Archives par mot-clé : Catullus

Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (2)

Billets, , ,

Le labor

Lucrèce 1,140-145
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                   145

v. 141
Callimaque epigr. 6,1 Pfeiffer τοῦ Σαμίου πόνος εἰμὶ 

v. 142
Callimaque epigr. 27
Ἡσιόδου τό τ' ἄεισμα καὶ ὁ τρόπος· οὐ τὸν ἀοιδῶν
  ἔσχατον, ἀλλ' ὀκνέω μὴ τὸ μελιχρότατον
τῶν ἐπέων ὁ Σολεὺς ἀπεμάξατο· χαίρετε λεπταί
  ῥήσιες, Ἀρήτου σύμβολον ἀγρυπνίης.

Le milieu néotérique

Cinna carm. frg. 11 Blänsdorf ap. Isid. orig. 6,12,1
haec tibi Areteis multum inuigilata lucernis
   carmina, quis ignis nouimus aerios,
leuis in aridulo maluae descripta libello
   Prusiaca uexi munera nauicula.

[Areteis K cf. Callim. Ἀρήτου : Arateis rell. codd.]

v. 1
Calvus carm. frg. 13 Blänsdorf 
sol quoque perpetuos meminit requiescere cursus 

v. 2
Callimaque hymn. 4,175-176 
            ἐοικότες ἢ ἰσάριθμοι
τείρεσιν, ἡνίκα πλεῖστα κατ' ἠέρα βουκολέονται

Callimaque frg. 110,7-8 Pfeiffer 
†η με Κόνων ἔβλεψεν ἐν ἠέρι τὸν Βερενίκης
βόστρυχον ὃν κείνη πᾶσιν ἔθηκε θεοῖς.

Catulle 66,5-7
ut [sc. qui comperit] Triuiam furtim sub Latmia saxa relegans
   dulcis amor gyro deuocet aerio:
idem me ille Conon caelesti in lumine uidit.

v. 3
Catulle 1,1
cui dono lepidum nouum libellum 
arido modo pumice expolitum?

Catulle 64,316
laneaque aridulis haerebant morsa labellis

Cinna, Catulle et Memmius

Souda 4 p. 58,10-16 Adler s.v. Παρθένιος : οὗτος ἐλήφθη ὑπὸ Κίννα λάφυρον, ὅτε Μιθριδάτην Ῥωμαῖοι κατεπολέμησαν

Catulle 10
Varus me meus ad suos amores
uisum duxerat e foro otiosum,
scortillum, ut mihi tum repente uisumst,
non sane illepidum neque inuenustum.
huc ut uenimus, incidere nobis                                                              5
sermones uarii, in quibus, quid esset
iam Bithynia, quo modo se haberet,
ecquonam mihi profuisset aere.
respondi, id quod erat, nihil neque ipsis
nunc praetoribus esse nec cohorti,                                                         10
cur quisquam caput unctius referret,
praesertim quibus esset irrumator
praetor, nec faceret pili cohortem.
“at certe tamen – inquiunt – quod illic
natum dicitur esse, comparasti                                                              15
ad lecticam homines”. ego, ut puellae
unum me facerem beatiorem,
“non – inquam – mihi tam fuit maligne,
ut, prouincia quod mala incidisset,
non possem octo homines parare rectos”.                                              20
at mi nullus erat nec hic neque illic,
fractum qui ueteris pedem grabati
in collo sibi collocare posset.
hic illa, ut decuit cinaediorem,
“quaeso – inquit mihi – mi Catulle, paulum                                           25
istos commoda! nam uolo ad Serapim
deferri”. “mane – inquii puellae –
“istud quod modo dixeram me habere,
fugit me ratio: meus sodalis,
Cinnast Gaius, is sibi parauit.                                                                30
uerum, utrum illius an mei, quid ad me?
utor tam bene quam mihi paratis.
sed tu insulsa male et molesta uiuis,
per quam non licet esse neglegentem”.

Catulle 28,9-10
o Memmi, bene me ac diu supinum
tota ista trabe lentus irrumasti.                                                                    10

Memmius orat. frg. 1 Malcovati4 ap. Cic. Brut. 247 C. Memmius L. f. perfectus litteris sed Graecis, fastidiosus sane Latinarum, argutus orator uerbisque dulcis, sed fugiens non modo dicendi uerum etiam cogitandi laborem, tantum sibi de facultate detraxit quantum imminuit industriae.

Ovide trist. 2,433-435
quid referam Ticidae, quid Memmi carmen, apud quos
rebus adest nomen nominibusque pudor?
Cinna quoque his comes est…

Crinagoras 11 Gow–Page ap. AP 9,545
Καλλιμάχου τὸ τορευτὸν ἔπος τόδε· δὴ γὰρ ἐπ’ αὐτῷ
   ὡνὴρ τοὺς Μουσέων πάντας ἔσεισε κάλους.
ἀείδει δ’ Ἑκάλης τε φιλοξείνοιο καλιὴν
   καί, Θησεῖ Μαραθὼν οὓς ἐπέθηκε πόνους·
τοῦ σοὶ καὶ νεαρὸν χειρῶν σθένος εἴη ἀρέσθαι,
   Μάρκελλε, κλεινοῦ τ’ αἶνον ἴσον βιότου.

 

 

 

Le projet de Lucrèce dans son contexte culturel (1)

Billets, , ,

Lucrèce 1,136-145
nec me animi fallit Graiorum obscura reperta
difficile inlustrare Latinis uersibus esse,
multa nouis uerbis praesertim cum sit agendum
propter egestatem linguae et rerum nouitatem.
sed tua me uirtus tamen et sperata uoluptas                                                  140
suauis amicitiae quemuis efferre laborem
suadet et inducit noctes uigilare serenas
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis.                                                145

Les problèmes de l’egestas linguae et de la rerum nouitas

  • Cicéron deor. 1,8 complures enim Graecis institutionibus eruditi ea quae didicerant cum ciuibus suis communicare non poterant quod illa quae a Graecis accepissent Latine dici posse diffiderent; quo in genere tantum profecisse uidemur ut a Graecis ne uerborum quidem copia uinceremur.
  • Cicéron 3,5 saepe diximus, et quidem cum aliqua querela non Graecorum modo sed eorum etiam qui se Graecos magis quam nostros haberi uolunt, nos non modo non uinci a Graecis uerborum copia sed esse in ea etiam superiores.

Lucrèce 1,830-833
nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian
quam Grai memorant nec nostra dicere lingua
concedit nobis patrii sermonis egestas,
sed tamen ipsam rem facilest exponere uerbis.

Cicéron ac. 1,4 nam cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui, si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos; sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt; itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent.

Cicéron ac. 1,8 sed meos amicos in quibus est studium in Graeciam mitto, id est ad Graecos ire iubeo, ut ex fontibus potius hauriant quam riuulos consectentur.

Cicéron ac. 1,10 causam autem probabilem tu quidem affers […] sed eam mihi non sane probas. immo uero et haec qui illa non poterunt et qui Graeca poterunt non contemnent sua. quid enim causae est cur poetas Latinos Graecis litteris eruditi legant, philosophos non legant ?

Les noua uerba

Lucrèce 1,926-930 = 4,1-5
auia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo. iuuat integros accedere fontis
atque haurire, iuuatque nouos decerpere flores
insignemque meo capiti petere inde coronam
unde prius nulli uelarint tempora Musae.                                                     930

v. 926-927
Callimaque frg. 1,21-28 Pfeiffer
καὶ γὰρ ὅτ⌋ε πρ⌊ώ⌋τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
  γούνασι⌋ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
‘.......]...ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
  θρέψαι, τὴ]ν̣ Μοῦσαν δ' ὠγαθὲ λεπταλέην·
πρὸς δέ σε] καὶ τόδ' ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
  τὰ στείβε⌋ιν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ' ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ' οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους  
  ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στε⌊ι⌋ν̣οτέρην ἐλάσεις.’

v. 927-928
Callimaque epigr. 28,1-4
ἐχθαίρω τὸ ποίημα τὸ κυκλικόν, οὐδὲ κελεύθῳ
  χαίρω, τίς πολλοὺς ὧδε καὶ ὧδε φέρει·
μισέω καὶ περίφοιτον ἐρώμενον, οὐδ' ἀπὸ κρήνης
  πίνω· σικχαίνω πάντα τὰ δημόσια.

Callimaque hymn. 2,105-112
ὁ Φθόνος Ἀπόλλωνος ἐπ' οὔατα λάθριος εἶπεν·
’οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ' ὅσα πόντος ἀείδει.’
τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ' ἤλασεν ὧδέ τ' ἔειπεν·
’Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγας ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλά
λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ' ὕδατι συρφετὸν ἕλκει.
Δηοῖ δ' οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι,
ἀλλ' ἥτις καθαρή τε καὶ ἀχράαντος ἀνέρπει
πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον.’

v. 928-930
Lucrèce 1,117-118
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno
detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum quae clara clueret.

Méléagre AP 4,1,1-4. 57-58
Μοῦσα φίλα, τίνι τάνδε φέρεις πάγκαρπον ἀοιδὰν
  ἢ τίς ὁ καὶ τεύξας ὑμνοθετᾶν στέφανον ;
ἄνυσε μὲν Μελέαγρος· ἀριζάλῳ δὲ Διοκλεῖ
  μναμόσυνον ταύταν ἐξεπόνησε χάριν.
…
ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις
 κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος.

Lucrèce 3,9-13
tu, pater, es rerum inuentor, tu patria nobis
suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis,   10
floriferis ut apes in saltibus omnia libant,
omnia nos itidem depascimur aurea dicta,
aurea, perpetua semper dignissima uita.

 

 

 

 

 

 

Vatinius, Cicéron et Calvus

Billets, , ,

Catulle 52
quid est, Catulle? quid moraris emori?
sella in curuli struma Nonius sedet,
per consulatum peierat Vatinius:
quid est, Catulle? quid moraris emori?

Cicéron Brut. 283 qui [sc. Caluus ORF n° 165 test. 1] orator fuit cum litteris eruditior quam Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi et exquisitius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, nimium tamen inquirens in se atque ipse sese obseruans metuensque, ne uitiosum conligeret, etiam uerum sanguinem deperdebat. itaque eius oratio nimia religione attenuata doctis et attente audientibus erat inlustris, <a> multitudine autem et a foro, cui nata eloquentia est, deuorabatur.

Catulle 53
risi nescio quem modo e corona,
qui, cum mirifice Vatiniana
meus crimina Caluus explicasset,
admirans ait haec manusque tollens,
“di magni, salaputium disertum!”.

Quintilien inst. 10,1,115 inueni qui Caluum [ORF n° 165 test. 5] praeferrent omnibus, inueni qui Ciceroni crederent, eum nimia contra se calumnia uerum sanguinem perdidisse ; sed est et sancta et grauis oratio et castigata et frequenter uehemens quoque. imitator autem est Atticorum, fecitque illi properata mors iniuriam, si quid adiecturus sibi, non si quid detracturus, fuit.

Quintilien inst. 12,1,22 quamquam neque ipsi Ciceroni Demosthenes uideatur satis esse perfectus, quem dormitare interim dicit, nec Cicero Bruto Caluoque, qui certe compositionem illius etiam apud ipsum reprendunt, nec Asinio utrique, qui uitia orationis eius etiam inimice pluribus locis insecuntur.

Quintilien inst. 12,10,13 quem [sc. Ciceronem] tamen et suorum homines temporum incessere audebant ut tumidiorem et Asianum et redundantem et in repetitionibus nimium et in salibus aliquando frigidum et in compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit, uiro molliorem: postea uero quam triumuirali proscriptione consumptus est, passim qui oderant, qui inuidebant, qui aemulabantur, adulatores etiam praesentis potentiae non responsurum inuaserunt.

Tacite dial. 18,5 legistis utique et Calui [ORF n° 165 test. 8 = ELM II n° 187 frg. 1] et Bruti [ORF n° 158 test. 11 = ELM II n° 54 frg. 3] ad Ciceronem missas epistulas, ex quibus facile est deprehendere Caluum quidem Ciceroni uisum exsanguem et aridum, Brutum autem otiosum atque diiunctum; rursusque Ciceronem a Caluo quidem male audisse tamquam solutum et eneruem, a Bruto autem, ut ipsius uerbis utar, tamquam « fractum atque elumbem ».

 

 

 

Pison et son entourage

Billets, , ,

Veranius et Fabullus

Le séjour en Espagne

Catulle 9
Verani, omnibus e meis amicis
antistans mihi milibus trecentis,
uenistine domum ad tuos penates
fratresque unanimos anumque matrem?
uenisti. o mihi nuntii beati!                                                       5
uisam te incolumem audiamque Hiberum
narrantem loca, facta, nationes,
ut mos est tuus, applicansque collum
iucundum os oculosque sauiabor.
o quantumst hominum beatiorum,                                            10
quid me laetius est beatiusue? 

Catulle 12
Marrucine Asini, manu sinistra
non belle uteris in ioco atque uino:
tollis lintea neglegentiorum.
hoc salsum esse putas? fugit te, inepte:
quamuis sordida res et inuenustast.                                           5
non credis mihi? crede Pollioni
fratri, qui tua furta uel talento
mutari uelit: est enim leporum
differtus puer ac facetiarum.
quare aut hendecasyllabos trecentos                                         10
exspecta, aut mihi linteum remitte;
quod me non mouet aestimatione,
uerumst mnemosynum mei sodalis.
nam sudaria Saetaba ex Hiberis
miserunt mihi muneri Fabullus                                                 15
et Veranius: haec amem necessest
ut Veraniolum meum et Fabullum.

La cohors  de Pison

Catulle 28
Pisonis comites, cohors inanis,
aptis sarcinulis et expeditis,
Verani optime tuque mi Fabulle,
quid rerum geritis? satisne cum isto
uappa frigoraque et famem tulistis?                                          5
ecquidnam in tabulis patet lucelli
expensum, ut mihi, qui meum secutus
praetorem refero datum lucello?
o Memmi, bene me ac diu supinum
tota ista trabe lentus irrumasti.                                                  10
sed, quantum uideo, pari fuistis
casu: nam nihilo minore uerpa
farti estis. pete nobiles amicos!
at uobis mala multa di deaeque
dent, opprobria Romuli Remique.                                             15

5. uappa, cf. Pline nat. 14,125 aliqua est musti picea natura uitiumque musto quibusdam in locis iterum sponte feruere, qua calamitate deperit sapor: uappae accidit nomen, probrosum etiam hominum, cum degenerauit animus .

Catulle 10
Varus me meus ad suos amores
uisum duxerat e foro otiosum,
scortillum, ut mihi tum repente uisumst,
non sane illepidum neque inuenustum.
huc ut uenimus, incidere nobis                                                 5
sermones uarii, in quibus, quid esset
iam Bithynia, quo modo se haberet,
ecquonam mihi profuisset aere.
respondi, id quod erat, nihil neque ipsis
nunc praetoribus esse nec cohorti,                                            10
cur quisquam caput unctius referret,
praesertim quibus esset irrumator
praetor, nec faceret pili cohortem.
“at certe tamen – inquiunt – quod illic
natum dicitur esse, comparasti                                                  15
ad lecticam homines”. ego, ut puellae
unum me facerem beatiorem,
“non – inquam – mihi tam fuit maligne,
ut, prouincia quod mala incidisset,
non possem octo homines parare rectos”.                                  20
at mi nullus erat nec hic neque illic,
fractum qui ueteris pedem grabati
in collo sibi collocare posset.
hic illa, ut decuit cinaediorem,
“quaeso – inquit mihi – mi Catulle, paulum                               25
istos commoda! nam uolo ad Serapim
deferri”. “mane – inquii puellae –
“istud quod modo dixeram me habere,
fugit me ratio: meus sodalis,
Cinnast Gaius, is sibi parauit.                                                   30
uerum, utrum illius an mei, quid ad me?
utor tam bene quam mihi paratis.
sed tu insulsa male et molesta uiuis,
per quam non licet esse neglegentem”.

Catulle 47
Porci et Socration, duae sinistrae
Pisonis, scabies famesque mundi,
uos Veraniolo meo et Fabullo
uerpus praeposuit Priapus ille?
uos conuiuia lauta sumptuose
de die facitis, mei sodales
quaerunt in triuio uocationes?

Les caractéristiques du proconsulat de Pison selon Cicéron

Cicéron Pis. 88 legatorum tuorum optimus abs te quisque uiolatus, tribuni militares non recepti, M. Baebius, uir fortis, interfectus iussu tuo.

Cicéron Pis. 69 itaque admissarius iste, simul atque audiuit uoluptatem a philosopho tanto opere laudari, nihil expiscatus est, sic suos sensus uoluptarios omnis incitauit, sic ad illius hanc orationem adhinniuit, ut non magistrum uirtutis sed auctorem libidinis a se illum inuentum arbitraretur.

admissarius cf. Plaute mil. 1111-1113 abi sis hinc, nam tu quidem | ad equas fuisti scitus admissarius, | qui consectare qua maris qua feminas

Cicéron Pis. 67 est enim quaedam quae, quamquam omnis est uitiosa atque turpis, <est> tamen ingenuo ac libero dignior. nihil apud hunc lautum, nihil elegans, nihil exquisitum – laudabo inimicum – quin ne magno opere quidem quicquam praeter libidines sumptuosum. toreuma nullum, maximi calices, et ei, ne contemnere suos uideatur, Placentini; exstructa mensa non conchyliis aut piscibus, sed multa carne subrancida. serui sordidati ministrant, non nulli etiam senes; idem coquus, idem atriensis; pistor domi nullus, nulla cella; panis et uinum a propola atque de cupa; Graeci stipati quini in lectis, saepe plures; ipse solus; bibitur usque eo dum de dolio ministretur. ubi galli cantum audiuit, auum suum reuixisse putat; mensam tolli iubet.

Cicéron Pis. 40 quid tandem erat actum aut gestum in tua prouincia de quo ad senatum cum gratulatione aliqua scribi abs te oporteret? uexatio Macedoniae, an oppidorum turpis amissio, an sociorum direptio, an agrorum depopulatio, an munitio Thessalonicae, an obsessio militaris uiae, an exercitus nostri interitus ferro, fame, frigore, pestilentia?

Cicéron Sest. 21-22 alter multos plane in omnis partis fefellit; erat enim hominum opinioni nobilitate ipsa, blanda conciliatricula, commendatus. omnes boni semper nobilitati fauemus, et quia utile est rei publicae nobilis homines esse dignos maioribus suis, et quia ualet apud nos clarorum hominum et bene de re publica meritorum memoria, etiam mortuorum. quia tristem semper, quia taciturnum, quia subhorridum atque incultum uidebant, et quod erat eo nomine ut ingenerata familiae frugalitas uideretur, fauebant, gaudebant, et ad integritatem maiorum spe sua hominem uocabant materni generis obliti. […] (22.) […] animus eius uultu, flagitia parietibus tegebantur. sed haec obstructio nec diuturna est neque obducta ita ut curiosis oculis perspici non possit.

Le rôle de Philodème de Gadara

Philodème 23 Page = AP 11,44 (Φιλοδήμου)
αὔριον εἰς λιτήν σε καλιάδα, φίλτατε Πείσων,
 ἐξ ἐνάτης ἕλκει μουσοφιλὴς ἕταρος
εἰκάδα δειπνίζων ἐνιαύσιον· εἰ δ’ ἀπολείψῃς
 οὔθατα καὶ Βρομίου Χιογενῆ πρόποσιν,
ἀλλ’ ἑτάρους ὄψει παναληθέας, ἀλλ’ ἐπακούσῃ                                           5
 Φαιήκων γαίης πουλὺ μελιχρότερα·
ἢν δέ ποτε στρέψῃς καὶ ἐς ἡμέας ὄμματα, Πείσων,
 ἄξομεν ἐκ λιτῆς εἰκάδα πιοτέρην.

Catulle 13
cenabis bene, mi Fabulle, apud me
paucis, si tibi di fauent, diebus,
si tecum attuleris bonam atque magnam
cenam, non sine candida puella
et uino et sale et omnibus cachinnis.                                         5
haec si, inquam, attuleris, uenuste noster,
cenabis bene: nam tui Catulli
plenus sacculus est aranearum.
sed contra accipies meros amores
seu quid suauius elegantiusuest:                                               10
nam unguentum dabo, quod meae puellae
donarunt Veneres Cupidinesque;
quod tu cum olfacies, deos rogabis,
totum ut te faciant, Fabulle, nasum.

8 cf. Aphranius 410-411 Ribbeck = 411-412 Daviault : tanne arcula | tua plena est aranearum ; Plaute aul. 84 ita inaniis sunt oppletae atque araneis 

11-12 cf. Homère Od. 18,192-194 κάλλεϊ μέν οἱ πρῶτα προσώπατα καλὰ κάθηρεν | ἀμβροσίῳ, οἵῳ περ ἐϋστέφανος Κυθέρεια | χρίεται, εὖτ' ἂν ἴῃ Χαρίτων χορὸν ἱμερόεντα.

 

 

Catulle et César: littérature et histoire

Billets, , ,

Carmen 93

nil nimium studeo, Caesar, tibi uelle placere,
   nec scire utrum sis albus an ater homo.

v. 2 cf. Cicéron Phil. 2,41 uide quam te amarit is qui albus aterne fuerit ignoras ; Apulée apol. 16 praeter quod non sum iurgiosus, etiam libenter te nuper usque albus an ater esses ignoraui et adhuc hercle non satis noui. 

César et la stratégie du consensus

Suétone Iul. 20,2 unus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium administrauit, ut nonnulli urbanorum, cum quid per iocum testandi gratia signarent, non “Caesare et Bibulo”, sed “Iulio et Caesare consulibus” actum scriberent bis eundem praeponentes nomine atque cognomine, utque uulgo mox ferrentur hi uersus [uers. pop. in Caes. 1 Blänsdorf]:
non Bibulo quiddam nuper sed Caesare factum est:
   nam Bibulo fieri consule nil memini.

Suétone Iul. 23,2 ad securitatem ergo posteri temporis in magno negotio habuit obligare semper annuos magistratus et e petitoribus non alios adiuuare aut ad honorem pati peruenire, quam qui sibi recepissent propugnaturos absentiam suam; cuius pacti non dubitauit a quibusdam ius iurandum atque etiam syngrapham exigere.

Cicéron ad Q. fr. 2,14,5 (Rome, début juin 54) res Romanae se sic habebant: erat non nulla spes comitiorum sed incerta, erat aliqua suspicio dictaturae, ne ea quidem certa, summum otium forense sed senescentis magis ciuitatis quam acquiescentis.

Plutarque Caes. 20,2 ἐνταῦθα καθήμενος ἐδημαγώγει, πολλῶν πρὸς αὐτὸν ἀφικνουμένων, διδοὺς ὧν ἕκαστος δεηθείη, καὶ πάντας ἀποπέμπων τὰ μὲν ἔχοντας ἤδη παρ᾿ αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐλπίζοντας. καὶ παρὰ τὸν ἄλλον δὲ πάντα τῆς στρατείας χρόνον ἐλάνθανε τὸν Πομπήϊον ἐν μέρει νῦν μὲν τοὺς πολεμίους τοῖς τῶν πολιτῶν ὅπλοις καταστρεφόμενος, νῦν δὲ τοῖς ἀπὸ τῶν πολεμίων χρήμασιν αἱρῶν τοὺς πολίτας καὶ χειρούμενος.

Cicéron fam. 7,5,3 (ad Caesarem, Rome, avril 54) mitto igitur ad te Trebatium atque ita mitto ut initio mea sponte, post autem inuitatu tuo mittendum duxerim. hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. de quo tibi homine haec spondeo, non illo uetere uerbo meo quod, cum ad te de Milone scripsissem, iure lusisti sed more Romano quomodo homines non inepti loquuntur, probiorem hominem, meliorem uirum, pudentiorem esse neminem. accedit etiam quod familiam ducit in iure ciuili, singulari memoria, summa scientia.

César epist. n° 28 frg. 23 Cugusi ap. Cic. fam. 7,5,2 (Rome, avril 54) M. <Cur>ti filium [Shackleton Bailey : M. itfiuium mss.], quem mihi commendas, uel regem Galliae faciam; uel hunc Leptae delega, si uis, tu ad me alium mitte quem ornem.

César Gall. 1,39,2 hic primum ortus est [sc. timor] a tribunis militum praefectis reliquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant.

César epist. n° 28 frg. 24 Cugusi ap. Cic. ad Q. fr. 2,14,3 (Rome, début juin 54) Trebatium quod ad se miserim persalse et humaniter etiam gratias mihi agit. negat enim in tanta multitudine eorum qui una essent quemquam fuisse qui uadimonium concipere posset.

Suétone Iul. 27,1-2 omnibus uero circa eum atque etiam parte magna senatus gratuito aut leui faenore obstrictis, ex reliquo quoque ordinum genere uel inuitatos uel sponte ad se commeantis uberrimo congiario prosequebatur, libertos insuper seruulosque cuiusque, prout domino patronoue gratus qui esset. (2.) iam reorum aut obaeratorum aut prodigae iuuentutis subsidium unicum ac promptissimum erat, nisi quos grauior criminum uel inopiae luxuriaeue uis urgeret, quam ut subueniri posset a se; his plane palam bello ciuili opus esse dicebat.

Les relations de César avec la famille de Catulle

Suétone Iul. 73 simultates contra nullas tam graues excepit umquam, ut non occasione oblata libens deponeret. […] Gaio Caluo post famosa epigrammata de reconciliatione per amicos agenti ultro ac prior scripsit. Valerium Catullum, a quo sibi uersiculis de Mamurra perpetua stigmata imposita non dissimulauerat, satis facientem eadem die adhibuit cenae hospitioque patris eius, sicut consuerat, uti perseuerauit.

Tacite ann. 4,34,5 Antonii epistulae Bruti contiones falsa quidem in Augustum probra set multa cum acerbitate habent ; carmina Bibaculi et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur : sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis an sapientia. namque spreta exolescunt : si irascare, adgnita uidentur.

César et la Gaule Cisalpine

Suétone Iul. 8 decedens ergo ante tempus colonias Latinas de petenda ciuitate agitantes adiit, et ad audendum aliquid concitasset, nisi consules conscriptas in Ciliciam legiones paulisper ob id ipsum retinuissent.

Salluste Catil. 49,2 uterque cum illo [sc. Caesare] grauis inimicitias exercebant; Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter quoiusdam Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus.

Calvus et les barbatuli iuuenes

Suétone Iul. 5 tribunatu militum […] actores restituendae tribuniciae potestatis, cuius uim Sulla deminuerat, enixissime iuuit.

Cicéron Att. 1,14,5 (Rome, 13.02.61) nam cum dies uenisset rogationi ex senatus consulto ferendae, concursabant barbatuli iuuenes, totus ille grex Catilinae duce filiola Curionis, et populum ut antiquaret rogabant. Piso autem consul, lator rogationis, idem erat dissuasor. operae Clodianae pontis occuparant, tabellae ministrabantur ita ut nulla daretur ‘uti rogas.’

Cicéron Att. 1,16,11 (Rome, début juillet 61, après le meurtre de Clodius) accedit illud, quod illa contionalis hirudo aerari, misera ac ieiuna plebecula, me ab hoc Magno unice diligi putat; et hercule multa et iucunda consuetudine coniuncti inter nos sumus, usque eo ut nostri isti comissatores coniurationis, barbatuli iuuenes, illum in sermonibus Cn. Ciceronem appellent.

Cicéron Catil. 2,22-23 postremum autem genus est non solum numero uerum etiam genere ipso atque uita quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis, uelis amictos, non togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. (23.) in his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes impuri impudicique uersantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque saltare et cantare sed etiam sicas uibrare et spargere uenena didicerunt. Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium Catilinarum futurum.

 

 

 

 

Le cycle de Mentula

Billets, , , , , ,

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
   hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann:  ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
   Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

 

Le cycle d’Ameana

Billets, , ,

Catulle 113
consule Pompeio primum duo, Cinna, solebant
  Mucillam: facto consule nunc iterum
manserunt duo, sed creverunt milia in unum
  singula. fecundum semen adulterio.

Catulle 41
Ameana puella defututa
tota milia me decem poposcit,
ista turpiculo puella naso,
decoctoris amica Formiani.
propinqui, quibus est puella curae,                        5
amicos medicosque conuocate:
non est sana puella, nec rogare
qualis sit solet aes imaginosum.

Catulle 43
salue, nec minimo puella naso
nec bello pede nec nigris ocellis
nec longis digitis nec ore sicco
nec sane nimis elegante lingua,
decoctoris amica Formiani.                                   5
ten prouincia narrat esse bellam ?
tecum Lesbia nostra comparatur ?
o saeclum insapiens et infacetum !

Catulle 42
adeste, hendecasyllabi, quot estis
omnes undique, quotquot estis omnes.
iocum me putat esse moecha turpis
et negat mihi uestra reddituram
pugillaria, si pati potestis.                                                5
persequamur eam et reflagitemus.
quae sit, quaeritis? illa, quam uidetis
turpe incedere, mimice ac moleste
ridentem catuli ore Gallicani.
circumsistite eam et reflagitate                                     10
“moecha putida, redde codicillos,
redde, putida moecha, codicillos”.
non assis facis? o lutum, lupanar,
aut si perditius potes quid esse.
sed non est tamen hoc satis putandum.                             15
quod si non aliud potest, ruborem
ferreo canis exprimamus ore.
conclamate iterum altiore uoce
“moecha putida, redde codicillos,
redde, putida moecha, codicillos”.                         20
sed nil proficimus, nihil mouetur.
mutanda est ratio modusque nobis,
siquid proficere amplius potestis:
“pudica et proba, redde codicillos”.

v. 4 uestra cf. Virgile ecl. 9,2-4 o Lycida, uiui peruenimus, aduena nostri |(quod numquam ueriti sumus) ut possessor agelli.

v. 8 turpe incedere cf. Pétrone 126,2 quo incessus arte compositus et ne uestigia quidem pedum extra mensuram aberrantia, nisi quod formam prostituis ut uendas? ; 126,3 ex uultibus […] hominum mores colligo, et cum spatiantem uidi, quid cogites scio ; CIL 6,15346 (= 1,1211) 7 sermone lepido, tum autem incessu commodo.

v. 9 ridentem… catuli cf. Plaute capt. 485-486 ne canem quidem irritatam uoluit quisquam imitarier: | saltem, si non arriderent, dentes ut restringerent.

v. 11-12 cf. Ménandre pc. 256-257 Γλυκέρα με καταλέλοιπε, καταλέλοιπέ με | Γλυκέρα, Πάταικε.

v. 13 assis cf. Catulle 5,2-3 rumoresque senum seueriorum | omnes unius aestimemus assis.

v. 13 o lutum, lupanar cf. Plaute Persa 406-407 oh lutum lenonium, | commixtum caeno sterculinum publicum ; Cicéron Pis. 62 o tenebrae, o lutum, o sordes, o paterni generis oblite, materni uix memor!

v. 16-17 cf. Lucilius 2 Marx = 1,3 Charpin inritata canes quam homo quam planius dicit ; 377 Marx = 9,19 Charpin
R non multum est hoc cacosyntheton atque canina.
 
v. 17 ferreo… ore cf. Cicéron Pis. 63 os tuum ferreum.

v. 24 cf.
Afranius com. 116-117 = 130-131 Daviault
nam proba et pudica quod sum, consulo et parco mihi,
quoniam comparatum est, uno ut simus contentae uiro.

Horace epod. 17,36-41
quae finis aut quod me manet stipendium?
effare: iussas cum fide poenas luam,
paratus expiare, seu poposceris  
centum iuuencos, siue mendaci lyra
uoles sonare: “tu pudica, tu proba                 40
perambulabis astra sidus aureum”.

Ulpien dig. 6,1,9 ubi enim probaui rem meam esse, necesse habebit possessor restituere, qui non obiecit aliquam exceptionem.

Festus p. 190,32-36 Lindsay: occentassint antiqui dicebant quod nunc conuicium fecerint dicimus, quod id clare et cum quodam canore fit, ut procul exaudiri possit. quod turpe habetur, quia non sine causa fieri putatur.

lib. gloss. FL27 flagitat [Verg. Aen. 2,124]: cum clamore interrogat; proprie autem est flagitare debitorem in publico saepius interpellare.

Plaute most. 568-609
[TR.] saluere iubeo te, Misargyrides, bene.
[DAN.] salue et tu. quid de argentost? [TR.] abi sis, belua.
continuo adueniens pilum iniecisti mihi.
[DAN.] hic homo est inanis. [TR.] hic homo est certe hariolus.
[DAN.] quin tu istas mittis tricas? [TR.] quin quid uis cedo.
[DAN.] ubi Philolaches est? [TR.] numquam potuisti mihi
magis opportunus aduen<ire quam> aduenis.
[DAN.] quid est? [TR.] concede huc. <[DAN.] quin mihi faenus red>ditur?                     575
[TR.] scio te bona esse uoce, ne clama nimis.
[DAN.] ego hercle uero clamo. [TR.] ah, gere morem mihi.
[DAN.] quid tibi ego morem uis geram? [TR.] abi quaeso hinc domum.
[DAN.] abeam? [TR.] redito huc circiter meridie.
[DAN.] reddeturne igitur faenus? [TR.] reddeturne. abi.                                                  580
[DAN.] quid ego huc recursem aut operam sumam aut conteram?
quid si hic manebo potius ad meridie?  
[TR.] immo abi domum, uerum hercle dico, abi modo.
[DAN.] quin uos mihi faenus date. quid hic nugamini?
[TR.] eu hercle, ne tu – abi modo, ausculta mihi.
[DAN.] iam hercle ego illum nominabo. * * [TR.] euge strenue.
beatus uero es nunc, quom clamas. [DAN.] meum peto.
multos me hoc pacto iam dies frustramini.
molestus si sum, reddite argentum: abiero.                                                                     590
responsiones omnes hoc uerbo eripis.
[TR.] sortem accipe. [DAN.] immo faenus, id primum uolo.
[TR.] quid ais tu, omnium hominum taeterrime?
uenisti huc te extentatum? agas quod in manu est.
non dat, non debet. [DAN.] non debet? [TR.] ne frit quidem                                            595
ferre hinc potes. an metuis ne quo abeat foras
urbe exulatum faenoris causa tui,
quoi sortem accipere iam licet? [DAN.] quin non peto
sortem: illuc primum, faenus, reddundum est mihi.
[TR.] molestus ne sis. nemo dat, age quid lubet.                                                              601
tu solus, credo, faenore argentum datas.
[DAN.] cedo faenus, redde faenus, faenus reddite.
daturin estis faenus actutum mihi?
datur faenus mihi? [TR.] faenus illic, faenus hic.                                                             605
nescit quidem nisi faenus fabularier.  
ultro te. neque ego taetriorem beluam
uidisse me umquam quemquam quam te censeo.
[DAN.] non edepol tu nunc me istis uerbis territas.
[TH.] * calidum hoc est: etsi procul abest, urit male. *

Plaute Pseud.  357-369
[CAL.] Pseudole, adsiste altrim secus atque onera hunc maledictis. [PS.] licet.
numquam ad praetorem aeque cursim curram, ut emittar manu.
[CAL.] ingere mala multa. [PS.] iam ego te differam dictis meis.
impudice. [BAL.] itast. [CAL.] sceleste. [BAL.] dicis uera. [PS.] uerbero.                                 360
[BAL.] quippini? [CAL.] bustirape. [BAL.] certo. [PS.] furcifer. [BAL.] factum optume.
[CAL.] sociofraude. [BAL.] sunt mea istaec. [PS.] parricida. [BAL.] perge tu.
[CAL.] sacrilege. [BAL.] fateor. [PS.] periure. [BAL.] uetera uaticinamini.
[CAL.] legirupa. [BAL.] ualide. [PS.] permities adulescentum. [BAL.] acerrume.
[CAL.] fur. [BAL.] babae. [PS.] fugitive. [BAL.] bombax. [CAL.] fraus populi. [BAL.] planissume.
[PS.] fraudulente. [CAL.] impure. [PS.] leno. [CAL.] caenum. [BAL.] cantores probos.             366
[CAL.] uerberauisti patrem atque matrem. [BAL.] atque occidi quoque,
potius quam cibum praehiberem: num peccaui quippiam?
[PS.] in pertusum ingerimus dicta dolium, operam ludimus.

 

 

Catulle 54 et 57 : les amis de César

Billets, , , ,

Caelius à Cicéron fam. 8,4,2 (Rome, 1er août 51) Caesar, qui solet infimorum hominum amicitiam sibi qualibet impensa adiungere.

Le carmen 54

éd. Mynors 1958

éd. Thomson 1997

Othonis caput oppido est pusillum,
†et heri† rustice semilauta crura,
subtile et leue peditum Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto…                        5
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

Othonis caput oppido est pusillum ;
at, mi Rustice, semilauta crura,
subtile et leue peditum, Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto.

54b
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

 
Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

2. semilauta cf. Cratinus frg. 457 Kassel & Austin ἡμίλουτοι ; Plaute Poen. 316 ut quidem tu huius oculos inlutis manibus tractes aut teras?

3. peditum cf. Aristophane nub. 394 πορδή ; Martial 4,87,4 pedere Bassa solet ; 7,18,9 pedere te mallem

5. recocto cf. Pétrone frg. 21 anus recocta uino | trementibus labellis ; Aristophane eq. 1321 τὸν Δῆμον ἀφεψήσας ὑμῖν καλὸν ἐξ αἰσχροῦ πεπόηκα.

Théophraste char. 4,1-5 ἡ δὲ ἀγροικία δόξειεν ἂν εἶναι ἀμαθία ἀσχήμων, ὁ δὲ ἄγροικος τοιοῦτός τις, (2.) οἷος κυκεῶνα πιὼν εἰς ἐκκλησίαν πορεύεσθαι. (3.) καὶ τὸ μύρον φάσκειν οὐδὲν τοῦ θύμου ἥδιον ὄζειν. (4.) καὶ μείζω τοῦ ποδὸς τὰ ὑποδήματα φορεῖν. (5.) καὶ μεγάλῃ τῇ φωνῇ λαλεῖν. (6.) καὶ τοῖς μὲν φίλοις καὶ οἰκείοις ἀπιστεῖν, πρὸς δὲ τοὺς αὑτοῦ οἰκέτας ἀνακοινοῦσθαι περὶ τῶν μεγίστων. καὶ τοῖς παρ᾿ αὐτῷ ἐργαζομένοις μισθωτοῖς ἐν ἀγρῷ πάντα τὰ ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας διηγεῖσθαι. (7.) καὶ ἀναβεβλημένος ἄνω τοῦ γόνατος καθιζάνειν ὥστε τὰ γυμνὰ αὐτοῦ φαίνεσθαι.

Le carmen 57

pulcre conuenit improbis cinaedis,
Mamurrae pathicoque Caesarique.
nec mirum : maculae pares utrisque,
urbana altera et illa Formiana,
impressae resident nec eluentur:                                     5
morbosi pariter, gemelli utrique,
uno in lecticulo erudituli ambo,
non hic quam ille magis uorax adulter,
riuales socii puellularum.
pulchre conuenit improbis cinaedis.                             10

Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

1 et 10 conuenit cf. Martial 8,35 cum sitis similes paresque uita, | uxor pessima, pessimus maritus, | miror, non bene conuenire uobis.

4 urbana cf. Suétone Iul. 18,1 ex praetura ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes creditores interuentu sponsorum remouit ac neque more neque iure, ante quam prouinciae or{di}narentur, profectus est.

4 Formiana cf. Catulle 114,4 fructus sumptibus exsuperat sc. Mamurra ; 41,4 et 43,5 decoctor… Formianus

6 gemelli cf. (A) Catulle 100,3-4 hoc est quod dicitur, illud | fraternum uere dulce sodalicium ; Horace serm. 2,3,243-244 par nobile fratrum | nequitia et nugis prauorum et amore gemellum ; epist. 1,10,3-4 ad cetera paene gemelli | fraternis animis ; (B) Pacuvius trag. 174 Ribbeck = 121 Schierl par fortitudo, gemina confidentia ; Cicéron Verr. 2,3,155 consorti quidem in lucris atque furtis, gemino et simillimo nequitia, improbitate, audacia ; (C) Pétrone 35,3 super geminos testiculos ac rienes ; 39,7 in geminis autem nascuntur bigae et boues et colei et qui utrosque parietes linunt ; (D) anth. Lat. 457,8 Riese si fierent parte minus gemini 


7. erudituli cf. Tacite dial. 21,6 nisi forte quisquam aut Caesaris Pro Decio Samnite aut Bruti Pro Deiotaro rege ceterosque eiusdem lentitudinis ac teporis libros legit, nisi qui et carmina eorundem miratur.

9. riuales socii cf. Plaute stich.431-434 et 729-733 amicam ego habeo Stephanium hinc ex proxumo, | tui fratris ancillam: eo condixi in symbolam  | ad cenam, ad eius conseruom Sangarinum Syrum. |  eademst amica ambobus, riuales sumus. […] haec facetiast, amare inter se riualis duos, |  uno cantharo potare, unum scortum ducere.   |  hoc memorabilest: ego tu sum, tu es ego, unianimi sumus,  |  unam amicam amamus ambo, mecum ubi est, tecum est tamen; | tecum ubi autem est, mecum ibi autemst: neuter neutri inuidet.

Catulle 29 : Mamurra et les triumvirs

Billets, , , ,

Mamurra et sa famille entre Formies et Rome

Horace sat. 1,5,37-38
in Mamurrarum lassi deinde urbe manemus,
Murena praebente domum, Capitone culinam.

Porphyrion ad loc. p. 215,31-216,1 Meyer : Formias urbem significat. hic namque fuit familia Mamurrarum honesto loco nata.

Ps. Acron ad loc. p 67,14-17 Keller : in Formias ciuitatem, quia Mamurrae quidam fratres dicebantur senatores, qui maximam partem Formianae ciuitatis possidebant; ideo dicebatur Mamurrana ciuitas.

NSA 1908, 392 = AE 1909, 63 (Formies, Ire moitié Ier p. C.)
Aufilliae P(ubli) | Mamurrae

CIL viii 18913 = ILAlg 2,2,4712 = LBIRNA 365 (Thibilis, Numidie)
M(arcus) Vitruuius | Mamurra | arcus | s(ua) p(ecunia) f(ecit)

Pline nat. 36,48 primum Romae parietes crusta marmoris operuisse totos domus suae in Caelio monte Cornelius Nepos [frg. 33 Marshall (ex exemplis ?)] tradit Mamurram, Formiis natum equitem Romanum, praefectum fabrum C. Caesaris in Gallia, ne quid indignitati desit, tali auctore inuenta re. hic namque est Mamurra Catulli Veroniensis carminibus proscissus, quem, ut res est, domus ipsius clarius quam Catullus [29,3-4] dixit habere quidquid habuisset Comata Gallia. namque adicit idem Nepos primum totis aedibus nullam nisi e marmore columnam habuisse et omnes solidas e Carystio aut Luniensi.

Cicéron Att. 7,7,6 (Formies, 19/12/50) quid ergo ? exercitum retinentis cum legis dies transierit rationem haberi placet ? mihi uero ne absentis quidem ; sed cum id datum est, illud una datum est. annorum autem decem imperium et ita latum <placet> ? placet igitur etiam me expulsum et agrum Campanum perisse et adoptatum patricium a plebeio, Gaditanum a Mytilenaeo, et Labieni diuitiae et Mamurrae placent et Balbi horti et Tusculanum. sed horum omnium fons unus est. imbecillo resistendum fuit, et id erat facile ; nunc legiones XI, equitatus tantus quantum uolet, Transpadani, plebes urbana, tot tribuni pl., tam perdita iuuentus, tanta auctoritate dux, tanta audacia. cum hoc aut depugnandum est aut habenda e lege ratio.

Cicéron Att. 13,52,1 (Pouzzoles, 19/12/45) o hospitem mihi tam grauem ἀμεταμέλητον ! fuit enim periucunde. […] ille tertiis Saturnalibus apud Philippum ad h. vii, nec quemquam admisit ; rationes, opinor, cum Balbo. inde ambulauit in litore. post h. viii in balneum. tum audiuit de Mamurra, uultum non mutauit. unctus est, accubuit.

Catulle 29

quis hoc potest uidere, quis potest pati,
nisi impudicus et uorax et aleo,
Mamurram habere quod comata Gallia
habebat ante et ultima Britannia ?
cinaede Romule, haec uidebis et feres ?                           5
et ille nunc superbus et superfluens
perambulabit omnium cubilia,
ut albulus columbus aut Adoneus?
cinaede Romule, haec uidebis et feres?
es impudicus et uorax et aleo.                                               10
eone nomine, imperator unice,
fuisti in ultima occidentis insula,
ut ista uestra diffututa mentula
ducenties comesset aut trecenties ?
quid est alid sinistra liberalitas ?                                          15
parum expatrauit an parum helluatus est ?
paterna prima lancinata sunt bona,
secunda praeda Pontica, inde tertia
Hibera, quam scit amnis aurifer Tagus.
nunc Galliae timetur et Britanniae.                                     20
quid hunc malum fouetis? aut quid hic potest
nisi uncta deuorare patrimonia?
eone nomine †urbis opulentissime†
socer generque, perdidistis omnia?

Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

2. impudicus et uorax et aleo cf. Naevius com. 118 Ribbeck pessimorum pessime, audax, ganeo lustro aleo!

3. comata Gallia cf. Cicéron Phil. 8,27 Galliam, inquit, togatam remitto, comatam postulo.

8. albulus columbus cf. Alexis frg. 214 Kock = 217 Kassel & Austin λευκὸς Ἀφροδίτης εἰμὶ γὰρ περιστερός.


8. Adoneus cf. Plaute Men. 144 ubi aquila Catameitum raperet aut ubi Venus Adoneum ?

11. imperator unice cf. Cicéron Lig. 7 apud quem igitur hoc dico? nempe apud eum qui, cum hoc sciret, tamen me, ante quam uidit, rei publicae reddidit; qui ad me ex Aegypto litteras misit ut essem idem qui fuissem; qui me, cum ipse imperator in toto imperio populi Romani unus esset, esse alterum passus est.

16. expatrauit cf. schol. à Perse 1,18 : patratio est rei uenereae perfectio uel consummatio.

16. helluatus est cf. Gloss. 6,516 s.v. helluor : ἀσωτεύομαι ; s.v. helluantes : auide comedentes ; Paul-Diacre chez Festus p. 88,15 Lindsay : heluo dictus [est] immoderate bona sua consumens.

24. perdidistis omnia cf. Cicéron Att. 1,16,5 (Rome, début juillet 61) ita fortes tamen fuerunt ut summo proposito periculo uel perire maluerint quam perdere omnia ; 2,21,1 (Rome, post 25/07/59) iracundiam atque intemperantiam illorum [sc. Caesaris et Pompeii] sumus experti qui Catoni irati omnia perdiderunt ; 14,1,1 (maison de Matius, 7/04/44) quid quaeris ? perisse omnia aiebat.

La datation du carmen 29

  • première expédition en Bretagne (été 55) : Suétone 47 Britanniam petisse spe margaritarum, quarum amplitudinem conferentem interdum sua manu exegisse pondus [scil. Caesarem].
  • deuxième expédition en Bretagne (été 54) : Cicéron 7,7,1 (ad Trebatium, fin juin 54) in Britannia nihil esse audio neque auri neque argenti ; Att. 4,16,7 (1/07/54) etiam illud iam cognitum est nec argenti scrupulum esse ullum in illa insula neque ullam spem praedae nisi ex mancipiis.

La postérité du carmen 29

  • Pline nat. 36,48 quidquid habuisset Comata Gallia
  • Quintilien inst. 9,4,141 aspera uero et maledica, ut dixi, etiam in carmine iambis grassantur : « quis potest uidere, quis potest pati, | nisi inpudicus et uorax et aleo ? »
  • [Virgile] catal. 6,5-6 ut ille uersus usquequaque pertinet : | gener socerque, perdidistis omnia

Catulle et l’épopée militaire

Billets, , , , , ,

Les frères Cicéron et le poème sur César en Bretagne

Cicéron ad Q. fr. 2,13,2 (Rome, début juin 54) ego, quoniam in isto homine colendo tam indormiui diu te mehercule saepe excitante, cursu corrigam tarditatem cum equis tum uero, quoniam tu scribis poema ab eo nostrum probari, quadrigis poeticis. modo mihi date Britanniam quam pingam coloribus tuis, penicillo meo.

Cicéron ad Q. fr. 3,5,4 (Tusculum, fin octobre/début novembre 54) quod me de uersibus faciendis rogas, incredibile est, mi frater, quam egeam tempore, nec sane satis commoueor animo ad ea quae uis canenda. ἐμπαθὲς [Cugusi 1970 : 17: ΑΜΠΩΕΙϹ codd.] uero et ea quae ipse ego ne cogitando quidem consequor tu, qui omnis isto eloquendi et exprimendi genere superasti, a me petis?

Volusius

Catulle 36
annales Volusi, cacata charta,
uotum soluite pro mea puella:
nam sanctae Veneri Cupidinique
uouit, si sibi restitutus essem
desissemque truces uibrare iambos,                                          5
electissima pessimi poetae
scripta tardipedi deo daturam
infelicibus ustulanda lignis.
et hoc pessima se puella uidit
iocose ac lepide uouere diuis.                                                   10
nunc, o caeruleo creata ponto,
quae sanctum Idalium Vriosque apertos,
quaeque Ancona Cnidumque harundinosam
colis, quaeque Amathunta, quaeque Golgos,
quaeque Dyrrachium, Hadriae tabernam,                                  15
acceptum face redditumque uotum,
si non illepidum neque inuenustumst.
at uos interea uenite in ignem,
pleni ruris et inficetiarum
annales Volusi, cacata charta!                                                   20

Catulle 95,1-3. 7-8
Smyrna mei Cinnae, nonam post denique messem
quam coeptast nonamque edita post hiemem,
milia cum interea quingenta Hortensius in uno
 […]
at Volusi annales Paduam morientur ad ipsam
et laxas scombris saepe dabunt tunicas.

Furius Bibaculus

Furius Bibaculus frg. 1 Blänsdorf
si quis forte mei domum Catonis,
depictas minio assulas et illos
custodis uidet hortulos Priapi,
miratur, quibus ille disciplinis
tantam sit sapientiam assecutus,
quem tres cauliculi, selibra farris,
racemi duo tegula sub una
ad summam prope nutriant senectam.

Furius Bibaculus frg. 2 Blänsdorf
Catonis modo, Galle, Tusculanum
tota creditor urbe uenditabat.
mirati sumus unicum magistrum,
summum grammaticum, optimum poetam,
omnes soluere posse quaestiones,
unum deficere expedire nomen.
en cor Zenodoti, en iecur Cratetis!

Furius Bibaculus frg. 6 Blänsdorf
Cato grammaticus, Latina Siren,
qui solus legit ac facit poetas.

Tacite ann. 4,34,5 carmina Bibaculi et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur; sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis an sapientia.

Furius Bibaculus frg. 15 Blänsdorf
Iuppiter hibernas cana niue conspuit Alpeis.

Horace sat. 1,10,36-37
turgidus Alpinus iugulat dum Memnona, dumque
defingit Rheni luteum caput…

Horace sat. 2,5,40-41
… seu pingui tentus omaso
Furius hibernas caua niue conspuet Alpis.

Catulle 11

Furi et Aureli, comites Catulli,
siue in extremos penetrabit Indos,
litus ut longe resonante Eoa
    tunditur unda,
siue in Hyrcanos Arabasue molles,                                                5
seu Sagas sagittiferosue Parthos,
siue quae septemgeminus colorat
    aequora Nilus,
siue trans altas gradietur Alpes,
Caesaris uisens monumenta magni,                                          10
Gallicum Rhenum, horribilesque ulti-
    mosque Britannos,
omnia haec, quaecumque feret uoluntas
caelitum, temptare simul parati:
pauca nuntiate meae puellae                                                        15
    non bona dicta.
cum suis uiuat ualeatque moechis,
quos simul complexa tenet trecentos,
nullum amans uere, sed identidem omnium
    ilia rumpens;                                                                                      20
nec meum respectet, ut ante, amorem,
qui illius culpa cecidit uelut prati
ultimi flos, praetereunte postquam
    tactus aratro est.

23-24 cf. Sappho frg. 105b Voigt οἴαν τὰν ὐάκινθον ἐν ὤρεσι ποίμενες ἄνδρες | πόσσι καταστείβοισι, χάμαι δέ τε πόρφυρον ἄνθος... 

Les autres carmina sur Furius

Catulle 16

pedicabo ego uos et irrumabo,
Aureli pathice et cinaede Furi,
qui me ex uersiculis meis putastis,
quod sunt molliculi, parum pudicum.
nam castum esse decet pium poetam                                        5
ipsum, uersiculos nihil necessest;
qui tum denique habent salem ac leporem,
si sunt molliculi ac parum pudici
et quod pruriat incitare possunt,
non dico pueris, sed his pilosis,                                                 10
qui duros nequeunt mouere lumbos.
uos, quod milia multa basiorum
legistis, male me marem putatis?
pedicabo ego uos et irrumabo. 

3. 6 uersiculi, cf. Catulle 50,4 scribens uersiculos uterque nostrum 

4. 8 molliculi, cf. Properce 2,1,1-2 quaeritis unde mihi totiens scribantur amores, | unde meus ueniat mollis in ora liber 

5-6 cf. Properce 2,9,47-48 atque utinam, si forte pios eduximus annos, | ille uir in medio fiat amore lapis! ; Ovide am. 3,8,23-24 ille ego Musarum purus Phoebique sacerdos | ad rigidas canto carmen inane fores? ; Ovide trist. 2,353-356 crede mihi, distant mores a carmine nostro | (uita uerecunda est, Musa iocosa mea) | magnaque pars mendax operum est et ficta meorum ; Martial 11,4,8 lasciua est nobis pagina, uita proba ; Martial 11,15,13 mores non habet hic meos libellus.

9 cf. Martial 1,35,10-11 lex haec carminibus data est iocosis, | ne possint, nisi pruriant, iuuare ; Pline epist. 4,14,4-5 ex quibus tamen si nonnulla tibi petulantiora paulo uidebuntur, erit eruditionis tuae cogitare summos illos et grauissimos uiros qui talia scripserunt non modo lasciuia rerum, sed ne uerbis quidem nudis abstinuisse, quae nos refugimus, non quia seueriores (unde enim ?), sed quia timidiores sumus. (5.) scimus alioqui huius opusculi illam esse uerissimam legem, quam Catullum expressit : « Nam castum esse decet pium poetam | ipsum, uersiculos nihil necesse est ; | qui tum denique habent salem ac leporem, | sisunt molliculi ac parum pudici » [Catull. 16,5-8].

Cicéron Catil. 2,22-23 postremum autem genus est, non solum numero, uerum etiam genere ipso atque uita, quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis, uelis amictos, non togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. in his gregibus omnes aleatores, omnes impuri impudicique uersantur. hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque saltare et cantare, sed etiam sicas uibrare et spargere uenena didicerunt.

Catulle 23

Furi, cui neque seruus est neque arca
nec cimex neque araneus neque ignis,
uerum est et pater et nouerca, quorum
dentes uel silicem comesse possunt,
est pulchre tibi cum tuo parente                                                         5
et cum coniuge lignea parentis.
nec mirum: bene nam ualetis omnes,
pulchre concoquitis, nihil timetis,
non incendia, non graues ruinas,
non facta impia, non dolos ueneni,                                                     10
non casus alios periculorum.
atqui corpora sicciora cornu
aut siquid magis aridumst habetis
sole et frigore et esuritione.
quare non tibi sit bene ac beate?                                                         15
a te sudor abest, abest saliua,
mucusque et mala pituita nasi.
hanc ad munditiem adde mundiorem,
quod culus tibi purior salillost,
nec toto decies cacas in anno;                                                            20
atque id durius est faba et lupillis,
quod tu si manibus teras fricesque,
non umquam digitum inquinare possis.
haec tu commoda tam beata, Furi,
noli spernere nec putare parui,                                                           25
et sestertia quae soles precari
centum desine: nam sat es beatus.  

Catulle 24

o qui flosculus es Iuuentiorum,
non horum modo, sed quot aut fuerunt
aut posthac aliis erunt in annis,
mallem diuitias Midae dedisses
isti, cui neque seruus est neque arca,                                                  5
quam sic te sineres ab illo amari.
“quid? non est homo bellus?” inquies. est:
sed bello huic neque seruus est neque arca.
hoc tu quam libet abice eleuaque:
nec seruum tamen ille habet neque arcam.                                         10

Martial 3,63
Cotile, bellus homo es: dicunt hoc, Cotile, multi.
  audio: sed quid sit, dic mihi, bellus homo.
“bellus homo est, flexos qui digerit ordine crines,
  balsama qui semper, cinnama semper olet;
cantica qui Nili, qui Gaditana susurrat,                                               5
  qui mouet in uarios bracchia uolsa modos;
inter femineas tota qui luce cathedras
  desidet atque aliqua semper in aure sonat,
qui legit hinc illinc missas scribitque tabellas;
  Pallia uicini qui refugit cubiti;                                                          10
qui scit, quam quis amet, qui per conuiuia currit,
  Hirpini ueteres qui bene nouit auos”.
quid narras? hoc est, hoc est homo, Cotile, bellus?
  res pertricosa est, Cotile, bellus homo.

Catulle 26

Furi, uillula uestra non ad Austri
flatus oppositast neque ad Fauoni
nec saeui Boreae aut Apheliotae,
uerum ad milia quindecim et ducentos.
o uentum horribilem atque pestilentem!  

Contestation politique et poésie à la fin de la République

Billets, , , , ,

Calvus et Pompée

Calvus carm. 18 Blänsdorf
Magnus, quem metuunt homines, digito caput uno
scalpit: quid credas hunc sibi uelle? uirum.

Plutarque Caes. 4,8-9 ὁ γοῦν πρῶτος ὑπιδέσθαι δοκῶν αὐτοῦ καὶ φοβηθῆναι τῆς πολιτείας ὥσπερ θαλάττης τὰ διαγελῶντα καὶ τὴν ἐν τῷ φιλανθρώπῳ καὶ ἱλαρῷ κεκρυμμένην δεινότητα τοῦ ἤθους καταμαθὼν Κικέρων ἔλεγε τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἐπιβουλεύμασιν αὐτοῦ καὶ πολιτεύμασι τυραννικὴν ἐνορᾶν διάνοιαν· (9.) “ἀλλ’ ὅταν – ἔφη – τὴν κόμην οὕτω διακειμένην περιττῶς ἴδω, κἀκεῖνον ἑνὶ δακτύλῳ κνώμενον, οὔ μοι δοκεῖ πάλιν οὗτος ἅνθρωπος εἰς νοῦν ἂν ἐμβαλέσθαι τηλικοῦτον κακόν, ἀναίρεσιν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας”.

Sacerdos GL 6,461,23-462,3 astismos fit tribus modis: per euphemian […]; per cacemphaton […]; per similitudinem, quo modo dictum est […] et illud de Pompeio, qui coloris erat rubei, sed animi inuerecundi
            <–> quem non pudet et rubet, non est homo, sed sopio [inc. uers. 39 Blänsdorf, tr7]
sopio autem est aut minium aut piscis robeus aut penis.

Plutarque Pomp. 48,11-12 τέλος δέ, προελθόντος αὐτοῦ [sc. τοῦ Πομπηίου] πρός τινα δίκην, ἔχων ὑφ’ αὑτῷ πλῆθος ἀνθρώπων ἀσελγείας καὶ ὀλιγωρίας μεστὸν αὐτὸς μὲν εἰς ἐπιφανῆ τόπον καταστὰς [sc. ὁ Κλώδιος] ἐρωτήματα τοιαῦτα προὔβαλλε· (12.) “τίς ἐστιν αὐτοκράτωρ ἀκόλαστος;  τίς ἀνὴρ ἄνδρα ζητεῖ;  τίς ἑνὶ δακτύλῳ κνᾶται τὴν κεφαλήν;” οἱ δέ, ὥσπερ χορὸς εἰς ἀμοιβαῖα συγκεκροτημένος, ἐκείνου τὴν τήβεννον ἀνασείοντος ἐφ’ ἑκάστῳ μέγα βοῶντες ἀπεκρίναντο· “Πομπήϊος.”

Dion Cassius 39,19,1 πρὸς γοῦν τοῖς ἄλλοις τοιόνδε τι ἐμεμηχάνητο [sc. ὁ Κλώδιος]· παρασκευάσας τοὺς ἑταίρους ἵν’, ὁπότε πύθοιτο αὐτῶν ἐν τοῖς συλλόγοις “τίς <ὁ> ποιῶν ἢ καὶ λέγων τοιόνδε τι ἦν”, συνεκβοῷεν ὅτι Πομπήιος, ἐπηρώτα πολλάκις ἐξαίφνης πάνθ’ ὅσα ἐπαίτια περὶ αὐτὸν ἢ κατὰ τὸ σῶμα ἢ κατ’ ἄλλο τι ἦν, ἰδίᾳ καὶ καθ’ ἕκαστον, ὡς οὐ περὶ ἐκείνου δὴ λέγων.

Cicéron Q. fr. 2,3,2 (Rome, 12-15 février 56) ea res acta est, cum hora sexta uix Pompeius perorasset, usque ad horam octauam, cum omnia maledicta, uersus denique obscenissimi in Clodium et Clodiam dicerentur. ille furens et exsanguis interrogabat suos in clamore ipso quis esset qui plebem fame necaret: respondebant operae “Pompeius”. quis Alexandriam ire cuperet: respondebant “Pompeius”. quem ire uellent: respondebant “Crassum” (is aderat tum Miloni, animo non amico) [Clodius or. n° 137 frg. 7 Malcovati4].

Catulle 79
Lesbius est pulcer. quid ni? quem Lesbia malit
  quam te cum tota gente, Catulle, tua.
sed tamen hic pulcher uendat cum gente Catullum,
  si tria notorum sauia reppererit.

Les écrits anti-césariens

Suétone Iul. 49 pudicitiae eius famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernium laesit, graui tamen et perenni obprobrio et ad omnium conuicia exposito. omitto Calui Licini notissimos uersus [Calvus carm. frg. 17 p. 214 Blänsdorf]:
      Bithynia quicquid
      et p[r]edicator Caesaris umquam habuit.
praetereo actiones Dolabellae et Curionis patris, in quibus eum Dolabella « paelicem reginae, spondam interiorem regiae lecticae » [Dolabella or. frg. 1 p. 331 Malcovati4, cf. Caesar or. frg. 15-23 Malcovati4], at Curio « stabulum Nicomedis et Bithynicum fornicem » [Curio Pater or. frg. 13 p. 302 Malcovati4] dicunt. (2.) missa etiam facio edicta Bibuli [Bibulus or. frg. 5 p. 398 Malcovati4], quibus proscripsit collegam suum Bithynicam reginam, eique antea regem fuisse cordi, nunc esse regnum. quo tempore, ut Marcus Brutus refert, Octauius etiam quidam ualitudine mentis liberius dicax conuentu maximo, cum Pompeium regem appellasset, ipsum reginam salutauit. sed C. Memmius [Memmius or. frg. 8 p. 403 Malcovati4, cf. Caesar or. frg. 38-41 p. 393-394 Malcovati4] etiam ad cyathum †et ui Nicomedi stetisse obicit, cum reliquis exoletis, pleno conuiuio, accubantibus nonnullis urbicis negotiatoribus, quorum refert nomina. (3.) Cicero uero non contentus in quibusdam epistulis [Cicero epist. inc. frg. xviii. 3 Weyssenhoff = xvii. 5 Shackleton Bailey] scripsisse a satellitibus eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto ueste purpurea decubuisse floremque aetatis a Venere orti in Bithynia contaminatum, quondam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis, beneficiaque regis in se commemoranti: « remoue – inquit – istaec, oro te, quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis » [cf. Caesar or. frg. 47 p. 397 Malcovati4]. (4.) Gallico denique triumpho milites eius inter cetera carmina, qualia currum prosequentes ioculariter canunt, etiam illud uulgatissimum pronuntiauerunt [uersus populares in Caesarem poet. frg. 2 p. 192 Blänsdorf, cf. Dio Cassius 43,20,1-2] :
      (5.) « Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem :
      ecce Caesar nunc triumphat qui subegit Gallias,
      Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem ».

 

Formes de l’invective à la fin de la république à Rome (2) : Catulle

Programmes

Programme Semestre 2 – 2021-2022 (M2-M4 LC56LA) :
mardi, 12h-14h, Salle G063, UFR de Latin, Escalier E, 3ᵉ étage

Un aspect souvent négligé de la production poétique de Catulle est lié au recours à l’invective. Celle-ci assume une pluralité de formes qui correspondent aux domaines auxquels elle est appliquée : les insultes et les polémiques deviennent ainsi un moyen indirect pour définir l’identité du poète et jouent un rôle fondamental dans les interactions sociales ; elles ont la force synthétique d’une argumentation rhétorique et puisent dans le même répertoire thématique. Nous nous concentrerons notamment sur les carmina d’invective politique, qui permettent à Catulle d’attaquer différentes typologies de personnages : il ne s’agit pas pour lui de proposer un idéal de la res publica qui remplace celui des triumvirs ou des optimates, mais de stigmatiser la corruption et la vulgarité de ceux qui jouissent de la faveur des puissants. Dans cet ensemble, se signalent notamment les carmina contre Cominius, dont le poète imagine le lynchage (discerptio) par la foule (102 et 108) ; la transposition littéraire d’une procédure de justice populaire comme la flagitatio contre une moecha (42) ; les agressions verbales contre César et les hommes de son entourage, notamment le praefectus frabrum Mamurra (29, 41, 43, 54, 57, 93, 94, 105, 114, 115).

L’édition de référence de Catulle est celle de R. A. B. Mynors, C. Valerii Catulli Carmina, Oxford 1958. Parmi les très nombreux commentaires des carmina, on se reportera notamment à C. J. Fordyce, Catullus. A Commentary, Oxford 1961, ainsi qu’au tout récent A. Fo, Gaio Valerio Catullo. Le poesie, Milan 2018.

Catulle et l’écriture des textes poétiques

Billets, , ,

Les épigones de la poésie traditionnelle

Catulle 14,8-11. 17-20
quod si, ut suspicor, hoc nouum ac repertum
munus dat tibi Sulla litterator,
non est mi male, sed bene ac beate,
quod non dispereunt tui labores.
[…]
nam, si luxerit, ad librariorum
curram scrinia; Caesios, Aquinos,
Suffenum, omnia colligam uenena,
ac te his suppliciis remunerabor.

Catulle 22,1. 3-11. 15-17
Suffenus iste, Vare, quem probe nosti,
[…]
longe plurimos facit uersus.
puto esse ego illi milia aut decem aut plura
perscripta, nec sic ut fit in palimpsesto
relata: chartae regiae, noui libri,
noui umbilici, lora rubra, membranae,
derecta plumbo et pumice omnia aequata.
haec cum legas, tum bellus ille et urbanus
Suffenus unus caprimulgus aut fossor
rursus uidetur: tantum abhorret ac mutat.
[…]
neque idem umquam
aequest beatus ac poema cum scribit:
tam gaudet in se tamque se ipse miratur.

Catulle 36,1. 18-20
annales Volusi, cacata charta
[…]
at uos interea uenite in ignem,
pleni ruris et inficetiarum
annales Volusi, cacata charta!

Catulle 95,1-3. 7-8
Smyrna mei Cinnae, nonam post denique messem
quam coeptast nonamque edita post hiemem,
milia cum interea quingenta Hortensius in uno
[…]
at Volusi annales Paduam morientur ad ipsam
et laxas scombris saepe dabunt tunicas.

L’écriture de la poésie nouvelle: pugillares, codicilli, tabellae

Callimaque frg. 1,5-6 Pfeiffer
… ἔπος δ’ ἐπὶ τυτθὸν ἑλ[ίσσω
παῖς ἅτ⌋ε, τῶν δ’ ἐτέων ἡ δεκὰ⌊ς⌋ οὐκ ὀλίγη.

Catulle 1,1-2
cui dono lepidum nouum libellum
arido modo pumice expolitum?

Callimaque frg. 1,21-24 Pfeiffer
καὶ γὰρ ὅτ⌋ε πρ⌊ώ⌋τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
γούνασι⌋ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
“…….]…ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
θρέψαι, τὴ]ν̣ Μοῦσαν δ’ ὠγαθὲ λεπταλέην”

Catulle 42
adeste, hendecasyllabi, quot estis
omnes, undique, quotquot estis omnes.
iocum me putat esse moecha turpis,
et negat mihi nostra reddituram
5 pugillaria, si pati potestis.
persequamur eam et reflagitemus.
quae sit, quaeritis? illa, quam uidetis
turpe incedere, mimice ac moleste
ridentem catuli ore Gallicani.
10 circumsistite eam, et reflagitate:
“moecha putida, redde codicillos,
redde, putida moecha, codicillos!”
non assis facis? o lutum, lupanar,
aut si perditius potest quid esse!
15 sed non est tamen hoc satis putandum.
quod, si non aliud potest, ruborem
ferreo canis exprimamus ore.
conclamate iterum altiore uoce:
“moecha putida, redde codicillos,
20 redde, putida moecha, codicillos!”
sed nil proficimus, nihil mouetur.
mutandast ratio modusque uobis,
siquid proficere amplius potestis:
“pudica et proba, redde codicillos!”.

Catulle 35,1-3
poetae tenero, meo sodali,
uelim Caecilio, papyre, dicas
Veronam ueniat.

Catulle 50,1-6
hesterno, Licini, die otiosi
multum lusimus in meis tabellis,
ut conuenerat esse delicatos:
scribens uersiculos uterque nostrum
ludebat numero modo hoc modo illoc,
reddens mutua per iocum atque uinum.

Des dérives d’époque impériale

Suétone Nero 52 itaque ad poeticam pronus carmina libenter ac sine labore composuit nec, ut quidam putant, aliena pro suis edidit. uenere in manus meas pugillares libellique cum quibusdam notissimis uersibus ipsius chirographo scriptis, ut facile appareret non tralatos aut dictante aliquo exceptos, sed plane quasi a cogitante atque generante exaratos; ita multa et deleta et inducta et superscripta inerant.

cf. O. PECERE, «La composizione del testo poetico», in: ID., Roma antica e il testo. Scritture d'autore e composizione letteraria, Roma–Bari 2010, 27-100.