem: introduction générale

Billets, , , ,

L’attribution à Salluste chez Quintilien

  • Quintilien inst. 4,1,68 quid? non Sallustius derecto ad Ciceronem, in quem ipsum dicebat, usus est principio, et quidem protinus? « grauiter et iniquo animo maledicta tua paterer, M. Tulli » [inu. 1], sicut Cicero fecerat in Catilinam: « quo usque tandem abutere? » [Catil. 1,1].
  • Quintilien inst. 9,3,89 etiam in personae fictione accidere quidam idem putauerunt, ut in uerbis esset haec figura: « crudelitas mater est auaritia » [Rutilius Lupus p. 15,8 Halm], et apud Sallustium in Ciceronem « o Romule Arpinas » [inu. 7]; quale est apud Menandrum « Oedipus Thriasius » [vi.2 frg. 635 Kassel–Austin].
  • Quintilien inst. 11,1,24 in carminibus utinam pepercisset [sc. Cicero], quae non desierunt carpere maligni: « cedant arma togae, concedat laurea linguae » [frg. 11 Blänsdorf, cf. inu. 6], et « o fortunatam natam me consule Romam! » [frg. 12 Blänsdorf, cf. inu. 5] et Iouem illum, a quo in concilium deorum aduocatur et Mineruam, quae artes eum docuit [cf. inu. 7].

L’anachronisme de l’Inuectiua in Ciceronem

[Cicéron] in Sall. 7 neque te tui piget, homo leuissime, cum ea culpas quae historiis mihi gloriae ducis ?

La théorie rhétorique de l’invective

  • Aristote poet. 1448b24-27 διεσπάσθη δὲ κατὰ τὰ οἰκεῖα ἤθη ἡ ποίησις· οἱ μὲν γὰρ σεμνότεροι τὰς καλὰς ἐμιμοῦντο πράξεις καὶ τὰς τῶν τοιούτων, οἱ δὲ εὐτελέστεροι τὰς τῶν φαύλων, πρῶτον ψόγους ποιοῦντες, ὥσπερ ἕτεροι ὕμνους καὶ ἐγκώμια.
  • Aristote poet. 1448b34-1449a2 ὥσπερ δὲ καὶ τὰ σπουδαῖα μάλιστα ποιητὴς Ὅμηρος ἦν […], οὕτως καὶ τὸ τῆς κωμῳδίας σχῆμα πρῶτος ὑπέδειξεν, οὐ ψόγον ἀλλὰ τὸ γελοῖον δραματοποιήσας· ὁ γὰρ Μαργίτης ἀνάλογον ἔχει, ὥσπερ Ἰλιὰς καὶ ἡ Ὀδύσσεια πρὸς τὰς τραγῳδίας, οὕτω καὶ οὗτος πρὸς τὰς κωμῳδίας.
  • Aristote poet. 1449a32-35 ἡ δὲ κωμῳδία ἐστὶν ὥσπερ εἴπομεν μίμησις φαυλοτέρων μέν, οὐ μέντοι κατὰ πᾶσαν κακίαν, ἀλλὰ τοῦ αἰσχροῦ ἐστι τὸ γελοῖον μόριον. τὸ γὰρ γελοῖόν ἐστιν ἁμάρτημά τι καὶ αἶσχος ἀνώδυνον καὶ οὐ φθαρτικόν.
  • Aristote poet. 1449b7-9 Κράτης πρῶτος ἦρξεν ἀφέμενος τῆς ἰαμβικῆς ἰδέας καθόλου ποιεῖν λόγους καὶ μύθους.
  • Aristote rhet. 1367b2-4 τὸν θρασὺν ἀνδρεῖον καὶ τὸν ἄσωτον ἐλευθέριον· δόξει τε γὰρ τοῖς πολλοῖς, καὶ ἅμα παραλογιστικὸν {ἐκ} τῆς αἰτίας.
  • Aristote rhet. 1366a28-30 ἐπεὶ δὲ συμβαίνει καὶ χωρὶς σπουδῆς καὶ μετὰ σπουδῆς ἐπαινεῖν πολλάκις οὐ μόνον ἄνθρωπον ἢ θεὸν ἀλλὰ καὶ ἄψυχα καὶ τῶν ἄλλων ζῴων τὸ τυχόν.
  • Aristote rhet. 1367b7-8 σκοπεῖν δὲ καὶ παρ’ οἷς ὁ ἔπαινος.
  • Aristote rhet. 1367b32-34 διὸ καὶ ἐγκωμιάζομεν πράξαντας. τὰ δ’ ἔργα σημεῖα τῆς ἕξεώς ἐστιν, ἐπεὶ ἐπαινοῖμεν ἂν καὶ μὴ πεπραγότα, εἰ πιστεύοιμεν εἶναι τοιοῦτον.
  • Aristote rhet. 1367b37-1368a1 ἔχει δὲ κοινὸν εἶδος ὁ ἔπαινος καὶ αἱ συμβουλαί. ἃ γὰρ ἐν τῷ συμβουλεύειν ὑπόθοιο ἄν, ταῦτα μετατεθέντα τῇ λέξει ἐγκώμια γίγνεται.
  • Aristote rhet. 1368a10-21 χρηστέον δὲ καὶ τῶν αὐξητικῶν πολλοῖς, οἷον εἰ μόνος ἢ πρῶτος ἢ μετ’ ὀλίγων ἢ καὶ [ὃ] μάλιστα πεποίηκεν· ἅπαντα γὰρ ταῦτα καλά. καὶ τῷ ἐκ τῶν χρόνων καὶ τῶν καιρῶν· τούτῳ δ’ εἰ παρὰ τὸ προσῆκον. καὶ εἰ πολλάκις τὸ αὐτὸ κατώρθωκεν· μέγα γὰρ καὶ οὐκ ἀπὸ τύχης ἀλλὰ δι’ αὑτοῦ ἂν δόξειεν. καὶ εἰ τὰ προτρέποντα καὶ τιμῶντα διὰ τοῦτον εὕρηται καὶ κατεσκευάσθη, καὶ εἰς τοῦτον πρῶτον ἐγκώμιον ἐποιήθη […]· ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἐναντίων. κἂν μὴ καθ’ αὑτὸν εὐπορῇς, πρὸς ἄλλους ἀντιπαραβάλλειν.

rhet. Her. 3,10 nunc ad demonstratiuum genus causae transeamus. quoniam haec causa diuiditur in laudem et uituperationem, quibus ex rebus laudem constituerimus, ex contrariis rebus erit uituperatio conparata. laus igitur potest esse rerum externarum, corporis, animi.

La pratique de l’invective à Rome

Le flagitium
  • Festus p. 190,32-36 Lindsay occentassint antiqui dicebant quod nunc conuicium fecerint dicimus, quod id clare et cum quodam canore fit, ut procul exaudiri possit. quod turpe habetur, quia non sine causa fieri putatur.
  • Glossairia Latina 5,201,11 Goetz flagitat cum clamore interrogat. proprie autem est flagitare debitorem in publico saepius interpellare.

Plaute most. 603-605
cedo faenus, redde faenus, faenus reddite.
daturin estis faenus actutum mihi?
datur faenus mihi?

Catulle 42,6. 10-12
persequamur eam et reflagitemus.
[…]
circumsistite eam, et reflagitate:
“moecha putida, redde codicillos,
redde, putida moecha, codicillos!”

L’Anticato de César

Pline nat. 7,117 (= Anticato frg. 1 Tschiedel) salue primus omnium parens patriae appellate, primus in toga triumphum linguaeque lauream merite et facundiae Latiarumque litterarum parens aeque – ut dictator Caesar, hostis quondam tuus, de te scripsit – omnium triumphorum laurea maiorem, quanto plus est ingenii Romani terminos in tantum promouisse quam imperii.

L’In Clodium et Curionem de Cicéron

Cicéron Att. 3,12,2 (Thessalonique, 17/07/58 = in Clod. et Cur. test. 3 Crawford) percussisti autem me etiam de oratione prolata. cui uulneri ut scribis medere, si quid potes. scripsi equidem ei iratus, quod ille prior scripserat, sed ita compresseram ut numquam emanaturam putarem. quo modo exciderit nescio. sed quia numquam accidit ut cum eo uero uno concertarem et quia scripta mihi uidetur neglegentius quam ceterae, puto ex se probari non esse meam. id, si putas me posse sanari, cures uelim ; sin plane perii, minus laboro.

Q. fr. 3,1,11 (Arpinum/Rome 9/54) miror tibi placere me ad eam [sc. orationem] rescribere, praesertim cum illam nemo lecturus sit si ego nihil rescripsero, meam in illum pueri omnes tamquam dictata perdiscant.

 

 

[Sall.] rep. 2,5-9: l’argumentatio (1)

Billets, , , ,

N.B. En raison de la fermeture de la Sorbonne, un fichier audio commentant ces textes est mis en ligne dans la plateforme moodle (M1/3LC56LA – Littérature latine – Histoire des textes – AGarcea).

1. L’expositio

(5.1.) in duas partes ego ciuitatem diuisam arbitror, sicut a maioribus accepi, in patres et plebem. antea in patribus summa auctoritas erat, uis multo maxuma in plebe.

Caton pro L. Turio contra Cn. Gellium ( n° 8 frg. 206 Malcovati4 ap. Gell. 14,2,26) atque ego a maioribus memoria sic accepi: si quis quid alter ab altero peterent, si ambo pares essent, siue boni siue mali essent, quod duo res gessissent, uti testes non interessent, illi, unde petitur, ei potius credendum esse.

2. Digression historique

(5.2.) itaque saepius in ciuitate secessio fuit semperque nobilitatis opes deminutae sunt et ius populi amplificatum. (3.) sed plebs eo libere agitabat, quia nullius potentia super leges erat neque diuitiis aut superbia sed bona fama factisque fortibus nobilis ignobilem anteibat: humillimus quisque in aruis aut in militia nullius honestae rei egens satis sibi satisque patriae erat. (4.) sed ubi eos paulatim expulsos agris inertia atque inopia incertas domos habere subegit, coepere alienas opes petere, libertatem suam cum re publica uenalem habere. (5.) ita paulatim populus, qui dominus erat, cunctis gentibus imperitabat, dilapsus est et pro communi imperio priuatim sibi quisque seruitutem peperit. (6.) haec igitur multitudo primum malis moribus inbuta, deinde in artis uitasque uarias dispalata, nullo modo inter se congruens, parum mihi quidem idonea uidetur ad capessendam rem publicam.

  • Tibère Gracchus suasio legis agrariae (n° 34 frg. 13 Malcovati4 Plutarque Tib. Gr. 9,5-6) τοῖς δ’ ὑπὲρ τῆς Ἰταλίας μαχομένοις καὶ ἀποθνῄσκουσιν ἀέρος καὶ φωτός, ἄλλου δ’ οὐδενὸς μέτεστιν, ἀλλ’ ἄοικοι  καὶ ἀνίδρυτοι μετὰ τέκνων πλανῶνται καὶ γυναικῶν. […] οὐδενὶ γάρ ἐστιν οὐ βωμὸς πατρῷος, οὐκ ἠρίον προγονικὸν τῶν τοσούτων Ῥωμαίων, ἀλλ’ ὑπὲρ ἀλλοτρίας τρυφῆς καὶ πλούτου πολεμοῦσι καὶ ἀποθνῄσκουσι, κύριοι τῆς οἰκουμένης εἶναι λεγόμενοι, μίαν δὲ βῶλον ἰδίαν οὐκ ἔχοντες.

3. La première réforme : la ciuitas

3.1. Deux propositions

(5.7.) ceterum additis nouis ciuibus magna me spes tenet fore ut omnes expergiscantur ad libertatem: quippe cum illis libertatis retinendae, tum his seruitutis amittendae cura orietur. (8.) hos ego censeo permixtos cum ueteribus nouos in coloniis constituas: ita et res militaris opulentior erit et plebs bonis negotiis impedita malum publicum facere desinet.

3.2. Difficultés pour César

(6.1.) sed non inscius neque inprudens sum, quom ea res agetur, quae saeuitia quaeque tempestates hominum nobilium futurae sint, quom indignabuntur, omnia funditus misceri, antiquis ciuibus hanc seruitutem inponi, regnum denique ex libera ciuitate futurum, ubi unius munere multitudo ingens in ciuitatem peruenerit. (2.) equidem ego sic apud animum meum statuo: malum facinus in se admittere, qui incommodo rei publicae gratiam sibi conciliet; ubi bonum publicum etiam priuatim usui est, id uero dubitare adgredi, socordiae atque ignauiae duco.

  • Cicéron 10,4,2 (domaine de Cumes, 14/04/49) modo Italia expulit [sc. Caesar] <illum> [sc. Pompeium], nunc alia ex parte persequi, ex alia prouincia exspoliare conatur nec iam recusat sed quodam modo postulat ut, quem ad modum est, sic etiam appelletur tyrannus.
  • Cicéron 10,8,2 (domaine des Cumes, 2/05/49) nam caedem uideo si uicerit et impetum in priuatorum pecunias et exsulum reditum et tabulas nouas et turpissimorum honores et regnum non modo Romano homini sed ne Persae quidem cuiquam tolerabile.
3.3. L’exemplum de Drusus

(6.3.) M. Druso semper consilium fuit in tribunatu summa ope niti pro nobilitate; neque ullam rem in principio agere intendit, nisi illei auctores fuerant. (4.) sed homines factiosi, quibus dolus atque malitia fide cariora erant, ubi intellexerunt per unum hominem maxumum beneficium multis mortalibus dari, uidelicet sibi quisque conscius malo atque infido animo esse, de M. Druso iuxta ac se existumauerunt. (5.) itaque metu ne per tantam gratiam solus rerum poteretur, contra eam nisi sua et ipseius consilia disturbauerunt. (6.) quo tibi, imperator, maiore cura fideique amici et multa praesidia paranda sunt. (7.1.) hostem aduersum deprimere strenuo homini haud difficilest: occulta pericula neque facere neque uitare bonis in promptu est. (2.) igitur, ubi eos in ciuitatem adduxeris, quoniam quidem renouata plebs erit, in ea re maxume animum exerceto, ut colantur boni mores, concordia inter ueteres et nouos coalescat.

  • Platon epist. 7 351 c6-d1 ἃ δὴ Δίων νῦν πράττων, προτιμήσας τὸ πάσχειν ἀνόσια τοῦ δρᾶσαι πρότερον, διευλαβούμενος δὲ μὴ παθεῖν, ὅμως ἔπταισεν ἐπ’ ἄκρον ἐλθὼν τοῦ περιγενέσθαι τῶν ἐχθρῶν, θαυμαστὸν παθὼν οὐδέν.

4. Le studium pecuniae

(7.3.) sed multo maxumum bonum patriae ciuibus, tibi liberis, postremo humanae genti pepereris, si studium pecuniae aut sustuleris aut, quoad res feret, minueris. aliter neque priuata res neque publica neque domi neque militiae regi potest. (4.) nam ubi cupido diuitiarum inuasit, neque disciplina neque artes bonae neque ingenium ullum satis pollet, quin animus magis aut minus mature, postremo tamen succumbat. (5.) saepe iam audiui, qui reges, quae ciuitates et nationes per opulentiam magna imperia amiserint, quae per uirtutem inopes ceperant: id adeo haud mirandum est. (6.) nam ubi bonus deteriorem diuitiis magis clarum magisque acceptum uidet, primo aestuat multaque in pectore uoluit: sed ubi gloria honorem, magis in dies uirtutem opulentia uincit, animus ad uoluptatem a uero deficit. (7.) quippe gloria industria alitur, ubi eam dempseris, ipsa per se uirtus amara atque aspera est. (8.) postremo ubi diuitiae clarae habentur, ibi omnia bona uilia sunt, fides probitas pudor pudicitia. (9.) nam ad uirtutem una ardua uia est, ad pecuniam qua cuique lubet nititur: et malis et bonis rebus ea creatur.

5. La deuxième réforme : contre l’auaritia

(7.10.) ergo in primis auctoritatem pecuniae demito. neque de capite neque de honore ex copiis quisquam magis aut minus iudicauerit, sicut neque praetor neque consul ex opulentia uerum ex dignitate creetur. (11.) sed de magistratu facile populi iudicium fit: iudices a paucis probari regnum est, ex pecunia legi inhonestum. quare omnes primae classis iudicare placet, sed numero plures quam iudicant. (12.) neque Rhodios neque alias ciuitates unquam iudiciorum suorum paenituit, ubi promiscue diues et pauper, ut cuique fors tulit, de maximis rebus iuxta ac de minimis disceptat. (8.1.) sed magistratibus creandis haud mihi quidem apsurde placet lex, quam C. Gracchus in tribunatu promulgauerat, ut ex confusis quinque classibus sorte centuriae uocarentur. (2.) ita coaequantur dignitate pecunia, uirtute anteire alius alium properabit. (3.) haec ego magna remedia contra diuitias statuo. nam perinde omnes res laudantur atque adpetuntur, ut earum rerum usus est. malitia praemiis exercetur: ubi ea dempseris, nemo omnium gratuito malus est. (4.) ceterum auaritia belua fera inmanis intoleranda est: quo intendit, oppida agros fana atque domos uastat, diuina cum humanis permiscet, neque exercitus neque moenia obstant, quominus ui sua penetret; fama pudicitia liberis patria atque parentibus cunctos mortalis spoliat. uerum, (5.) si pecuniae decus ademeris, magna illa uis auaritiae facile bonis moribus uincetur.

  • Platon epist. 8 355 a8-b6 δέξασθε, ὦ Συρακόσιοι, πάντων πρῶτον νόμους οἵτινες ἂν ὑμῖν φαίνωνται μὴ πρὸς χρηματισμὸν καὶ πλοῦτον τρέψοντες τὰς γνώμας ὑμῶν μετ’ ἐπιθυμίας, ἀλλ’ ὄντων τριῶν, ψυχῆς καὶ σώματος ἔτι δὲ χρημάτων, τὴν τῆς ψυχῆς ἀρετὴν ἐντιμοτάτην ποιοῦντες, δευτέραν δὲ τὴν τοῦ σώματος, ὑπὸ τῇ τῆς ψυχῆς κειμένην, τρίτην δὲ καὶ ὑστάτην τὴν τῶν χρημάτων τιμήν, δουλεύουσαν τῷ σώματί τε καὶ ψυχῇ.
  • Platon epist. 7 335 a7-b3 ὧν ὁ φιλοχρήματος πένης τε ἀνὴρ τὴν ψυχὴν οὔτε ἀκούει, ἐάν τε ἀκούσῃ, καταγελῶν, ὡς οἴεται, πανταχόθεν ἀναιδῶς ἁρπάζει πᾶν ὅτιπερ ἂν οἴηται, καθάπερ θηρίον, φαγεῖν ἢ πιεῖν ἢ περὶ τὴν ἀνδραποδώδη καὶ ἀχάριστον, ἀφροδίσιον λεγομένην οὐκ ὀρθῶς, ἡδονὴν ποριεῖν αὑτῷ τοὐμπίμπλασθαι.

6. L’invective contre les nobiles

(8.6.) atque haec ita sese habere tametsi omnes aequi atque iniqui memorant, tamen tibi cum factione nobilitatis haut mediocriter certandum est. quoius si dolum caueris, alia omnia in procliui erunt. (7.) nam ii, si uirtute satis ualerent, magis aemuli bonorum quam inuidi essent. quia desidia et inertia, stupor eos atque torpedo inuasit, strepunt obtrectant. alienam famam bonam suum dedecus aestumant. (9.1.) sed quid ego plura quasi de ignotis memorem? M. Bibuli fortitudo atque animi uis in consulatum erupit; hebes lingua, magis malus quam callidus ingenio. quid ille audeat, quoi consulatus, maximum imperium, maxumo dedecori fuit? (2.) an L. Domiti magna uis est, quoius nullum membrum a flagitio aut facinore uacat? lingua uana, manus cruentae, pedes fugaces; quae honeste nominari nequeunt, inhonestissima. (3.) unius tamen M. Catonis ingenium uersutum loquax callidum haud contemno. parantur haec disciplina Graecorum. sed uirtus uigilantia labor apud Graecos nulla sunt. quippe qui domi libertatem suam per inertiam amiserint, censesne eorum praeceptis imperium haberi posse? (4.) reliqui de factione sunt inertissimi nobiles, in quibus sicut in titulo [corr. Jordan : instituto V] praeter bonum nomen nihil est additamenti. L. Postumii M. Fauonii mihi uidentur quasi magnae nauis superuacuanea onera esse: ubi salui peruenere, usui sunt; si quid aduersi coortum est, de illeis potissimum iactura fit, quia pretii minimi sunt.

  • 9,1 Marcus Calpurnius Bibulus, cos. 59, cf. Cicéron lettres à Atticus de juillet 59 : Att. 2,20,6 cum Archiloquio edicto; 21,4 Archiloquia… edicta Bibuli; Brut. 267 cum… non esset orator
  • 9,2 Lucius Domitius Ahenobarbus, cos. 54, cf. Cicéron Brut. 267 multa cum libertate dicebat ; Virgile Aen. 11,390 an tibi Mauors | uentosa in lingua pedibusque fugacis istis | semper erit? ; Rutilius Lupus RhLM p. 10,31-11,6 Halm μερισμός. hoc schema singulas res separatim disponendo et suum cuique proprium tribuendo magnam efficere utilitatem et inlustrem consueuit. Lycurgi [frg. 104 Sauppe = 4 Burtt]: “cuius omnes corporis partes ad nequitiam sunt appositissimae: oculi ad petulantem lasciuiam, manus ad rapinam, uenter ad auiditatem, membra, quae non possumus honeste appellare, ad omne genus corruptelae, pedes ad fugam, prorsus ut aut ex hoc uitia aut ipse ex uitiis ortus uideatur”.
  • 9,3 Caton d’Utique : cf. Plutarque 2,2 λέγεται [sc. Μάριος] δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις.
  • 9,4 Lucius Postumius et Marcus Favonius

[Sall.] rep. 2,3-4: la narratio

Billets, ,

N.B. Les étudiantes et étudiants qui ne peuvent pas suivre le séminaire à cause des mesures sanitaires en vigueur trouveront les fichiers audio de chaque séance dans la plateforme moodle (M1/3LC56LA – Littérature latine – Histoire des textes – AGarcea).

1. La nobilitas au pouvoir

(3.1.) sed quoniam Cn. Pompeius aut animi prauitate aut quia nihil eo maluit quod tibi obesset ita lapsus est ut hostibus tela in manus iaceret, quibus ille rebus rem publicam conturbauit, eisdem tibi restituendum est. (2.) primum omnium summam potestatem moderandi de uectigalibus sumptibus iudiciis senatoribus paucis tradidit, plebem Romanam, quoius antea summa potestas erat, ne aequeis quidem legibus in seruitute reliquit. (3.) iudicia tametsi, sicut antea, tribus ordinibus tradita sunt, tamen idem illi factiosi regunt, dant adimunt quae lubet, innocentis circumueniunt, suos ad honorem extollunt. (4.) non facinus, non probrum aut flagitium obstat, quo minus magistratus capiant. quos commodum est trahunt rapiunt; postremo tanquam urbe capta libidine ac licentia sua pro legibus utuntur.

  • César 1,4,4 ipse Pompeius ab inimicis Caesaris incitatus, et quod neminem dignitate secum exaequari uolebat, totum se ab eius amicitia auerterat et cum communibus inimicis in gratiam redierat, quorum ipse maximam partem illo adfinitatis tempore iniunxerat Caesari.
  • César 1,7,1 omnium temporum iniurias inimicorum in se commemorat; a quibus deductum ac deprauatum Pompeium queritur inuidia atque obtrectatione laudis suae, cuius ipse honori et dignitati semper fauerit adiutorque fuerit.
  • Salluste Catil. 20,8  itaque omnis gratia potentia honos diuitiae apud illos sunt aut ubi illi uolunt; nobis reliquere pericula repulsas iudicia egestatem.
  • Salluste Catil. 39,2 sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritumum atque Mithridaticum missus est, plebis opes inminutae, paucorum potentia creuit. ii magistratus, prouincias aliaque omnia tenere; ipsi innoxii, florentes, sine metu aetatem agere ceterosque iudiciis terrere, quo plebem in magistratu placidius tractarent.
  • rhet. Her. 4,51 descriptio nominatur, quae rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem, hoc modo: […] “nam neminem uestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant: arma qui contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur; ceteri, qui possunt per aetatem et ue<i>res laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, qui non possunt, uita priuantur; uno denique atque eodem tempore domus hostili flagrabit incendio, et quos natura aut uoluntas necessitudine et beniuolentia coniunxit, distrahuntur; liberi partim e gremiis diripiuntur parentum, partim in sinum iugulantur, partim ante pedes constuprantur. nemo, iudices, est, qui possit satis rem consequi uerbis nec efferre oratione magnitudinem calamitatis”. ho<c>e genere exornationis uel indignatio uel misericordia potest commoueri, cum res consequentes conprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione.

2. Sylla et la nobilitas contemporaine

(3.5.) ac me quidem mediocris dolor angeret, si uirtute partam uictoriam more suo per seruitium exercerent. (6.) sed homines inertissimi, quorum omnis uis uirtusque in lingua sita est, forte atque alterius socordia dominationem oblatam insolentes agitant. (7.) nam quae seditio aut dissensio ciuilis tot tam inlustris familias ab stirpe euertit? aut quorum unquam in uictoria animus tam praeceps tamque inmoderatus fuit? (4.1.) L. Sulla, cui omnia in uictoria lege belli licuerunt, tametsi supplicio hostium partis suas muniri intellegebat, tamen paucis interfectis ceteros beneficio quam metu retinere maluit. (2.) at hercule M. Catoni [Orelli : herculem Catonem V : hercule a M. Catone Mommsen] L. Domitio ceterisque eiusdem factionis quadraginta senatores, multi praeterea cum spe bona adulescentes sicutei hostiae mactati sunt, quom interea inportunissima genera hominum tot miserorum ciuium sanguine satiari nequierunt: non orbi liberi, non parentes exacta aetate, non luctus gemitus uirorum mulierum immanem eorum animum inflexit, quein acerbius in dies male faciundo ac dicundo dignitate alios alios ciuitate euersum irent.

La concessio

Rutilius Lupus 1,19 p. 11,13-15 Halm παρομολογία: hoc fit cum aliquot res aduersario concedimus, deinde aliquid inferimus, quod aut maius sit quam superiora, aut etiam omnia quae posuimus infirmet.

Le parallèle de Sylla
  • César 1,7,3-4 Sullam nudata omnibus rebus tribunicia potestate tamen intercessionem liberam reliquisse; (4.) Pompeium, qui amissa restituisse uideatur bona, etiam, quae ante habuerint, ademisse.
  • César à Oppius 9,7 C1 (vers le 3/03/49) temptemus hoc modo si possimus omnium uoluntates recuperare et diuturna uictoria uti, quoniam reliqui crudelitate odium effugere non potuerunt neque uictoriam diutius tenere praeter unum L. Sullam, quem imitaturus non sum.
  • Cicéron 8,11,2 (domaine de Formies, 27/02/49) genus illud Sullani regni iam pridem appetitur [sc. Gnaeus noster], multis qui una sunt cupientibus.
  • Cicéron 9,7,3 (domaine de Formies, 13/03/49) mirandum enim in modum Gnaeus noster Sullani regni similitudinem concupiuit.
  • Cicéron 10,7,1 (domaine de Cumes, 21-22/04/49) regnandi contentio est, in qua pulsus est modestior rex et probior et integrior et is, qui nisi uincit, nomen populi Romani deleatur necesse est, sin autem uincit, Sullano more exemploque uincet.
La descriptio
  • Cicéron Catil. 4,12 cum uero mihi proposui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis sperasse confessus est, purpuratum esse huic Gabinium, cum exercitu uenisse Catilinam, tum lamentationem matrum familias, tum fugam uirginum atque puerorum ac uexationem uirginum Vestalium perhorresco. […] Sic nos in his hominibus qui nos, qui coniuges, qui liberos nostros trucidare uoluerunt, qui singulas unius cuiusque nostrum domos et hoc uniuersum rei publicae domicilium delere conati sunt, qui id egerunt ut gentem Allobrogum in uestigiis huius urbis atque in cinere deflagrati imperi conlocarent, si uehementissimi fuerimus, misericordes habebimur.
  • Salluste Catil. 51,9 plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt, conposite atque magnifice casum rei publicae miserati sunt. quae belli saeuitia esset, quae uictis adciderent, enumerauere: rapi uirgines, pueros; diuelli liberos a parentum conplexu; matres familiarum pati quae uictoribus conlubuissent; fana atque domos spoliari; caedem, incendia fieri; postremo armis, cadaueribus, cruore atque luctu omnia conpleri.
  • Salluste hist. 3,98b ac statim fugitiui co<n>tra praeceptum ducis rapere ad stuprum uirg<i>nes matr<ona>sque et alii *** <n>unc restantes et eludebant, simul nefandum in modum peruerso uolnere, et interdum lacerum corpus semianimum omittentes; alii in tecta iaciebant ignis multique ex loco serui, quos ingenium socios dabat, abdita a dominis aut ipsos trahebant ex occulto: neque sanctum aut nefandum quicquam fuit irae barbarorum et seruili ingenio.
  • [Salluste] rep. 1,4,1-2 an illa, quae paulo ante hoc bellum in Cn. Pompeium uictoriamque Sullanam increpabantur, obliuio interfecit: Domitium, Carbonem, Brutum, alios item non armatos neque in proelio belli iure sed postea supplices per summum scelus interfectos, plebem Romanam in uilla publica pecoris modo conscissam? (2.) eheu quam illa occulta ciuium funera et repentinae caedes, in parentum aut liberorum sinum fuga mulierum et puerorum, uastatio domuum ante partam a te uictoriam saeua atque crudelia erant!
  • Accius 1763 Ribbeck = 273 Dangel (ia8) quorum crudelitatem numquam ulla explet satias sanguinis.
  • Crassus or. n° 66 frg. 24 Malcovati4 ap. Cic. de orat. 1,225 eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus eorum, quorum crudelitas nostro sanguine non potest expleri; nolite sinere nos cuiquam seruire, nisi uobis uniuersis, quibus et possumus et debemus.

3. Probatio et propositio

(3.) nam quid ego de te dicam? cuius contumeliam homines ignauissimi uita sua commutare uolunt, si liceat. neque illis tantae uoluptati est, tametsi insperantibus accidit, dominatio quanto maerori tua dignitas: quein optatius habent ex tua calamitate periculum libertatis facere, quam per te populi Romani imperium maximum ex magno fieri. (4.) quo magis tibi etiam atque etiam animo prospiciendum est, quonam modo rem stabilias communiasque. (5.) mihi quidem quae mens suppetit eloqui non dubitabo. ceterum tuei erit ingenii probare, quae uera atque utilia factu putes.

 

Pline le Jeune et le genre de la «lettre d’art»

Billets, , , ,

Caractéristiques générales de la correspondance plinienne

epist. 1,13 1. 4-5 (à Sosius Sénécio) magnum prouentum poetarum annus hic attulit: toto mense Aprili nullus fere dies, quo non recitaret aliquis. Iuuat me quod uigent studia, proferunt se ingenia hominum et ostentant, tametsi ad audiendum pigre coitur. […] (4.) nunc otiosissimus quisque multo ante rogatus et identidem admonitus aut non uenit aut, si uenit, queritur se diem, quia non perdidit, perdidisse. (5.) sed tanto magis laudandi probandique sunt, quos a scribendi recitandique studio haec auditorum uel desidia uel superbia non retardat. equidem prope nemini defui. erant sane plerique amici; neque enim est fere quisquam, qui studia, ut non simul et nos amet.

epist. 1,1,1-2 C. Plinius Septicio suo s. frequenter hortatus es ut epistulas, si quas paulo curatius scripsissem, colligerem publicaremque. collegi non seruato temporis ordine (neque enim historiam componebam), sed ut quaeque in manus uenerat. (2.) superest ut nec te consilii nec me paeniteat obsequii. ita enim fiet, ut eas quae adhuc neglectae iacent requiram et si quas addidero non supprimam. uale.

livres

Mommsen

Syme

Sherwin-White

1

fin 96-97

97 (en partie 98)

96-98

2

97-100

97-100 (ou 101)

97-100

3

101 et 102

101 (102)

101-103 (ou 104)

4

104-105

103-105

104-105

5

(105-)106

105-106

105-106

6

106-107

106

106-107

7

107

107

fin 107

8

pas avant 108 ou 109

108 (avec des exceptions)

107-108 (avec des exceptions)

9

106-108 (avec des exceptions)

Les topoi épistolaires et le modèle cicéronien

  • Cicéron fam. 15,21,4 (à Trébonius : Rome, fin du 2e mois intercalaire 46) primum enim ego illas Caluo litteras misi non plus quam has quas nunc legis existimans exituras; aliter enim scribimus quod eos solos quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus.
    Pline epist. 6,16,22 (à Tacite) tu potissima excerpes; aliud est enim epistulam aliud historiam, aliud amico aliud omnibus scribere.
  • Cicéron Att. 8,14,1 (Formies, 2 mars 49) sed si dedita opera, cum causa nulla esset, tabellarios ad te cum inanibus epistulis mitterem, facerem inepte; euntibus uero, domesticis praesertim, ut nihil ad te dem litterarum facere non possum, et simul, crede mihi, requiesco paulum in his miseriis cum quasi tecum loquor, cum uero tuas epistulas lego, multo etiam magis.
    Pline epist. 5,1,12 (à Annius Séverus) haec tibi scripsi, quia de omnibus quae me uel delectant uel angunt, non aliter tecum quam mecum loqui soleo; deinde quod durum existimabam, te amantissimum mei fraudare uoluptate quam ipse capiebam.
  • Cicéron fam. 2,4,1 (à Curion : Rome, vers le milieu de 53) epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius causa inuenta res ipsa est, ut certiores faceremus absentis si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset.
    Pline epist. 3,20,12 (à Maesius Maximus) sunt quidem cuncta sub unius arbitrio, qui pro utilitate communi solus omnium curas laboresque suscepit; quidam tamen salubri temperamento ad nos quoque uelut riui ex illo benignissimo fonte decurrunt, quos et haurire ipsi et absentibus amicis quasi ministrare epistulis possumus.
  • Cicéron fam. 11,25,1 (à D. Junius Brutus : Rome, 18 juin 43) ego autem, etsi quid scriberem non habebam (acta enim ad te mitti sciebam, inanem autem sermonem litterarum tibi iniucundum esse audiebam), <nihil tamen scribere nolebam,> breuitatem secutus sum te magistro.
    Pline epist. 9,2,1-3 (à Sabinus) praeterea nec materia plura scribendi dabatur. (2.) neque enim eadem nostra condicio quae M. Tulli, ad cuius exemplum nos uocas. illi enim et copiosissimum ingenium, et par ingenio qua uarietas rerum qua magnitudo largissime suppetebat; (3.) nos quam angustis terminis claudamur etiam tacente me perspicis, nisi forte uolumus scholasticas tibi atque, ut ita dicam, umbraticas litteras mittere.
  • Cicéron Att. 12,44,4 (Astura, 13 mai 45) tu mihi, etiam si nihil erit quod scribas, quod fore ita uideo, tamen id ipsum scribas uelim te nihil habuisse quod scriberes, dum modo ne his uerbis.
    Pline epist. 1,11 (à Fabius Iustus) olim mihi nullas epistulas mittis. nihil est, inquis, quod scribam. at hoc ipsum scribe, nihil esse quod scribas, uel solum illud unde incipere priores solebant: « si uales, bene est; ego ualeo ». (2.) hoc mihi sufficit; est enim maximum. ludere me putas? serio peto. fac sciam quid agas, quod sine sollicitudine summa nescire non possum. uale.
  • Cicéron fam. 15,16,1 (à C. Cassius Longiunus : Rome, vers le 10 janvier 45) puto te iam suppudere quem haec tertia iam epistula ante oppressit quam tu scidam aut litteram. sed non urgeo; longiores enim <ex>spectabo, uel potius exigam. ego, si semper haberem cui darem, uel ternas in hora darem.
    Pline epist. 2,2 (à C. Valérius Paulinus) irascor, nec liquet mihi an debeam, sed irascor. scis, quam sit amor iniquus interdum, impotens saepe, μικραίτιος semper. haec tamen causa magna est, nescio an iusta; sed ego, tamquam non minus iusta quam magna sit, grauiter irascor, quod a te tam diu litterae nullae. (2.) exorare me potes uno modo, si nunc saltem plurimas et longissimas miseris. haec mihi sola excusatio uera, ceterae falsae uidebuntur. non sum auditurus « non eram Romae » uel « occupatior eram »; illud enim nec di sinant, ut « infirmior ». ipse ad uillam partim studiis partim desidia fruor, quorum utrumque ex otio nascitur. uale.
  • Célius ap. Cic. fam. 8,1,1-2 (Rome, après le 24 mai 51) quod tibi decedens pollicitus sum me omnis res urbanas diligentissime tibi perscripturum, data opera paraui qui sic omnia persequeretur ut uerear ne tibi nimium arguta haec sedulitas uideatur; tametsi tu scio quam sis curiosus et quam omnibus peregrinantibus gratum sit minimarum quoque rerum quae domi gerantur fieri certiores. tamen in hoc te deprecor ne meum hoc officium adrogantiae condemnes quod hunc laborem alteri delegaui, non quin mihi suauissimum sit et occupato et ad litteras scribendas, ut tu nosti, pigerrimo tuae memoriae dare operam, sed ipsum uolumen quod tibi misi facile, ut ego arbitror, me excusat. nescio cuius oti esset non modo perscribere haec sed omnino animaduertere; omnia enim sunt ibi senatus consulta, <e>dicta, fabulae, rumores. quod exemplum si forte minus te delectarit, ne molestiam tibi cum impensa mea exhibeam, fac me certiorem. (2.) si quid in re publica maius actum erit, quod isti operarii minus commode persequi possint, et quem ad modum actum sit et quae existimatio secuta quaeque de eo spes sit diligenter tibi perscribemus.
    Pline epist. 3,9,27 (à Cornélius Minicianus) dices: « non fuit tanti; quid enim mihi cum tam longa epistula? ». nolito ergo identidem quaerere, quid Romae geratur. et tamen memento non esse epistulam longam, quae tot dies tot cognitiones tot denique reos causasque complexa sit. quae omnia uideor mihi non minus breuiter quam diligenter persecutus.

L’épistolographie et les autres genres littéraires

Pline epist. 1,16 C. Plinius Erucio suo s. amabam Pompeium Saturninum (hunc dico nostrum) laudabamque eius ingenium, etiam antequam scirem, quam uarium quam flexibile quam multiplex esset; nunc uero totum me tenet habet possidet. (2.) audiui causas agentem acriter et ardenter, nec minus polite et ornate, siue meditata siue subita proferret. adsunt aptae crebraeque sententiae, grauis et decora constructio, sonantia uerba et antiqua. omnia haec mire placent cum impetu quodam et flumine peruehuntur, placent si retractentur. (3.) senties quod ego, cum orationes eius in manus sumpseris, quas facile cuilibet ueterum, quorum est aemulus, comparabis. (4.) idem tamen in historia magis satisfaciet uel breuitate uel luce uel suauitate uel splendore etiam et sublimitate narrandi. nam in contionibus eadem quae in orationibus uis est, pressior tantum et circumscriptior et adductior. (5.) praeterea facit uersus, quales Catullus meus aut Caluus, re uera quales Catullus aut Caluus. quantum illis leporis dulcedinis amaritudinis amoris! inserit sane, sed data opera, mollibus leuibusque duriusculos quosdam; et hoc quasi Catullus aut Caluus. (6.) legit mihi nuper epistulas; uxoris esse dicebat. Plautum uel Terentium metro solutum legi credidi. quae siue uxoris sunt ut adfirmat, siue ipsius ut negat, pari gloria dignus, qui aut illa componat, aut uxorem quam uirginem accepit, tam doctam politamque reddiderit. (7.) est ergo mecum per diem totum; eundem antequam scribam, eundem cum scripsi, eundem etiam cum remittor, non tamquam eundem lego. (8.) quod te quoque ut facias et hortor et moneo; neque enim debet operibus eius obesse quod uiuit. an si inter eos quos numquam uidimus floruisset, non solum libros eius uerum etiam imagines conquireremus, eiusdem nunc honor praesentis et gratia quasi satietate languescit? (9.) at hoc prauum malignumque est, non admirari hominem admiratione dignissimum, quia uidere adloqui audire complecti, nec laudare tantum uerum etiam amare contingit. uale.

Pline epist. 7,9 (à Fuscus Salinator fils). C. Plinius Fusco suo s. quaeris quemadmodum in secessu, quo iam diu frueris, putem te studere oportere. (2.) utile in primis, et multi praecipiunt, uel ex Graeco in Latinum uel ex Latino uertere in Graecum. quo genere exercitationis proprietas splendorque uerborum, copia figurarum, uis explicandi, praeterea imitatione optimorum similia inueniendi facultas paratur; simul quae legentem fefellissent, transferentem fugere non possunt. intellegentia ex hoc et iudicium adquiritur. (3.) nihil offuerit quae legeris hactenus, ut rem argumentumque teneas, quasi aemulum scribere lectisque conferre, ac sedulo pensitare, quid tu quid ille commodius. magna gratulatio si non nulla tu, magnus pudor si cuncta ille melius. licebit interdum et notissima eligere et certare cum electis. (4.) audax haec, non tamen improba, quia secreta contentio: quamquam multos uidemus eius modi certamina sibi cum multa laude sumpsisse, quosque subsequi satis habebant, dum non desperant, antecessisse. (5.) poteris et quae dixeris post obliuionem retractare, multa retinere plura transire, alia interscribere alia rescribere. (6.) laboriosum istud et taedio plenum, sed difficultate ipsa fructuosum, recalescere ex integro et resumere impetum fractum omissumque, postremo noua uelut membra peracto corpori intexere nec tamen priora turbare. (7.) scio nunc tibi esse praecipuum studium orandi; sed non ideo semper pugnacem hunc et quasi bellatorium stilum suaserim. ut enim terrae uariis mutatisque seminibus, ita ingenia nostra nunc hac nunc illa meditatione recoluntur. (8.) uolo interdum aliquem ex historia locum adprendas, uolo epistulam diligentius scribas. nam saepe in oratione quoque non historica modo sed prope poetica descriptionum necessitas incidit, et pressus sermo purusque ex epistulis petitur. (9.) fas est et carmine remitti, non dico continuo et longo (id enim perfici nisi in otio non potest), sed hoc arguto et breui, quod apte quantas libet occupationes curasque distinguit. (10.) lusus uocantur; sed hi lusus non minorem interdum gloriam quam seria consequuntur. atque adeo (cur enim te ad uersus non uersibus adhorter?)
(11.)    ut laus est cerae, mollis cedensque sequatur
      si doctos digitos iussaque fiat opus
    et nunc informet Martem castamue Mineruam,
      nunc Venerem effingat, nunc Veneris puerum;
    utque sacri fontes non sola incendia sistunt,
      saepe etiam flores uernaque prata iuuant,
    sic hominum ingenium flecti ducique per artes
      non rigidas docta mobilitate decet.
(12.) itaque summi oratores, summi etiam uiri sic se aut exercebant aut delectabant, immo delectabant exercebantque. (13.) nam mirum est ut his opusculis animus intendatur remittatur. recipiunt enim amores odia iras misericordiam urbanitatem, omnia denique quae in uita atque etiam in foro causisque uersantur. (14.) inest his quoque eadem quae aliis carminibus utilitas, quod metri necessitate deuincti soluta oratione laetamur, et quod facilius esse comparatio ostendit, libentius scribimus. (15.) habes plura etiam fortasse quam requirebas; unum tamen omisi. non enim dixi quae legenda arbitrarer: quamquam dixi, cum dicerem quae scribenda. tu memineris sui cuiusque generis auctores diligenter eligere. aiunt enim multum legendum esse, non multa. (16.) qui sint hi adeo notum probatumque est, ut demonstratione non egeat; et alioqui tam immodice epistulam extendi, ut dum tibi quemadmodum studere debeas suadeo, studendi tempus abstulerim. quin ergo pugillares resumis, et aliquid ex his uel istud ipsum quod coeperas scribis? uale.

L’historiographie

Pline epist. 5,8,8-10 (à Titinius Capito) unodeuicensimo aetatis anno dicere in foro coepi, et nunc demum quid praestare debeat orator, adhuc tamen per caliginem uideo. (9.) quid si huic oneri nouum accesserit? habet quidem oratio et historia multa communia, sed plura diuersa in his ipsis, quae communia uidentur. narrat illa narrat haec, sed aliter: huic pleraque humilia et sordida et ex medio petita, illi omnia recondita splendida excelsa conueniunt; (10.) hanc saepius ossa musculi nerui, illam tori quidam et quasi iubae decent; haec uel maxime ui amaritudine instantia, illa tractu et suauitate atque etiam dulcedine placet; postremo alia uerba alius sonus alia constructio.

L’éloquence

Pline epist. 1,2,4 (à Arrianus Maturus) non tamen omnino Marci nostri ληκύθους fugimus, quotiens paulum itinere decedere non intempestiuis amoenitatibus admonebamur: acres enim esse non tristes uolebamus.

L’épistolographie

Pline epist. 2,13,7 (à L. Neratius Priscus) ad hoc ingenium excelsum subtile dulce facile eruditum in causis agendis; epistulas quidem scribit, ut Musas ipsas Latine loqui credas. amatur a me plurimum nec tamen uincitur.

Le modèle puriste

Quintilien inst. 10,1,99-100 in comoedia maxime claudicamus. licet Varro [frg. 321 Funaioli] Musas, Aeli Stilonis [frg. 50 Funaioli] sententia, Plautino dicat sermone locuturas fuisse si Latine loqui uellent […] uix leuem consequimur umbram.

Quintilien inst. 12,10,16 et antiqua quidem illa diuisio inter Atticos atque Asianos fuit, cum hi pressi et integri, contra inflati illi et inanes haberentur, in his nihil superflueret, illis iudicium maxime ac modus deesset.

Suétone poet. 6 p. 34,1-13 Reifferscheid ap. Don. uita Ter. 7 p. 9,2-13 Wessner
Cicero [gramm. frg. 4 Funaioli = carm. p. 237 Soubiran = frg. 2 Blänsdorf4] in Limone hactenus laudat :
     tu quoque, qui solus lecto sermone, Terenti,
     conuersum expressumque Latina uoce Menandrum
     in medium nobis sedatis uocibus effers,
     quiddam come loquens atque omnia dulcia dicens.
item C. Caesar [carm. frg. 1 Blänsdorf4] :
     tu quoque, tu in summis, o dimidiate Menander,
     poneris, et merito, puri sermonis amator.
     lenis atque utinam scriptis adiuncta foret uis,
     comica ut aequato uirtus polleret honore
     cum Graecis, neue hac despectus parte iaceres !
     unum hoc maeror ac doleo tibi deesse, Terenti.

La «lettre d’art»

Sénèque epist. 75,1 minus tibi accuratas a me epistulas mitti quereris. quis enim accurate loquitur nisi qui uult putide loqui? qualis sermo meus esset si una desideremus aut ambularemus, inlaboratus et facilis, tales esse epistulas meas uolo, quae nihil habent accersitum nec fictum.

Pline epist. 1,10,9 (à Attius Clemens) distringor officio, ut maximo sic molestissimo: sedeo pro tribunali, subnoto libellos, conficio tabulas, scribo plurimas sed inlitteratissimas litteras.

exc. rhet. ms. Paris BNF Latin 7530 (VIIIe s.) p. 589,20-23 Halm : quod ad elocutionem attinet, sermo esse debebit purus et simplex, interdum redolens aut figura aut apte interpositis sensibus uel poetarum uel historicorum: uerba simplicia, uerum minime antiqua nec tamen uulgaria ac sordida.

Pline epist. 5,8,6 (à Titinius Capito) egi magnas et graues causas. has, etiamsi mihi tenuis ex iis spes, destino retractare, ne tantus ille labor meus, nisi hoc quod reliquum est studii addidero, mecum pariter intercidat. nam si rationem posteritatis habeas, quidquid non est peractum, pro non incohato est.

Julius Victor: l’aptum dans la correspondance

Billets, , , ,

L’éloignement des correspondants et la clarté

Julius Victor rhet. p. 105,24-34 Giomini–Celentano : lucem uero epistolis praefulgere oportet, nisi cum consulto {consilio} clandestinae litterae fiant, quae tamen ita ceteris occultae esse debent, ut his, ad quos mittuntur, clarae perspicuae que sint. solent etiam notas inter se secretiores pacisci, quod et Caesar [ELM II n° 28 frg. 9] et Augustus [ELM II n° 151 frg. 13] et Cicero et alii plerique fecerunt. ceterum, cum abscondito nihil opus est, cauenda obscuritas magis quam in oratione aut in sermocinando: potes enim parum plane loquentem rogare, ut id planius dicat, quod in absentium epistolis non datur. et ideo nec historia occultior addenda nec prouerbium ignotius aut uerbum cariosius aut figura putidior: neque, dum amputatae breuitati studes, dimidiatae sententiae sit intellegentia requirenda, nec dilatatione uerborum et anxio struendi labore lux obruenda.

ELM II n° 28 frg. 9:

Suétone Iul. 56,6 extant et ad Ciceronem, item ad familiares domesticis de rebus [sc. Caesaris epistulae], in quibus, si qua occultius perferenda erant, per notas scripsit, id est sic structo litterarum ordine, ut nullum uerbum effici posset: quae si qui inuestigare et persequi uelit, quartam elementorum litteram, id est D pro A et perinde reliquas commutet.

Aulu-Gelle 17,9,1-5 libri sunt epistularum C. Caesaris ad C. Oppium et Balbum Cornelium, qui res eius absentis curabant. (2.) in his epistulis quibusdam in locis inueniuntur litterae singulariae sine coagmentis syllabarum, quas tu putes positas incondite ; nam uerba ex his litteris confici nulla possunt. (3.) erat autem conuentum inter eos clandestinum de commutando situ litterarum, ut in scripto quidem alia aliae locum et nomen teneret, sed in legendo locus cuique suus et potestas restitueretur; (4.) quaenam uero littera pro qua scriberetur, ante is, sicuti dixi, conplacebat, qui hanc scribendi latebram parabant. (5.) est adeo Probi grammatici commentarius satis curiose factus De occulta litterarum significatione in epistularum C. Caesaris scriptura [Probus test. 26 Aistermann].

Att. 7,15,1 (Capoue, 26 janvier 49) ut ab urbe discessi, nullum adhuc intermisi diem quin aliquid ad te litterarum darem, non quo haberem magno opere quid scriberem sed ut loquerer tecum absens; quo mihi, cum coram id non licet, nihil est iucundius.

Les destinataires et les occasions

Julius Victor rhet. p. 105,35-106,6 Giomini–Celentano : epistola, si superiori scribas, ne iocularis sit; si pari, ne inhumana; si inferiori, ne superba; neque docto incuriose, neque indocto diligenter, nec coniunctissimo translatitie, nec minus familiari non amice, rem secundam prolixius gratulare, ut illius gaudium extollas: cum offendas dolentem, pauculis consolare, quod ulcus etiam, cum plana manu tangitur, cruentatur. ita in litteris cum familiaribus ludes, ut tamen cogites posse euenire, ut eas litteras legant tempore tristiore. iurgari numquam oportet, sed epistolae minime.

Cicéron orat. 70-71 ut enim in uita sic in oratione nihil est difficilius quam quid deceat uidere. πρέπον appellant hoc Graeci, nos dicamus sane decorum. de quo praeclare et multa praecipiuntur et res est cognitione dignissima. huius ignoratione non modo in uita sed saepissime et in poematis et in oratione peccatur. (71.) est autem quid deceat oratori uidendum non in sententiis solum sed etiam in uerbis. non enim omnis fortuna non omnis honos non omnis auctoritas non omnis aetas nec uero locus aut tempus aut auditor omnis eodem aut uerborum genere tractandus est aut sententiarum semperque in omni parte orationis ut uitae quid deceat est considerandum; quod et in re de qua agitur positum est et in personis et eorum qui dicunt et eorum qui audiunt.

Théophraste frg. 684 Fortenbaugh ap. Cic. orat. 79 sermo purus erit et Latinus, dilucide planeque dicetur, quid deceat circumspicietur. unum aberit quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus: ornatum illud suaue et affluens.

La divulgation intentionnelle des lettres

Billets, , ,

 Att. 4,6,4 (Antium, juin 56)  epistulam Lucceio quam misi, qua meas res ut scribat rogo, fac ut ab eo sumas (ualde bella est) eumque ut adproperet adhorteris, et quod mihi se ita facturum rescripsit agas gratias.

Les échanges entre Pompée, César et Cicéron au début de la guerre civile

  • Pompée ELM II n° 1 frg. 31 ap. Cic. Att. 7,17,2 (Formies, 2 février 49)  scire iam te oportet L. Caesar quae responsa referat a Pompeio [cf. Pomp. ELM II n° 1 frg. 30 ap. Caes. ciu. 1,10,1 et Cic. fam. 16,12,3 ad Tironem], quas ab eodem ad Caesarem ferat litteras; scriptae enim et datae ita sunt ut proponerentur in publico. in quo accusaui mecum ipse Pompeium qui, cum scriptor luculentus esset, tantas res atque eas quae in omnium manus uenturae essent Sestio nostro scribendas dederit; itaque nihil umquam legi scriptum Σηστιωδέστερον. perspici tamen ex litteris Pompei potest nihil Caesari negari omniaque et cumulate quae postulet dari. quae ille amentissimus fuerit nisi acceperit, praesertim cum impudentissime postulauerit.
  • César ELM II n° 28 frg. 40 ap. Cic. 9,6a (en route vers Brindes, vers le 5 mars 49) cum Furnium nostrum tantum uidissem neque loqui neque audire meo commodo potuissem, <cum> properarem atque essem in itinere praemissis iam legionibus, praeterire tamen non potui quin et scriberem ad te et illum mitterem gratiasque agerem, etsi hoc et feci saepe et saepius mihi facturus uideor; ita de me mereris. in primis a te peto, quoniam confido me celeriter ad urbem uenturum, ut te ibi uideam, ut tuo consilio, gratia, dignitate, ope omnium rerum uti possim. ad propositum reuertar; festinationi meae breuitatique litterarum ignosces. reliqua ex Furnio cognosces.
  • Cicéron Att. 9,11a,1-2 (Formies, 19/20 mars 49) ut legi tuas litteras quas a Furnio nostro acceperam, quibus mecum agebas ut ad urbem essem, te uelle uti «consilio et dignitate mea» minus sum admiratus; de «gratia» et de «ope» quid significares mecum ipse quaerebam, spe tamen deducebar ad eam cogitationem ut te pro tua admirabili ac singulari sapientia de otio, de pace, de concordia ciuium agi uelle arbitrarer, et ad eam rationem existimabam satis aptam esse et naturam et personam meam. (3.) quod si ita est et si qua de Pompeio nostro tuendo et tibi ac rei publicae reconciliando cura te attingit, magis idoneum quam ego sum ad eam causam profecto reperies neminem, qui et illi semper et senatui cum primum potui pacis auctor fui nec sumptis armis belli ullam partem attigi iudicauique eo bello te uiolari, contra cuius honorem populi Romani beneficio concessum inimici atque inuidi niterentur. sed ut eo tempore non modo ipse fautor dignitatis tuae fui uerum etiam ceteris auctor ad te adiuuandum, sic me nunc Pompei dignitas uehementer mouet. aliquot enim sunt anni cum uos duo delegi quos praecipue colerem et quibus essem, sicut sum, amicissimus. (3.) quam ob rem a te peto uel potius omnibus te precibus oro et obtestor ut in tuis maximis curis aliquid impertias temporis huic quoque cogitationi ut tuo beneficio bonus uir, gratus, pius denique esse in maximi benefici memoria possim. quae si tantum ad me ipsum pertinerent, sperarem me a te tamen impetraturum, sed, ut arbitror, et ad tuam fidem et ad rem publicam pertinet me, et pacis et utriusque uestrum <amicum, et ad uestram> et ad ciuium concordiam per te quam accommodatissimum conseruari.
  • Cicéron Att. 8,9,1-2 (entre Formies et Arpinum, 30 mars 49) epistulam meam quod peruulgatam scribis esse non fero moleste, quin etiam ipse multis dedi describendam; ea enim et acciderunt iam et impendent ut testatum esse uelim de pace quid senserim. cum autem ad eam hortarer eum praesertim hominem, non uidebar ullo modo facilius moturus quam si id quod eum hortarer conuenire eius sapientiae dicerem. eam si «admirabilem» dixi cum eum ad salutem patriae hortabar, non sum ueritus ne uiderer adsentari, cui tali in re libenter me ad pedes abiecissem. qua autem est «aliquid impertias temporis», non est de pace sed de me ipso et de meo officio ut aliquid cogitet. nam quod testificor me expertem belli fuisse, etsi id re perspectum est, tamen eo scripsi quo in suadendo plus auctoritatis haberem; eodemque pertinet quod causam eius probo. (2.) sed quid haec nunc? utinam aliquid profectum esset! ne ego istas litteras in contione recitari uelim, si quidem ille ipse ad eundem scribens in publico proposuit epistulam illam in qua est «pro tuis rebus gestis amplissimis» [Pompée ELM II n° 1 frg. 31] (amplioribusne quam suis, quam Africani? ita tempus ferebat), si quidem etiam uos duo tales ad quintum miliarium, quo nunc ipsum unde se recipienti, quid agenti, quid acturo? quanto autem ferocius ille causae suae confidet, cum uos, cum uestri similis non modo frequentis sed laeto uultu gratulantis uiderit! «num igitur peccamus?» minime uos quidem; sed tamen signa conturbantur quibus uoluntas a simulatione distingui posset. quae uero senatus consulta uideo? sed apertius quam proposueram.

Les copies des lettres envoyées

  • César à L. Cornélius Balbus maior ELM II n° 28 frg. 50 ap. Cic. fr. 2,11(10),4-5 (Rome, 12 février 54) de Caesare, fugerat me ad te scribere. uideo enim quas tu litteras exspectaris. sed ille scripsit ad Balbum [César ELM II n° 28 frg. 50] fasciculum illum epistularum in quo fuerat mea et Balbi [Balbus ELM II n° 39 frg. 2] totum sibi aqua madidum redditum esse, ut ne illud quidem sciat, meam fuisse aliquam epistulam. sed ex Balbi epistula pauca uerba intellexerat, ad quae rescripsit his uerbis: «de Cicerone te uideo quiddam scripsisse quod ego non intellexi. quantum autem coniectura consequebar, id erat eius modi ut magis optandum quam sperandum putarem». (5.) itaque postea misi ad Caesarem eodem illo exemplo litteras. iocum autem illius de sua egestate ne sis aspernatus; ad quem ego rescripsi nihil esse quod posthac arcae nostrae fiducia conturbaret lusique in eo genere et familiariter et cum dignitate. amor autem eius erga nos perfertur omnium nuntiis singularis. litterae quidem ad id quod exspectas fere cum tuo redditu iungentur.
  • Cicéron fam. 7,25,1-2 (à Fabius Gallus, Tusculum, vers le 24 août 45) quod epistulam conscissam doles, noli laborare. salua est; domo petes cum libebit. quod autem me mones, ualde gratum est idque ut semper facias rogo. uideris enim mihi uereri ne, si istum <iratum [add. Wesenberg]> habuerimus, rideamus γέλωτα σαρδάνιον. sed heus tu, manum de tabula! magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos. (2.) mi Galle, caue putes quicquam melius quam epistulae tuae partem ab eo loco, «cetera labuntur» [Fabius Gallus ELM II n° 144 frg. 2].

Le uolumen des treize lettres d’Atticus reçues par Cicéron

Cicéron Att. 9,10,4 (Formies, 18 mars 49) nam cum ad hunc locum uenissem, euolui uolumen epistularum tuarum quod ego <sub> signo habeo seruoque diligentissime. erat igitur in ea quam X Kal. Febr. dederas hoc modo: «sed uideamus et Gnaeus quid agat et illius rationes quorsum fluant. quod si iste Italiam relinquet, faciet omnino male et, ut ego existimo, ἀλογίστως, sed tum demum consilia nostra commutanda erunt» [Atticus epist. frg. 88 Consoli]. hoc scribis post diem quartum quam ab urbe discessimus.

deinde VIII Kal. Febr.: «tantum modo Gnaeus noster ne, ut urbem ἀλογίστως reliquit, sic Italiam relinquat» [Atticus epist. frg. 89 Consoli].

eodem die das alteras litteras quibus mihi consulenti planissime respondes; est enim sic: «sed uenio ad consultationem tuam. si Gnaeus Italia cedit, in urbem redeundum puto; quae enim finis peregrinationis?». hoc mihi plane haesit, et nunc ita uideo, infinitum bellum iunctum miserrima fuga, quam tu peregrinationem ὑποκορίζῃ.

(5.) sequitur χρησμὸς VI <Kal.> Febr.: «ego, si Pompeius manet in Italia nec res ad pactionem uenit, longius bellum puto fore; sin Italiam relinquit, ad posterum bellum ἄσπονδον strui existimo». huius igitur belli ego particeps et socius et adiutor esse cogor quod et ἄσπονδον est <et> cum ciuibus!

deinde VII Id. Febr., cum iam plura audires de Pompei consilio, concludis epistulam quandam hoc modo: «ego quidem tibi non sim auctor, si Pompeius Italiam relinquit, te quoque profugere. summo enim periculo facies nec rei publicae proderis; cui quidem posterius poteris prodesse, si manseris» [Atticus epist. frg. 91 Consoli]. quem πατριν ac πολιτικὸν hominis prudentis et amici tali admonitu non moueret auctoritas?

(6.) deinde III Id. Febr. iterum mihi respondes consulenti sic: «quod quaeris a me fugamne foedam an moram nefandam utiliorem putem, ego uero in praesentia subitum discessum et praecipitem profectionem cum tibi tum ipsi Gnaeo inutilem et periculosam puto et satius esse existimo uos dispertitos et in speculis esse; sed me dius fidius turpe nobis puto esse de fuga cogitare» [Atticus epist. frg. 93 Consoli]. hoc turpe Gnaeus noster biennio ante cogitauit; ita sullaturit animus eius et proscripturit iam diu.

inde, ut opinor, cum tu ad me quaedam γενικώτερον scripsisses et ego mihi a te quaedam significari putassem ut Italia cederem, detestaris hoc diligenter XI Kal. Mart.: «ego uero nulla epistula significaui, si Gnaeus Italia cederet, ut tu una cederes, aut si significaui, non dico fui inconstans sed demens» [Atticus epist. frg. 95 Consoli]. in eadem epistula alio loco: «nihil relinquitur nisi fuga, cui te socium neutiquam puto esse oportere nec umquam putaui».

(7.) totam autem hanc deliberationem euoluis accuratius in litteris VIII Kal. Mart. datis: «si M’. Lepidus et L. Vulcatius remanent, <manen>dum puto, ita ut, si saluus sit Pompeius et constiterit alicubi, hanc νέκυιαν relinquas et te in certamine uinci cum illo facilius patiaris quam cum hoc in ea quae perspicitur futura colluuie regnare» [Atticus epist. frg. 96 Consoli]. multa disputas huic sententiae conuenientia. inde ad extremum: «“quid si – inquis – Lepidus et Vulcatius discedunt?” plane ἀπορῶ. quod euenerit igitur et quod egeris id στερκτέον putabo». si tum dubitares, nunc certe non dubitas istis manentibus.

(8.) deinde in ipsa fuga V Kal. Mart.: «interea non dubito quin in Formiano mansurus sis. commodissime enim τὸ μέλλον ibi καραδοκήσεις» [Atticus epist. frg. 97 Consoli].

at Kal. Mart., cum ille quintum iam diem Brundisi esset: «tum poterimus deliberare, non scilicet integra re sed certe minus infracta quam si una proieceris te» [Atticus epist. frg. 101 Consoli].

deinde IIII Non. Mart., ὑπὸ τὴ<ν διά>λειψιν [cf. Att. 9,2a] cum breuiter scriberes, tamen ponis hoc: «cras scribam plura et ad omnia; hoc tamen dicam, non paenitere me consili de tua mansione, et, quamquam magna sollicitudine, tamen quia minus mali puto esse quam in illa profectione, maneo in sententia et gaudeo te mansisse» [Atticus epist. frg. 102 Consoli].

(9.) cum uero iam angerer et timerem ne quid a me dedecoris esset admissum, III Non. Mart.: «te tamen non esse una cum Pompeio non fero moleste. postea, si opus fuerit, non erit difficile, et illi, quoquo tempore fiet, erit ἀσμενιστόν. sed hoc ita dico, si hic qua ratione initium fecit eadem cetera aget, sincere, temperate, prudenter, ualde uidero et consideratius utilitati nostrae consuluero» [Atticus epist. frg. 103 Consoli].

(10.) VII Id. Mart. scribis Peducaeo quoque nostro probari quod quierim, cuius auctoritas multum apud me ualet.

his ego tuis scriptis me consolor, ut nihil a me adhuc delictum putem.

Les uolumina epistularum missarum et acceptarum

Cicéron Verr. 2,3,167 admiratur et exspectat quidnam Vettius dicturus sit. nihil dicet ex tempore, nihil ex sua uoluntate, nihil, cum utrumuis licuisse uideatur. misit in Siciliam litteras ad Carpinatium, cum esset magister scripturae et sex publicorum, quas ego Syracusis apud Carpinatium in litterarum adlatarum libris, Romae in litterarum missarum apud magistrum L. Tullium, familiarem tuum, inueni.

Le Bellum Alexandrinum et les modèles historiographiques

Billets, , , ,

Parallèle entre deux récits de batailles navales: bell. Alex. 13-16 et ciu. 2,4-6

  • Alex. 13,1-2 erant omnibus ostiis Nili custodiae exigendi portorii causa dispositae; naues ueteres erant in occultis regiae naualibus quibus multis annis ad nauigandum non erant usi: has reficiebant, illas Alexandriam reuocabant. (2.) deerant remi: porticus gymnasia publica aedificia detegebant, asseres remorum usum obtinebant; aliud naturalis sollertia, aliud urbis copia subministrabat.
  • ciu. 2,4,1 Massilienses post superius incommodum ueteres ad eundem numerum ex naualibus productas nauis refecerant summaque industria armauerant – remigum, gubernatorum magna copia subpetebat…

 

  • Alex. 13,4 ad has minores apertasque complures adiecerunt, et in portu periclitati remigio quid quaeque earum efficere posset, idoneos milites imposuerunt seque ad confligendum omnibus rebus parauerunt.
  • ciu. 2,4,2 piscatoriasque adiecerant atque contexerant, ut essent ab ictu telorum remiges tuti; has sagittariis tormentisque conpleuerunt.

 

  • Alex. 16,3-4 haec superioribus diebus saepe numero Caesar suis exposuerat, ut hoc maiore animo contenderent quod omnium salutem sibi commendatam uiderent. (4.) eadem suum quisque contubernalem amicum notum prosequens erat obtestatus, ne suam atque omnium falleret opinionem, quorum iudicio delectus ad pugnam proficisceretur.
  • ciu. 2,4,3 tali modo instructa classe omnium seniorum, matrum familiae, uirginum precibus et fletu excitati, extremo tempore ciuitati subuenirent, non minore animo ac fiducia quam ante dimicauerant, naues conscendunt.
  • ciu. 2,4,5 rursusque se ad confligendum animo confirmant et consilia communicant.
  • ciu. 2,5,2 itaque suos cohortatus [sc. Brutus], quos integros superauissent, ut uictos contemnerent…
  • ciu. 2,5,5 nam et honesti ex iuuentute et cuiusque aetatis amplissimi nominatim euocati atque obsecrati nauis conscenderant [cf. Thucydide 7,69,2 ὁ δὲ Νικίας … αὖθις τῶν τριηράρχων ἕνα ἕκαστον ἀνεκάλει, πατρόθεν τε ἐπονομάζων καὶ αὐτοὺς ὀνομαστὶ καὶ φυλήν], ut ut siquid aduersi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore uiderent [cf. Thucydide 7,71,2 πάντων γὰρ δὴ ἀνακειμένων τοῖς Ἀθηναίοις ἐς τὰς ναῦς ὅ τε φόβος ἦν ὑπὲρ τοῦ μέλλοντος οὐδενὶ ἐοικώς]

 

  • Alex. 15,8-16,2 neque uero Alexandriae fuit quisquam aut nostrorum aut oppidanorum qui aut in opere aut in pugna occupatum animum haberent, quin altissima tecta peteret atque ex omni prospectu locum spectaculo caperet precibusque et uotis uictoriam suis ab dis inmortalibus exposceret. (16.1) minime autem par erat proelii certamen. nostris enim {pulsis} neque terra neque mari effugium dabatur uictis, omniaque uictoribus erant futura in incerto, <cum> illi si superassent nauibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent, reliquam tamen fortunam periclitarentur. (2.) simul illud graue ac miserum uidebatur, perpaucos de summa <rerum> ac de salute omnium decertare; quorum siqui aut animo aut uirtute cessisset, reliquis etiam esset cauendum quibus pro se pugnandi facultas non fuisset.
  • ciu. 2,5,3-2,6,1 facile erat ex castris C. Treboni atque omnibus superioribus locis prospicere in urbem, ut omnis iuuentus, quae in oppido remanserat, omnesque superioris aetatis cum liberis atque uxoribus publicis <locis> custodiisque aut muro ad caelum manus tenderent aut templa deorum immortalium adirent et ante simulacra proiecti uictoriam ab dis exposcerent [cf. Thucydide 7,71,3 καὶ πρὸς ἀνάκλησιν θεῶν μὴ στερῆσαι σφᾶς τῆς σωτηρίας ἐτρέποντο « … et d’invoquer les dieux, les suppliant de ne pas leur ôter cet espoir de salut »]. (4.) neque erat quisquam omnium, quin in eius diei casu suarum omnium fortunarum euentum consistere existimaret. (5.) nam et honesti ex iuuentute et cuiusque aetatis amplissimi nominatim euocati atque obsecrati nauis conscenderant, ut siquid aduersi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore uiderent; si superauissent, uel domesticis opibus uel externis auxiliis de salute urbis confiderent. (6.1.) commisso proelio Massiliensibus res nulla ad uirtutem defuit. sed memores eorum praeceptorum, quae paulo ante ab suis acceperant, hoc animo decertabant, ut nullum aliud tempus ad conandum habituri uiderentur, et quibus in pugna uitae periculum accideret, non ita multo se reliquorum ciuium fatum antecedere existimarent, quibus urbe capta eadem esset belli fortuna patienda.

 

La difficulté des manœuvres navales dans le port:
Thucydide 7,70,4-6 ξυμπεσουσῶν δὲ ἐν ὀλίγῳ πολλῶν νεῶν […] αἱ μὲν ἐμβολαὶ διὰ τὸ μὴ εἶναι τὰς ἀνακρούσεις καὶ διέκπλους ὀλίγαι ἐγίγνοντο, αἱ δὲ προσβολαί, ὡς τύχοι ναῦς νηὶ προσπεσοῦσα ἢ διὰ τὸ φεύγειν ἢ ἄλλῃ ἐπιπλέουσα, πυκνότεραι ἦσαν. (5.) καὶ ὅσον μὲν χρόνον προσφέροιτο ναῦς, οἱ ἀπὸ τῶν καταστρωμάτων τοῖς ἀκοντίοις καὶ τοξεύμασι καὶ λίθοις ἀφθόνως ἐπ' αὐτὴν ἐχρῶντο· ἐπειδὴ δὲ προσμείξειαν, οἱ ἐπιβάται ἐς χεῖρας ἰόντες ἐπειρῶντο ταῖς ἀλλήλων ναυσὶν ἐπιβαίνειν. (6.) ξυνετύγχανέ τε πολλαχοῦ διὰ τὴν στενοχωρίαν τὰ μὲν ἄλλοις ἐμβεβληκέναι, τὰ δὲ αὐτοὺς ἐμβεβλῆσθαι […] καὶ τὸν κτύπον μέγαν ἀπὸ πολλῶν νεῶν ξυμπιπτουσῶν ἔκπληξίν τε ἅμα καὶ ἀποστέρησιν τῆς ἀκοῆς ὧν οἱ κελευσταὶ φθέγγοιντο παρέχειν.
Alex. 15,7 tum necessario discessum ab arte est propter angustias loci atque omne certamen in uirtute consistit.
La technique du récit des spectateurs:
Thucydide 7,71,3 δι' ὀλίγου γὰρ οὔσης τῆς θέας καὶ οὐ πάντων ἅμα ἐς τὸ αὐτὸ σκοπούντων, εἰ μέν τινες ἴδοιέν πῃ τοὺς σφετέρους ἐπικρατοῦντας, ἀνεθάρσησάν τε ἂν καὶ πρὸς ἀνάκλησιν θεῶν μὴ στερῆσαι σφᾶς τῆς σωτηρίας ἐτρέποντο, οἱ δ' ἐπὶ τὸ ἡσσώμενον βλέψαντες ὀλοφυρμῷ τε ἅμα μετὰ βοῆς ἐχρῶντο καὶ ἀπὸ τῶν δρωμένων τῆς ὄψεως καὶ τὴν γνώμην μᾶλλον τῶν ἐν τῷ ἔργῳ ἐδουλοῦντο.

Une autre bataille navale : Bell. Alex. 25

  • Alex. 25,3-6 proficiscuntur in ea classe Rhodiae naues atque in his Euphranor, sine quo nulla umquam dimicatio marituma, nulla etiam parum feliciter confecta erat. (4.) at Fortuna quae plerumque eos quos plurimis beneficiis ornauit, ad duriorem casum reseruat, superiorum temporum dissimilis Euphranorem prosequebatur. (5.) nam cum ad Canopum uentum esset instructaque utrimque classis conflixisset et sua consuetudine Euphranor primus proelium commisisset et quadriremem hostium perforasset ac demersisset, proximam longius insecutus parum celeriter insequentibus reliquis circumuentus ab Alexandrinis. (6.) cui subsidium nemo tulit, siue quod in ipso satis praesidii pro uirtute ac felicitate eius putarent esse, siue quod ipsi sibi timebant. ita qui unus ex omnibus eo proelio bene rem gessit, solus cum sua quadriremi uictrice periit.

 

La Fortuna et les dieux
Alex. 70,4 sibi [sc. Caesari], cui di immortales uictoriam tribuissent
Alex. 75,3 insequitur has acies hostium, et clamore sublato confligitur multum adiuuante natura loci, plurimum deorum immortalium benignitate. qui cum omnibus casibus belli intersunt, tum praecipue eis quibus nihil ratione potuit administrari.
Alex. 76,1 sed tamen eisdem diis adiuuantibus sinistro cornu mediaque acie totae profligentur copiae regis
Alex. 10,3 qua re comperta magnam sibi facultatem fortunam obtulisse bene gerendae rei crediderunt
Alex. 16,1 <cum> illi [sc. Alexandrini], si superassent nauibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent, reliquam tamen fortunam periclitarentur.
Le modèle tragique
Euripide Tr. 1203-1206
θνητῶν δὲ μῶρος ὅστις εὖ πράσσειν δοκῶν
βέβαια χαίρει· τοῖς τρόποις γὰρ αἱ τύχαι,
ἔμπληκτος ὡς ἄνθρωπος, ἄλλοτ' ἄλλοσε
πηδῶσι, †κοὐδεὶς αὐτὸς εὐτυχεῖ ποτε†.
Alex. 27,4-5 quae primae copiae flumen a Delta transire et Mithridati occurrere potuerunt, proelium commiserunt festinantes praeripere subsequentibus uictoriae societatem. (5.) … cum uero incaute atque insolenter succedere eos munitionibus uideret, eruptione undique facta magnum numerum eorum interfecit.
Alex. 43,1 Gabinius ut in Illyricum uenit hiberno tempore anni ac difficili siue copiosiorem prouinciam existimans siue multum fortunae uictoris Caesaris tribuens siue uirtute et scientia sua confisus, qua saepe in bellis periclitatus magnas res et secundas ductu auspicioque suo gesserat…

L’historiographie tragique chez Cicéron

  • Cicéron fam. 5,12,4 (12 avril 55) nihil est enim aptius ad delectationem lectoris quam temporum uarietates fortunaeque uicissitudines.
  • Cicéron fam. 5,12,6 (12 avril 55) quo mihi acciderit optatius si in hac sententia fueris, ut a continentibus tuis scriptis, in quibus perpetuam rerum gestarum historiam complecteris, secernas hanc quasi fabulam rerum eventorumque nostrorum.
  • Cicéron fam. 5,12,4 (12 avril 55) et reprehendes ea quae uituperanda duces, et quae placebunt exponendis rationibus comprobabis.
Cf. J. F. GAERTNER – B.C. HAUSBURG, Caesar and the Bellum Alexandrinum, Göttingen 2013, 74-154.