Archives par mot-clé : Cicero

Calques et composés chez Lucrèce

Billets, , , , , , , ,

Calques et néologismes

Lucrèce 3,18-22
apparet diuum numen sedesque quietae,
quas neque concutiunt uenti nec nubila nimbis
aspergunt neque nix acri concreta pruina                                              20
cana cadens uiolat semper<que> innubilus aether
integit et large diffuso lumine ridet.

Od. 6,42-45
…              φασὶ θεῶν ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
ἔμμεναι· οὔτ’ ἀνέμοισι τινάσσεται οὔτε ποτ’ ὄμβρῳ
δεύεται οὔτε χιὼν ἐπιπίλναται, ἀλλὰ μάλ’ αἴθρη
πέπταται ἀννέφελος, λευκὴ δ’ ἐπιδέδρομεν αἴγλη.

Lucrèce 2,1080-1083
…              in primis animalibus indice mente 
inuenies sic montiuagum genus esse ferarum,
sic hominum geminam prolem, sic denique mutas
squamigerum pecudes et corpora cuncta uolantum.

Cicéron Tusc. 5,79 bestiae non frigus, non famem, non montiuagos atque siluestris cursus lustrationesque patiuntur?

Empédocle P. Strasb. gr. Inv. 1665–1666 a (ii) 24-28 Martin–Primavesi
π]ρῶτον μὲν ξύνοδόν τε διάπτυξίν τ̣⌊ε γενέθλης,
ὅ̣σ̣[σ]α τε νῦν ἔτι λοιπὰ πέλει τούτοιο τ[όκοιο,                                       25
τοῦ̣το μὲν [ἂν] θηρῶν ὀριπλάγκτων ἀγ̣[ρότερ’ εἴδη,
τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀ[νθρώ]πω̣ν δίδυμον φύμα, [τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀνθέων
ῥιζοφόρων γέ̣ννημα καὶ ἀμπελοβάμ[ονα βότρυν.

Lucrèce 5,745
altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens

Ennius ann. 554 Skutsch contremuit templum magnum Iouis altitonantis

Cicéron carm. frg. 3,36 Blänsdorf
nam pater altitonans stellanti nixus Olympo

Les composés en latin littéraire archaïque

Plaute curc. 116-117 uinipollens … semisomnae

Pacuvius trag. 408 Ribbeck3 = frg. 238 Schierl : Nerei repandirostrum incuruiceruicum pecus

Cicéron Arat. 34,121-122 leuipes … horrificos; Arat. Prog. 4,10-11 mollipedesque … umiferum.

Lucrèce 5,789 quadripedum membris et corpore pennipotentum

Lucrèce 5,864-867
at leuisomna canum fido cum pectore corda,
et genus omne quod est ueterino semine partum
lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla
omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi.

866 cf. Accius praet. 20 Ribbeck3 = 654 Dangel pecus lanigerum eximia pulchritudine ; Lucrèce 2,661 lanigerae pecudes et equorum duellica proles

867 cf. Pacuvius trag. 330 Ribbeck3 = frg. 243,4 Schierl : neque eius gnati parui, qui tibi in tutelam est traditus

Lucrèce 1,3
quae mare nauigerum, quae terras frugiferentis

Ennius ann. 510 Skutsch : terrai frugiferai
carm. Marc. frg. 1,6 Morel ap. Liv. 25,12,6 in pontum magnum ex terra frugifera

Lucrèce 1,1

Aeneadum genetrix, hominum diuomque uoluptas

Il. 1,544 τὴν δ’ ἠμείβετ’ ἔπειτα πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε 
Ennius ann. 592 Skutsch : pater diuomque hominumque

Ennius ann. 58 Skutsch : te… precor, Venus, te genetrix patris nostri

L’influence de la tradition grecque

Lucrèce 5,457-459
…        ideo per rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer et multos secum leuis abstulit ignis.

Lucrèce 5,498
inde mare, inde aer, inde aether ignifer ipse

Lucrèce 6,379
hoc est igniferi naturam fulminis ipsam
perspicere .

cf. Pindare N. 10,71 Ζεὺς δ' ἐπ' Ἴδᾳ πυρφόρον πλᾶξε ψολόεντα κεραυνόν ; Eschyle Sept. 444-445 τὸν πυρφόρον | ἥξειν κεραυνόν ; Sophocle O.C. 1658-1659  πυρφόρος θεοῦ | κεραυνὸς ; Phil. 1198 πυρφόρος ἀστεροπητὴς

Lucrèce 4,180 = 4,909
suauidicis potius quam multis uersibus edam

cf. Hésiode th. 965-966 ἡδυέπειαι | Μοῦσαι Ὀλυμπιάδες

Lucrèce 1,945-946
uolui tibi suauiloquenti
carmine Pierio rationem exponere nostra

cf. Ennius ann. 304-305 Skutsch : additur orator Cornelius suauiloquenti | ore Cethegus Marcus Tuditano collega

Lucrèce 1,929-930 = 4,4-5 
insignemque meo capiti petere inde coronam,
unde prius nulli uelarint tempora Musae

cf. Méléagre AP 4,1,57-58 ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις | κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος

Calques de mots préfixés

Lucrèce 2,739-745
in quae corpora si nullus tibi forte uidetur
posse animi iniectus fieri, procul auius erras.                                               740
nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore,
scire licet nostrae quoque menti corpora posse
uorti in notitiam nullo circumlita fuco.                                                        745

Lucrèce 2,1040-1047
desine quapropter nouitate exterritus ipsa                                                    1040
expuere ex animo rationem, sed magis acri
iudicio perpende, et si tibi uera uidentur,
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
infinita foris haec extra moenia mundi,                                                        1045
quid sit ibi porro, quo prospicere usque uelit mens
atque animi iniectus [Marullus : tactus codd.] liber quo peruolet ipse.

Lucrèce 1,66-77
primum Graius homo mortalis tendere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra,
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem
inritat animi uirtutem effringere ut arta                                                        70
naturae primus portarum claustra cupiret.
ergo uiuida uis animi peruicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragrauit mente animoque.
unde refert nobis uictor quid possit oriri,                                                     75
quid nequeat, finita potestas denique cuique
quanam sit ratione atque alte terminus haerens.

Il. 17,166-168 ἀλλὰ σύ γ' Αἴαντος μεγαλήτορος οὐκ ἐτάλασσας | στήμεναι ἄντα κατ' ὄσσε ἰδὼν δηΐων ἐν ἀϋτῇ, | οὐδ' ἰθὺς μαχέσασθαι, ἐπεὶ σέο φέρτερός ἐστι.

v. 66 cf. Ennius ann.164 Skutsch nauus repertus homō, Graio patre, Graius homō, rex.

v. 70-71 cf. Ennius ann. 225-226 Skutsch postquam Discordia taetra | belli ferratos postes portasque refregit.

cf. aussi Lucrèce 5,1-2 quis potis est dignum pollenti pectore carmen | condere pro rerum maiestate hisque repertis ? ≈ Ennius ann. 164 Skutsch quis potis ingentis oras euoluere belli.

Lucrèce 1,144-145
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis

Épicure ep. Hdt. 38 38 ταῦτα δὲ διαλαβόντας συνορᾶν {δεῖ} ἤδη περὶ τῶν ἀδήλων. πρῶτον μὲν ὅτι οὐδὲν γίνεται ἐκ τοῦ μὴ ὄντος.

Lucrèce 1,996-997
…                                     suppeditantur
ex infinito cita corpora materiai

Épicure ep. Hdt. 73 τοὺς κόσμους… γεγονέναι ἀπὸ τοῦ ἀπείρου

 

 

 

Métaphores nécessaires et métaphores inutiles

Billets, , , ,

Philodème rhet. 4 1,175 Sudhaus πᾶσα τέχνη φων[ὴ̣]ν οὐ δύναται προ[ίεσ]θαι στερ[η]θεῖσα τῆς ἐκ τῶν μεταφορῶν εὐχρησ[τίας].

Diogène Laêrce 10,13 (test. p. 88,1-4Usener) κέχρηται δὲ λέξει κυρίᾳ κατὰ τῶν πραγμάτων, ἣν ὅτι ἰδιωτάτη ἐστίν, Ἀριστοφάνης ὁ γραμματικὸς [frg. 404 Slater] αἰτιᾶται. σαφὴς δ’ ἦν οὕτως, ὡς καὶ ἐν τῷ Περὶ ῥητορικῆς ἀξιοῖ μηδὲν ἄλλο ἢ σαφήνειαν ἀπαιτεῖν.

Tryphon trop. III 193,4-7 Spengel διαφέρει δὲ μεταφορὰ καὶ κατάχρησις, ὅτι ἡ μὲν μεταφορὰ ἀπὸ κατωνομασμένου ἐπὶ κατωνομασμένον γίνεται, ἡ δὲ κατάχρησις ἀπὸ κατονομαζομένου ἐπὶ ἀκατονόμαστον.

Cicéron de orat. 3,155 tertius ille modus transferendi uerbi late patet, quem necessitas genuit inopia coacta et angustiis, post autem iucunditas delectatioque celebrauit. nam ut uestis frigoris depellendi causa reperta primo, post adhiberi coepta est ad ornatum etiam corporis et dignitatem, sic uerbi translatio instituta est inopiae causa, frequentata delectationis. nam gemmare uitis, luxuriem esse in herbis, laetas segetes etiam rustici dicunt. quod enim declarari uix uerbo proprio potest, id translato cum est dictum, inlustrat id, quod intellegi uolumus, eius rei, quam alieno uerbo posuimus, similitudo.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 5,3-12 sup. Sedley πάνυ γὰρ οἶμαι σε πολλὰ ἂν ἔχειν προε[ν]έγκασθαι ἃ ἐθεώ̣ρεις γελοίως [π]ώ[ς] τ̣ι[να]ς̣ ἐγδεξαμένους̣ καὶ π̣[άν]τ[α] μᾶλλον ἢ τὸ νοούμενον κατὰ τὰς λέξεις, οὐκ ἔξω τῶν ἰθισμένων λέξεων ἡμῶν χρω̣μένων οὐδὲ μετατιθἐντων ὀνόματα ἐπὶ τῶν φανε[ρ]ῶν.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 2.3 inf.-3.2 sup. Sedley … δὲ κ[αὶ ἄ]νευ̣ τῆς [τινω]ν ἐθισμ̣[ῶν συ]ν̣οικειώ[σεως ἐ]πιφέρω̣[ν τότε ἔτ]υχες, [μὴ] δῆλον ποιώιης τὸ πάντα φθόγγον ἐπιφέρο̣ντα δοξάζειν τόδε τι κα̣[ὶ] τὴν τῶν ὀνομάτ[ω]ν κα[ὶ π]ραγμάτω̣[ν ἀ]δι[αλ]η̣ψία[ν ὁρ]ῶν περ[ιν]οώιης.

La quatrième substance de l’âme

Lucrèce 3,328-344
nec tamen haec sat sunt ad sensum cuncta creandum,
nil horum quoniam recipit mens posse creare
sensiferos motus et mens quaecumque uolutat.                                            240
quarta quoque his igitur quaedam natura necessest
adtribuatur; east omnino nominis expers,
qua neque mobilius quicquam neque tenuius extat
nec magis e paruis et leuibus ex elementis.

Plutarque adv. Col. 1118 e: τὸ γὰρ ᾧ κρίνει [sc. ἡ ψυχή] καὶ μνημονεύει καὶ φιλεῖ καὶ μισεῖ, καὶ ὅλως τὸ φρόνιμον καὶ λογιστικὸν ἔκ τινός φασιν ‘ἀκατονομάστου’ ποιότητος ἐπιγίνεσθαι. […] φαίνεται γὰρ οὐ φαῦλον οὐδὲ ῥᾴδιον οὐδὲ τοῦ τυχόντος εἶναι καταμαθεῖν.

L’“harmonie” de l’âme

Lucrèce 3,130-135
quapropter quoniam est animi natura reperta                                               130
atque animae quasi pars hominis, redde harmoniai
nomen, ad organicos alto delatum Heliconi,
siue aliunde ipsi porro traxere et in illam
transtulerunt, proprio quae tum res nomine egebat.
quidquid id est, habeant.

L’aimant

Lucrèce 6,906-909
quod superest, agere incipiam quo foedere fiat
naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit,
quem Magneta uocant patrio de nomine Grai,
Magnetum quia sit patriis in finibus ortus.

La terre mère

Lucrèce 2,991-998
denique caelesti sumus omnes semine oriundi;
omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis
umoris guttas mater cum terra recepit,
feta parit nitidas fruges arbustaque laeta
et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,                                           995
pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt
et dulcem ducunt uitam prolemque propagant;
quapropter merito maternum nomen adepta est.

Euripide frg. 839 Kannicht
Γαῖα μεγίστη καὶ Διὸς Αἰθήρ,
ὁ μὲν ἀνθρώπων καὶ θεῶν γενέτωρ,
ἡ δ᾿ ὑγροβόλους σταγόνας νοτίας
παραδεξαμένη τίκτει θνητούς,
τίκτει βοτάνην φῦλά τε θηρῶν,             5
ὅθεν οὐκ ἀδίκως
     μήτηρ πάντων νενόμισται.
χωρεῖ δ᾿ ὀπίσω
τὰ μὲν ἐκ γαίας φύντ᾿ εἰς γαῖαν,
τὰ δ᾿ ἀπ᾿ αἰθερίου βλαστόντα γονῆς       10
εἰς οὐράνιον πάλιν ἦλθε πόλον·
θνῄσκει δ᾿ οὐδὲν τῶν γιγνομένων,
διακρινόμενον δ᾿ ἄλλο πρὸς ἄλλου
     μορφὴν ἑτέραν ἀπέδειξεν.

Vitruve 8 praef. 1 Euripides, auditor Anaxagorae, quem philosophum Athenienses scaenicum appellauerunt, aera et terram, eamque e caelestium imbrium conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium in mundo procreauisse, et quae ex ea essent prognata, cum dissoluerentur temporum necessitate coacta, in eandem redire, quaeque de aere nascerentur, item in caeli regiones reuerti neque interitiones recipere et dissolutione mutata in eam recidere, in qua ante fuerant, proprietatem.

Lucrèce 5,795-796
linquitur ut merito maternum nomen adepta
terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.

Lucrèce 5,821-825
quare etiam atque etiam maternum nomen adepta
terra tenet merito, quoniam genus ipsa creauit
humanum atque animal prope certo tempore fudit
omne quod in magnis bacchatur montibu’ passim,
aeriasque simul uolucres uariantibu’ formis.                                                825

Lucrèce 5,318-323
denique iam tuere hoc circum supraque quod omnem
continet amplexu terram: si procreat ex se
omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta,                         320
totum natiuo ac mortali corpore constat;
nam quodcumque alias ex se res auget alitque,
deminui debet, recreari, cum recipit res.

Pacuvius trag. 86-87 R3 = frg. 79.1-2 Schierl
hoc uide, circum supraque quod complexu continet
terram.

Pacuvius trag. 90-92 R3 = frg. 80 Schierl ap. Cic. diu. 1,31
ut ille Pacuuianus, qui in Chryse physicus  inducitur, minime naturam rerum cognosse uideatur : […]
quidquid est hoc, omnia animat, format alit auget creat
sepelit recipitque in sese omnia, omniumque idem est pater,
indidemque eadem aeque oriuntur de integro atque eodem occidunt.

Pacuvius trag. 93 R3 = frg. 81 Schierl
mater est terra, ea parit corpus, animam aether adiugat.

Lucrèce 2,655-660
hic siquis mare Neptunum Cereremque uocare                                            655
constituet fruges et Bacchi nomine abuti
mauolt quam laticis proprium proferre uocamen,
concedamus ut hic terrarum dictitet orbem
esse deum matrem, dum uera re tamen ipse
religione animum turpi contingere parcat.                                                   660

rhet. Her. 4,45 abusio est, quae uerbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur.

Lucrèce 3,221 Bacchi cum flos euanuit
Lucrèce 2,472 Neptuni corpus acerbum 

 

 

 

 

Épicure et Lucrèce sur les tropes

Billets, ,

Cicéron fin. 2,48 hanc se tuus Epicurus [frg. 69 Usener] omnino ignorare dicit quam aut qualem esse uelint qui honestate summum bonum metiantur. si enim ad honestatem omnia referant neque in ea uoluptatem dicant inesse, ait eos uoce inani sonare (his enim ipsis uerbis utitur [cf. Hdt. 37 κενοὺς φθόγγους]) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum quod est populari fama gloriosum. “quod – inquit – quamquam uoluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter uoluptatem”.

Le lexique des atomes

Lucilius 753 Marx = 28,15 Charpin
eidola atque atomus uincere Epicuri uolam

Amafinius PhRFr1 ap. Cic. ac. 1,6 iam uero physica, si Epicurum id est si Democritum probarem, possem scribere ita plane ut Amafinius. quid est enim magnum, cum causas rerum efficientium sustuleris, de corpusculorum (ita enim appellat atomos) concursione fortuita loqui?

Cicéron ac. 2,55 ex illis indiuiduis unde omnia Democritus gigni adfirmat.

Cicéron Tim. 21 ex ea materia quae indiuidua est et quae semper unius modi [cf. 35 a ἀμεϱίστου … οὐσίας] suique similis … idque [sc. tertium materiae genus] interiecit inter indiuiduum [cf. 35 a ἀμεϱοῦς] atque id, quod diuiduum esset in corpore (cf. Tim. 27 individuam atque simplicem [sc. materiam : cf. 37 a ἀμέϱιστον]).

Cicéron Tim. 25 principatum dedit superiori [sc. coniunctioni], quam solam indiuiduam [cf. 36 d ἄσχιστον] reliquit.

Lucrèce 1,54-61
nam tibi de summa caeli ratione deumque
disserere incipiam et rerum primordia pandam,                   55
unde omnis natura creet res, auctet alatque,
quoue eadem rursum natura perempta resoluat,
quae nos materiem et genitalia corpora rebus
reddunda in ratione uocare et semina rerum
appellare suemus et haec eadem usurpare                           60
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.

Le vide et les propriétés accidentelles

Lucrèce 1,368-369
id quod ratione sagaci
quaerimus, admixtum rebus, quod inane
uocamus.
…
426 spatium quod inane uocamus
…
439 uacuum quod inane uocamus
…
507 spatium quod inane uocamus

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 τόπος δὲ εἰ μὴ ἦν ὃ κενὸν καὶ χώραν καὶ ἀναφῆ φύσιν ὀνομάζομεν.

Lucrèce 1,458. 481
haec soliti sumus, ut par est, euenta uocare.
…
sed magis ut merito possis euenta uocare.

Les εἴδωλα

Catius Insuber PhRFr frg. 1 ap. Cic. fam. 15,16,1-2 (ad C. Cassium, a. med. m. Ian. 45) nam, ne te fugiat, Catius Insuber Ἐπικούρειος, qui nuper est mortuus, quae ille Gargettius et iam ante Democritus εἴδωλα, hic spectra nominat.

Lucrèce 4,49-53
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae uel cortex nominitandast,
quod speciem ac formam similem gerit eius imago,
cuiuscumque cluet de corpore fusa uagari.

Cf. Épicure ep. Hdt. 46 τούτους δὲ τοὺς τύπους εἴδωλα προσαγορεύομεν.

Lucrèce 4,29-32
nunc agere incipiam tibi quod uehementer ad has res
attinet esse ea quae rerum simulacra uocamus,
quae quasi membranae summo de corpore rerum
dereptae uolitant ultroque citroque per auras.

Lucrèce 4,42-43
dico igitur rerum effigias tenuisque figuras
mittier ab rebus summo de cortice eorum.

Alexandre d’Aphrodisie anim. mant. CAG Suppl. 2.1,163,3-5 εἰ δέ ἐστιν εὔκολος αὐτῶν ἡ κίνησις ἐκ φλοιωδῶν καὶ ὑμενωδῶν, ὥς φασιν, καὶ πᾶσα ῥοπὴ ἱκανὴ παρασῦραι αὐτά, ἔδει μὴ ὁρᾶν τοὺς κατὰ τὸν ἄνεμον βλέποντας.

L’âme et ses parties

Épicure ep. Hdt. 66 καὶ τὸ μέν τι ἄλογον αὐτῆς, ὃ τῷ λοιπῷ παρεσπάρθαι σώματι [sc. Ἐπίκουρος. λέγει]· τὸ δὲ λογικὸν ἐν τῷ θώρακι, ὡς δῆλον ἔκ τε τῶν φόβων καὶ τῆς χαρᾶς.

Nonius p. 426,25-29 Mercier = 689 Lindsay
animus et anima hoc distant. animus est quo sapimus, anima qua uiuimus. Accius Epigonis :
      sapimus animo, fruimur anima. sine animo anima est debilis [Accius trag. 269 Ribbeck3 = 589 Dangel].
Varro Andabatis: in reliquo corpore ab hoc fonte diffusast anima; hinc animus ad intellegentiam tributus [Varro Men. frg. 32 Astbury].

Lucrèce 3,94-95
primum animum dico, mentem quam saepe uocamus
in quo consilium uitae regimenque locatum est

Lucrèce 3,117-118
nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis
esse neque harmonia corpus sentire solere

Lucrèce 3,143-144
cetera pars animae per totum dissita corpus
paret et ad numen mentis momenque mouetur.

Lucrèce 3,150-151
      cum cetera pars animai
per membra atque artus nulla nouitate cietur.

Lucrèce 3,175
ergo corpoream naturam animi esse necessest

Lucrèce 3,237
iam triplex animi est igitur natura reperta

Lucrèce 3,708
particulae quibus haec animi natura creatur

Cf. Épicure ep. Hdt. 40 μὴ ὡς τὰ τούτων συμπτώματα ἢ συμβεβηκότα λεγόμενα.
Sextus Empiricus M. 10,221 τούτων δὲ τῶν συμβεβηκότων τὰ μέν ἐστιν ἀχώριστα τῶν οἷς συμβέβηκεν, τὰ δὲ χωρίζεσθαι τούτων πέφυκεν

Lucrèce 3,417-424
nunc age, natiuos animantibus et mortalis
esse animos animasque leuis ut noscere possis,
conquisita diu dulcique reperta labore
digna tua pergam disponere carmina uita.                                                    420
tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum
atque animam uerbi causa cum dicere pergam,
mortalem esse docens, animum quoque dicere credas,
quatenus est unum inter se coniunctaque res est.

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 7.4-5 sup. Sedley ψευδὴς̣ ὑποτετάχθαι ταῖ[ς] λέ̣ξ̣εσ̣[ιν] ἐκίναις δόξα.
Cf. aussi Cicéron fin. 2,48 (cit. supra) neque intellegere nec uidere sub hanc uocem honestatis quae sit subicienda sententia.

 

 

Le grec dans la correspondance de Cicéron

Billets, ,

Par Ivanne Hermant (doctorante en Études latines, Sorbonne Université)

1. Observations générales sur le grec dans la correspondance

a. Les formes d’alternance codale rencontrées dans la correspondance

1 : Att. 6, 6 (Sida, autour du 3 août 50), 3 : nos prouinciae praefecimus Coelium. (…) fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam litteras in quibus ἐπέχειν te scripseras quid esset mihi faciendum de relinquendo, eae me pungebant. uidebam enim quae tibi essent ἐποχῆς causae, et erant eaedem mihi.

2 : Att. 6, 9 (Athènes, 15 octobre 50), 2 : a Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. παραφύλαξον, si me amas, τὴν τοῦ φυρατοῦ φιλοτιμίαν · αὐτίκα γὰρ hanc, quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem) procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem (…).

b. Entre grec classique et grec de la koinè

3 : Att. 16, 11, 2 (Pouzzoles, 5 novembre 44) : quod uereris ne ἀδόλεσχος mihi tu, quis minus ?

c. Quelques remarques sur l’extension du code-switching : inégalités entre les correspondants.

Le code-switching comme marque d’appartenance à un groupe, fondé sur une culture aristocratique commune.

4 : Att. 9, 6 (Formies, 11 mars 49), 7 : quid autem me [sc. Caesar] roget, paucis ille quidem uerbis sed ἐν δυνάμει, cognosce ex ipsius epistula. me miserum quod tu non ualuisti ! una fuissemus ; consilium certe non defuisset. « σύν τε δύʹ ἐρχομένω …».


Hom. Il. 10, 224 : σύν τε δύʹ ἐρχομένω καὶ τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν | ὅππως κέρδος ἔῃ 

Fam. 9, 7, 1 (mai 46, Rome, à Varron): uolebam prope alicubi esse t<e>, si quid bonae salutis ; « σύν τε δύʹ ἐρχομένω… ».

5 : Att. 5, 12 (Délos, mi-juillet 51), 1 : itaque erat in animo nihil festinare, nec me Delo mouere nisi omnia ἄκρα Γυρέων pura uidissem

Archiloque fr. 56, 2 (Diehl)] : ἀμφὶ δ'ἄκρα Γυρέων ὀρθὸν ἵσταται νέφος, | σῆμα χειμῶνος

2. Le grec et l’adaptation au destinataire dans la correspondance cicéronienne


a. L’identité du correspondant comme paramètre au développement du grec dans l’échange

6 : Fam. 9, 22, 3 (46, 45 ou 44, à L. Papirius Paetus) : is Connus uocitatus est. num id obscenum putas ? cum loquimur « terni » nuhil flagiti dicimus ; at cum « bini », obscenum est ? « Graecis quidem » inquies. nihil est in uerbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico « bini », idque tu facis, quasi ego Graece non Latine dixerim.

7 : Fam. 9, 26, 2 (Rome, fin du premier mois intercalaire de 46 ou début du deuxième, à L. Papirius Paetus) : sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum habere eum Laida : « habeo, inquit, non habeor a Laide ». Graece hoc melius ; tu, si uoles, interpretabere.

8 : Fam. 9, 18, 3 (Tusculum, peu avant le 26 juillet 46, à L. Papirius Paetus) : sus Mineruam

9 : Fam. 9, 15 (Rome, premier mois intercalaire 46, à L. Papirius Paetus) : accedunt non Attici sed salsiores qua milli Atticorum Romani ueteres atque urbani sales.

b. La correspondance avec Atticus : environnement privilégié pour le code-switching

10 : Att. 1, 16 (Rome, début juillet 61), 8 : remoto illo studio contentionis quem ἀγῶνα uos appellatis

11 : Att. 4, 4a (Antium, 20 (?) juin 56), 1 : et uelim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos uos Graeci, ut opinor, σιττύβας appellatis

12 : Att. 9, 7 (Formies, 13 mars 49), 5 : egregie probo fore ut, dum agamus, « ὁ πλόος ὡραῖος » obrepat. 

Anth. Pal. 10, 1, 1-2 : Ὁ πλόος ὡραῖος· καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν / ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος· (Léonidas de Tarente)

13 : Att. 16, 7 (sur un bateau à proximité de Pompei, 19 août 44), 3 : Illud mirari satis non potui quod scripsisti his uerbis: « bene igitur tu qui εὐθανασίαν, bene! relinque patriam! » an ego relinquebam aut tibi tum relinquere uidebar, tu id non modo non prohibebas uerum etiam adprobabas? grauiora quae restant: « uelim σχόλιον aliquod elimes ad me, oportuisse te istuc facere.’ itane, mi Attice? defensione eget meum factum, praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego uero istum ἀπολογισμὸν συντάξομαι, sed ad eorum aliquem quibus inuitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est σχολίῳ? si perseuerassem, opus fuisset.

14 : Att. 12, 25 (Astura, 21 mars 45), 2 : nam quod scribis ‘ἐγγήραμα’, actum iam de isto est; alia magis quaero

15 : Att. 12, 29 (Astura, 25 mars 45), 2 : uel tu illud ἐγγήραμα, quem ad modum scripsisti, uel ἐντάφιον putato.

c. Le grec dans la correspondance avec César

16 : Q.fr. 2, 16 (Rome, fin août 54), 5 : Sed heus tu! celari uideor a te. quo modo nam, mi frater, de nostris uersibus Caesar? nam primum librum se legisse scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem meliora legisse; reliqua ad quendam locum ῥᾳθυμότερα [frg. 27, Cugusi] (hoc enim utitur uerbo). dic mihi uerum: num aut res eum aut χαρακτὴρ non delectat? nihil est quod uereare. ego enim ne pilo quidem minus me amabo. has de re φιλαλήθως et, ut soles [scribere], fraterne.

17 : Fam. 13, 15 (Tusculum (?), mai-juin 45 (?)) : cicero caesari imp. s.
Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, uiri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus est quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime inuitarer, coniungerem.
     ‘ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν.’
audiebam enim nostros proceres clamitantis
     ‘ἄλκιμος ἔσσ’, ἵνα τίς σε καὶ ὀψιγόνων ἐῢ εἴπῃ.’
     ‘ὣς φάτο, τὸν δ’ ἄχεος νεφέλη ἐκάλυψε μέλαινα.’
Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem <enim> perustum etiamnum gloria uolunt incendere atque ita loquuntur:
     ‘μὴ μὰν ἀσπουδί γε καὶ ἀκλειῶς ἀπολοίμην,
     ἀλλὰ μέγα ῥέξας τι καὶ ἐσσομένοισι πυθέσθαι.’
sed me minus iam mouent, ut uides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad uera praecepta Εὐριπίδου:
     ‘μισῶ σοφιστήν, ὅστις οὐχ αὑτῷ σοφός.’
quem uersum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et ‘ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω’ uidere et tamen nihilominus
     ‘αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων.’
Sed ut redeam ad id unde coepi, uehementer mihi gratum feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum causa te uelle arbitror addideris cumulum commendationis meae. genere nouo sum litterarum ad te usus ut intellegere non uulgarem esse commendationem. »

18 : Fam. 7, 5 (Rome, avril 54, à César), 1 : uide quam mihi persuaserim te me esse alterum … ; 3 : hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. (…) cura ut ualeas, et me, ut amas, ama.

3. Le grec technique dans la correspondance : une diglossie de circonstance ?

a. L’exemple du code-switching philosophique

19 : Fam. 9, 4 (Tusculum, vers le 1er juin 46, à Varron) : Περὶ δυνατῶν me scito κατὰ Διόδωρον κρίνειν. quapropter, si uenturus es, scito necesse esse te uenire; sin autem non es, τ<ῶν> ἀδυνάτων est te uenire. nunc uide utra te κρίσις magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur. hoc etiam κατὰ Χρύσιππον δυνατὸν est

20 : Acad. 1, 4-5 : [Varro :] cum philosophiam uiderem diligentissime Graecis litteris explicatam, existimaui si qui de nostris eius studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. uides autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Amafinii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita de rebus ante oculos positis uulgari sermone disputant, nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum et oratorum etiam, quoniam utramque uim uirtutem esse nostri putant, sic parentes ut legibus uerbis quoque nouis cogimur uti, quae docti ut dixi a Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur <labor>.

21 : Fam. 15, 19 (Brundisium, fin janvier 45, Cassius Longinus à Cicéron), 2 : difficile est enim persuadere hominibus τὸ καλὸν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν esse; ἡδονὴν uero et ἀτ<αρ>αξίαν uirtute, iustitia, τῷ καλῷ parari et uerum et probabile est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali uerborum interpretes, proficiscuntur, dicit « οὐκ ἔστιν ἡδέως ἄνευ τοῦ καλῶς καὶ δικαίως ζῆν ». itaque et Pansa, qui ἡδονὴν sequitur, uirtutem retinet et ii qui a uobis φιλήδονοι uocantur sunt φιλόκαλοι et φιλοδίκαιοι omnisque uirtutes et colunt et retinent.

22 : Fam. 15, 16 (Rome, mi janvier 45, à Cassius Longinus), κατ’ εἰδ<ώλ>ων φαντασίας, ut dicunt tui amici noui.

b. L’importance de la traduction pour Cicéron s’observe aussi dans la correspondance

23 : Att. 13, 21 (Astura, autour du 27 août 45) : nunc, ad rem ut redeam, « inhibere » illud tuum, quod ualde mihi adriserat, uehementer displicet. est enim uerbum totum nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse eius modi didici heri cum ad uillam nostram nauis appelleretur. non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab ἐποχῇ remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutauit. nec est melius quicquam quam ut Lucilius: « sustineas currum ut bonus saepe agitator equosque. » [= frg. 1305 Marx] semperque Carneades προβολὴν pugilis et retentionem aurigae similem facit ἐποχῇ. inhibitio autem remigum motum habet et uehementiorem quidem remigationis nauem conuertentis ad puppim.

c. La question du genre de la lettre

Éditions de la correspondance de Cicéron

Édition de référence

CICERO, M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum. Libri I-VIII (vol. 1) – Libri IX-XVI (vol.2), D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1987.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Familiares. Libri I -XVI, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.
– M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Quintum fratrem. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Leipzig, Teubner, 1988.

Editions notables :

CICERO, Correspondance, L.-A. Constans (vol. 1, 2, 3, 4), J. Bayet (vol. 4 et 5) et J. Beaujeu (vol. 6, 7, 8, 9, 10, 11) éds. trad., Paris, Les Belles Lettres, 1934-1996, 11 volumes.
– Cicero. Letters to Atticus, D.R. Shackleton Bailey éd. trad., Cambridge, C.U.P., 1965-1970, 7 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Familiares, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1977, 2 volumes.
– Cicero. Epistulae ad Q. Fratrem et M. Brutum, D.R. Shackleton Bailey éd., Cambridge, C.U.P., 1965-1980.

Bibliographie (sélection)

ADAMS, J.N. (2003) Bilingualism and the Latin Language, Cambridge, C.U.P.
AUBERT-BAILLOT, S. (2021) Le grec et la philosophie dans la correspondance de Cicéron, Turnhout, Brepols.
BALDWIN, B. (1992) « Greek in Cicero’s Letters », Acta Classica, 35, p. 1-17.
DUBUISSON, M. « Le grec de la correspondance de Cicéron : questions préliminaires sur un cas de bilinguisme », La Linguistique, 41, 2005, p. 69-86.
DUNKEL, G.E. « Remarks on code-switching in Cicero’s letters to Atticus », Museum Helveticum. Revue suisse pour l’étude de l’Antiquité classique, 57, 2000, p. 122-129
ELDER, O., MULLEN, A. (2019), The Language of Roman Letters : Bilingual Epistolography from Cicero to Fronto, Cambridge, C.U.P.
FONT, A. (1894) De Cicerone Graeca Vocabula Usurpante, Paris, Dissertation.
GRIFFIN, M.T. (1995) « Philosophical badinage in Cicero’s letters to his friends », dans J.G.F. Powell (éd.), Cicero the Philosopher : twelve papers, Oxford, Clarendon Press, p. 325-346.
HARTUNG, H. J. (1970) Ciceros Methode bei der Übersetzung griechischer Termini, Hamburg, Dissertation.
LÉVY, C. (1992) « Cicéron créateur du vocabulaire latin de la connaissance : un essai de synthèse », dans La langue latine, langue de la philosophie. Actes du colloque de Rome (17-19 mai 1990), Rome, École Française de Rome, p. 91-106.
MÄKILÄHDE, A. et RISSANEN, V.M. (2016) « Solidarity in Cicero’s letters: Methodological considerations in analysing the functions of code-switching », Pallas, 102, p. 237-245.
MYERS-SCOTTON, C. (1993). Common and uncommon ground: Social and structural factors in codeswitching. Language in Society, 22(4), p.475-503.
O’ SULLIVAN, N. (2019) « In search of Atticus’ Greek », The Journal of Hellenic Studies, Vol. 139 (2019), p. 94-109.
ROCHETTE, B. (1999) « Sur φιλέλλην chez Cicéron (Ad Att., I, 15, 1) », dans L’antiquité classique, Tome 68, 1999. p. 263-266.
SWAIN, S.C.R (2002) « Bilingualism in Cicero? The evidence of code-switching », in J.N. Adams, M. Janse and S.C.R. Swain (eds), Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text, Oxford, O.U.P., p. 128–67.
WENSKUS, O. (1995) « Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa », Indogermanische Forschungen, 100, p. 172-192.

Pour aller plus loin sur le contexte et les formes de l’interaction épistolaire dans la correspondance de Cicéron :

BERNARD, J.-E. (2013) La sociabilité épistolaire chez Cicéron , Paris, Honoré Champion.
CUGUSI, P. (1983) Evoluzione e Forme Dell’epistolografia Latina Nella Tarda Repubblica e nei primi due secoli Dell’impero, Rome, Herder.
– (1998) « L’epistola ciceroniana : strumento di communicazione quotidiana e modello letterario », Ciceroniana, 10, p.163-189.
GARCEA, A. (2002), « L’interaction épistolaire entre dialogue in absentia et in praesentia chez Cicéron », A. Machtelt Bolkestein et alii éds., Theory and Description in Latin Linguistics. Selected Papers from the Eleventh International Colloquium on Latin Linguistics, Amsterdam, Gieben, p.123-138.
– (2002b) « Dialogo ed emozioni nell’epistolario ciceroniano », Carla Bazzanella éd., Sul dialogo, Milano, Guerini, p. 209-220.
– (2003) « Reproduction et représentation du discours dans la correspondance de Cicéron », Lalies 22, p.187-202.
HUTCHINSON, G. (1998) Cicero’s Correspondence. A literary Study, Oxford, O.U.P.
RÜHL, M. (2018) Ciceros Korrespondenz als Medium gesellschaftlichen und literarischen Handelns, Leiden – Boston, Brill.
HALL, J. (2009) Politeness and Politics in Cicero’s Letters, Oxford, O.U.P.
WHITE, P. (2010) Cicero in Letters. Epistolary Relations of the Late Republic, Oxford, O.U.P.

Le bilinguisme des élites romaines

Billets,

La séance du 7 mars se tiendra sur zoom (lien dans l’espace moodle du séminaire)

Quintilien inst. 1,1,12 a sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, qui pluribus in usu est, uel nobis nolentibus perbibet.

Cicéron Verr. 2,4,127 epigramma Graecum pernobile incisum est in basi, quod iste eruditus homo et Graeculus, qui haec subtiliter iudicat, qui solus intellegit, si unam litteram Graecam scisset, certe non sustulisset.

Le grec officiel

Valère Maxime 8,7,6 iam P. Crassus, cum in Asiam ad Aristonicum regem debellandum consul uenisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo conprehendit ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac numeros penitus cognosceret. quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit, qua quis eorum lingua apud tribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti.

Quintilien inst. 11,2,50 Crassus ille Diues, qui cum Asiae praeesset, quinque Graeci sermonis differentias sic tenuit, ut qua quisque apud eum lingua postulasset, eadem ius sibi redditum ferret.

Cicéron Phil. 5,12-13 ille legit [sc. iudices] aleatores, legit exsules, legit Graecos – o consessum iudicum praeclarum! o dignitatem consili admirandam! (13.) auet animus apud consilium illud pro reo dicere, <en> [add. Shackleton Bailey] Cydam Cretensem, portentum insulae, hominem audacissimum et perditissimum. sed fac non esse: num Latine scit? num est ex iudicum genere et forma? num, quod maximum est, leges nostras moresue nouit? num denique homines? est enim Creta uobis notior quam Roma Cydae.

Cicéron Verr. 4,147 ait indignum facinus esse quod ego in senatu Graeco uerba fecissem; quod quidem apud Graecos Graece locutus essem, id ferri nullo modo posse.

Valère Maxime 2,2,3 quis ergo huic consuetudini, qua nunc Graecis actionibus aures curiae exurdantur, ianuam patefecit? ut opinor, Molo rhetor, qui studia M. Ciceronis acuit: eum namque ante omnes exterarum gentium in senatu sine interprete auditum constat.

Les compétences individuelles

Cornélius Nepos Att. 4,1 sic enim Graece loquebatur [sc. Atticus] ut Athenis natus uideretur.

Cicéron de orat. 2,2 Graece sic loqui [sc. L. Crassus], nullam ut nosse aliam linguam uideretur.

Cicéron Brut. 131 doctus etiam Graecis T. Albucius uel potius plane Graecus […] fuit autem Athenis adulescens.

Cicéron fin. 1,9 quem quidem locum comit multa uenustate et omni sale idem Lucilius [Lucilius 88-94 Marx], apud quem praeclare Scaeuola:
    Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
    municipem Ponti, Tritani, centurionum,
    praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
    maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
    id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto:
    “chaere – inquam – Tite!” lictores, turma omnis chorusque:
    “chaere, Tite!” hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus.

Formes et degrés différents de compétences

Suétone Aug. 89,1 non tamen ut aut loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res exigeret, Latine formabat uertendumque alii dabat.

Dion Cassius 51,16,4 καὶ τόν γε λόγον δι’ οὗ συνέγνω σφίσιν, ἑλληνιστί, ὅπως συνῶσιν αὐτοῦ, εἶπε.

Suétone Claud. 42,1 cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: “cum utroque – inquit – sermone nostro sis paratus”; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit.

Appien Samn. 7,4 οἱ δὲ [sc. οἱ Ταραντῖνοι] τοὺς πρέσβεις μόλις ποτὲ ἐπὶ τὸ κοινὸν ἐπήγαγον καὶ ἐπελθόντας ἐχλεύαζον, εἴ τι μὴ καλῶς ἑλληνίσειαν.

Cicéron Att. 1,19,10 (mars 60) commentarium consulatus mei Graece compositum misi ad te; in quo si quid erit quod homini Attico minus Graecum eruditumque uideatur, non dicam quod tibi, ut opinor Panhormi, Lucullus de suis historiis dixerat, se quo facilius illas probaret Romani hominis esse idcirco barbara quaedam et soloeca dispersisse; apud me si quid erit eius modi, me imprudente erit et inuito.

  • Auguste gest. diu. Aug. 9,1 uota suscipere
 = εὐχὰς ἀναλαμβάνειν (plutôt que ποιεῖσθαι)
  • Auguste gest. diu. Aug. 16,1 ; 28,2 etc. deducere colonias
 = κατάγειν ἀποικίας (plutôt que ἀποικίαν ἐκπέμπειν ou ἀποστέλλειν ἀποίκους)

Plutarque Mar. 2,2 λέγεται [sc. ὁ Μάριος] δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις.

L’alternance codique ou code-switching

Cicéron off. 1,111 sermone eo debemus uti qui notus [codd. : innatus Baiter] est nobis, ne ut quidam Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur.

Cicéron Tusc. 1,15 dicam [sc. sententiam Epicharmi], si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. — et recte quidem.

Horace serm. 1,10,20-21. 29-30
at magnum fecit, quod uerbis Graeca Latinis
miscuit
[…]
patriis intermiscere petita
uerba foris malis, Canusini more bilinguis.

Tacite Ann. 2,10,3 cernebatur contra minitabundus Arminius proeliumque denuntians; nam pleraque Latino sermone interiaciebat, ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.

Le “tag-switching”

Plaute Capt. 880-885
[Hegio] et captiuom illum Alidensem [sc. uidisti]? — [Ergasilus] μὰ τὸν Ἀπόλλω. — et seruolum
meum Stalagmum, meum qui gnatum surripuit? — ναὶ τὰν Κόραν.
— iam credo? — ναὶ τὰν Πραινέστην. — uenit? — ναὶ τὰν Σιγνίαν.
— certon? — ναὶ τὸν Φρουσινῶνα. — uide sis. — ναὶ τὸν Ἀλάτριον.
— quid tu per barbaricas urbes iuras? — quia enim item asperae
sunt ut tuom uictum autumabas esse. — uae aetati tuae.

Les alternances codiques inter-phrastiques

ILCV 4463 (IIIe p.C.) https://epigraphy.packhum.org/text/331758
Βηρατιους Νικατορας [sic, sc. Nicagoras] | Λαζαριῃ καὶ Ἰουλιῃ | καὶ Ὀνησιμῃ κον φιλιους | βενεμερεντες |  ὁ βίος ταῦτα.

Les alternances codiques intra-phrastiques

Cicéron Att. 1,14,3 (Rome, 13/02/61) nosti illas ληκύθους

La traduction à Rome : problèmes théoriques

Billets, ,

N. Shapiro, cit. in L. Venuti, The Translator’s Invisibility, London 1995, p. 1 : «I see translation as the attempt to produce a text so transparent that it does not seem to be translated. A good translation is like a pane of glass. You only notice that it’s there when there are little imperfections — scratches, bubbles. Ideally, there shouldn’t be any. It should never call attention to itself.»

La traduction des textes poétiques

Aulu-Gelle 9,9,4 animaduertimus reliquisse Vergilium, quod Graecum quidem mire quam suaue est, uerti autem neque debuit neque potuit. (5.) sed enim, quod substituit pro eo, quod omiserat, non abest, quin iucundius lepidiusque sit.

Aulu-Gelle 9,9,7-10 illud quoque alio in loco animaduertimus caute omissum, quod est in Graeco uersu dulcissimum. […] (9.) hoc igitur reliquit et cetera uertit non infestiuiter, nisi quod ‘caprum’ dixit, quem Theocritus ἐνόρχαν appellauit (10.) – auctore enim M. Varrone [frg. 419 Funaioli = 104 Goetz & Schoell] is demum Latine caper dicitur, qui excastratus est.

Aulu-Gelle 9,9,1-3 quis modus sit uertendi uerba in Graecis sententiis ; deque his Homeri uersibus, quos Vergilius uertisse aut bene apteque aut inprospere existimatus est. (1.) quando ex poematis Graecis uertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum, ut omnia omnino uerba in eum, in quem dicta sunt, modum uertamus. (2.) perdunt enim gratiam pleraque, si quasi inuita et recusantia uiolentius transferantur. (3.) scite ergo et considerate Vergilius, cum aut Homeri aut Hesiodi aut Apollonii aut Parthenii aut Callimachi aut Theocriti aut quorundam aliorum locos effingeret, partem reliquit, alia expressit.

Cicéron opt. gen. 14 conuerti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec conuerti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, uerbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non uerbum pro uerbo necesse habui reddere, sed genus omne uerbo uimque seruaui. non enim ea me annumerare lectori putaui oportere, sed tamquam appendere.

Cicéron opt. gen. 23 quorum ego orationes si, ut spero, ita expressero uirtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum ordine, uerba persequens eatenus ut ea non abhorreant a more nostro (quae si e Graecis omnia conuersa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint, elaborauimus), erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice uolent dicere.

La traduction des textes philosophiques

P. Ricoeur, Sur la traduction, Paris 2004, p. 12 : «La poésie offrait en effet la difficulté majeure de l’union inséparable du sens et de la sonorité, du signifié et du signifiant. Mais la traduction des œuvres philosophiques […] révèle des difficultés d’un autre ordre et, en un sens, aussi intraitables, dans la mesure où elle surgit au plan même du découpage des champs sémantiques qui s’avèrent non exactement superposables d’une langue à l’autre. Et la difficulté est à son comble avec les maîtres-mots, les Grundwörter, que le traducteur s’impose parfois à tort de traduire mot à mot, le même mot recevant un équivalent fixe dans la langue d’ arrivée.»

Cicéron fin. 1,6-7 quid, si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent cur Graeca anteponant iis quae et splendide dicta sint neque sint conuersa de Graecis? […] (7.) quamquam, si plane sic uerterem Platonem aut Aristotelem, ut uerterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis ciuibus, si ad eorum cognitionem diuina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si uidebitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominaui, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menandro solet.

Cicéron fin. 3,15 si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam inuenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi uerbum e uerbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit uerbum, quod idem declaret, magis usitatum. equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus uerbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco uerbo utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit.

La traduction comme appropriation

Horace ars 128-135
difficile est proprie communia dicere, tuque
rectius Iliacum carmen deducis in actus
quam si proferres ignota indictaque primus:
publica materies priuati iuris erit, si
non circa uilem patulumque moraberis orbem
nec uerbo uerbum curabis reddere fidus
interpres nec desilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor uetet aut operis lex.

Cicéron Tusc. 2,5-6 quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt. […] (6.) quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt.

Caton ad fil. frg. 1 Sblendorio-Cugusi ap. Plin. nat. 29,14 dicam de istis Graecis suo loco, M. fili, quid Athenis exquisitum habeam et quod bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere. uincam nequissimum et indocile genus illorum, et hoc puta uatem dixisse: quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos hoc mittet.

 

 

 

Le mimicus risus

Billets, , ,

Cicéron de orat. 2,218 etenim cum duo genera sint facetiarum, alterum aequabiliter in omni sermone fusum, alterum peracutum et breue, illa a ueteribus superior cauillatio, haec altera dicacitas nominata est.

Cicéron orat. 87 sales […] quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis. utetur utroque, sed altero in narrando aliquid uenuste, altero in iaciendo mittendoque ridiculo, cuius genera plura sunt.

Cicéron Att. 1,13,2 (25/01/61) consul autem ipse paruo animo et prauo tamen, cauillator genere illo moroso quod etiam sine dicacitate ridetur, facie magis quam facetiis ridiculus.

Plaute Truc. 682-686
heus tu! iam postquam in urbem crebro commeo,
dicax sum factus. iam sum caullator probus.
:: quid id est, amabo ? istaec ridicularia,
cauillationes, uis opinor dicere?                                     685
:: ita, ut pauxillum differt a cauillibus.

Cicéron de orat. 2,235 de risu quinque sunt, quae quaerantur: unum, quid sit; alterum, unde sit; tertium, sitne oratoris risum uelle mouere; quartum, quatenus; quintum, quae sint genera ridiculi.

Cicéron de orat. 2,236 locus autem et regio quasi ridiculi – nam id proxime quaeritur – turpitudine et deformitate quadam continetur; haec enim ridentur uel sola uel maxime, quae notant et designant turpitudinem aliquam non turpiter.

Cicéron de orat. 2,239 est etiam deformitatis et corporis uitiorum satis bella materies ad iocandum; sed quaerimus idem, quod in ceteris rebus maxime quaerendum est, quatenus; in quo non modo illud praecipitur, ne quid insulse, sed etiam, si quid perridicule possis, uitandum est oratori utrumque, ne aut scurrilis iocus sit aut mimicus.

Aristote poet. 1449a34 τὸ γὰρ γελοῖόν ἐστιν ἁμάρτημά τι καὶ αἶσχος ἀνώδυνον καὶ οὐ φθαρτικόν.

Cicéron de orat. 2,242 in re est item ridiculum, quod ex quadam deprauata imitatione sumi solet, ut idem Crassus: “per tuam nobilitatem, per uestram familiam!” quid aliud fuit, in quo contio rideret, nisi illa uultus et uocis imitatio? “per tuas statuas!” uero cum dixit et extento bracchio paulum etiam de gestu addidit, uehementius risimus.

Cicéron de orat. 2,242 atqui ita est totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautissime tractandum sit; mimorum est enim et ethologorum, si nimia est imitatio, sicut obscenitas. orator surripiat oportet imitationem, ut is, qui audiet, cogitet plura quam uideat; praestet idem ingenuitatem et ruborem suum uerborum turpitudine et rerum obscenitate uitanda.

Cicéron de orat. 2,244 in dicto autem ridiculum est id, quod uerbi aut sententiae quodam acumine mouetur; sed ut in illo superiore genere uel narrationis uel imitationis uitanda est mimorum et ethologorum similitudo, sic in hoc scurrilis oratori dicacitas magno opere fugienda est.

Cicéron de orat. 2,245 pusillus testis processit. “Licet – inquit – rogare?” Philippus. tum quaesitor properans “modo breuiter.” hic ille “non accusabis: perpusillum rogabo.” ridicule. sed sedebat iudex L. Aurifex breuior ipse quam testis etiam: omnis est risus in iudicem conuersus; uisum est totum scurrile ridiculum. ergo haec, quae cadere possunt in quos nolis, quamuis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrilia.

Cicéron de orat. 2,251-252 atque hoc etiam animaduertendum est, non esse omnia ridicula faceta. quid enim potest esse tam ridiculum quam sannio est? sed ore, uultu, {imitandis moribus,} uoce, denique corpore ridetur ipso; salsum hunc possum dicere atque ita, non ut eius modi oratorem esse uelim, sed ut mimum. qua re primum genus hoc, quod risum uel maxime mouet, non est nostrum: morosum, superstitiosum, suspiciosum, gloriosum, stultum: naturae ridentur ipsae, quas personas agitare solemus, non sustinere. (252.) alterum genus est <in> imitatione admodum ridiculum, sed nobis furtim tantum <uti> licet, si quando, et cursim; aliter enim minime est liberale; tertium, oris deprauatio, non digna nobis; quartum, obscenitas, non solum non foro digna, sed uix conuiuio liberorum.

Nonius p. 61,1-2 M. = 85 L. sanniones dicuntur a sannis qui sunt in dictis fatui et in motibus et in schemis ; quos moros uocant Graeci.
schol. Pers. 1,62 sanna autem dicitur os distortum cum uultu quod facimus cum alios deridemus. inde sanniones dicti qui non rectum uultum habeant.

Cicéron de orat. 2,255 sed scitis esse notissimum ridiculi genus, cum aliud exspectamus, aliud dicitur: hic nobismet ipsis noster error risum mouet: quod si admixtum est etiam ambiguum, fit salsius; ut apud Nouium uidetur esse misericors ille, qui iudicatum duci uidet: percontatur ita:
      “quanti addictus?” :: “mille nummum.” [Nouius Atell. 115 Ribbeck3 = 110 Frassinetti]
si addidisset tantummodo “ducas licet”; esset illud genus ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit
      “nihil addo, ducas licet”;
addito ambiguo {altero genere ridiculi}, fuit, ut mihi quidem uidetur, salsissimus.

Cicéron de orat. 2,259 est etiam in uerbo positum non insulsum genus ex eo, cum ad uerbum, non ad sententiam rem accipere uideare; ex quo uno genere totus est Tutor, mimus uetus, oppido ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum genus huius ridiculi insigni aliqua et nota re notari uolo.

Cicéron de orat. 2,274 sunt etiam illa subabsurda, sed eo ipso nomine saepe ridicula, non solum mimis perapposita, sed etiam quodam modo nobis:
    homo fatuus,
    postquam rem habere coepit, est emortuus.
et
    quid est tibi ista mulier? uxor. similis me dius fidius.
et
    quamdiu ad aquas fuit, numquam est emortuus.
genus hoc leuius et, ut dixi, mimicum, sed habet non numquam aliquid etiam apud nos loci.

Cicéron de orat. 2,279 me tamen hercule etiam illa ualde mouent stomachosa et quasi submorosa ridicula, non cum   a moroso dicuntur; tum enim non sal, sed natura ridetur; in quo, ut mihi uidetur, persalsum illud est apud Nouium:
    “quid ploras, pater?”
    :: “mirum ni cantem: condemnatus sum.” [Nouius Atell. 113-114 Ribbeck3 = 108-109 Frassinetti]

Cicéron orat. 88-89 illud admonemus tamen, ridiculo sic usurum oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile sit, nec subobsceno, ne mimicum, nec petulanti, ne improbum, nec in calamitatem, ne inhumanum, nec in facinus, ne odii locum risus occupet, neque aut sua persona aut iudicum aut tempore alienum. haec enim ad illud indecorum referuntur. (89) uitabit etiam quaesita nec ex tempore ficta, sed domo allata, quae plerumque sunt frigida. parcet et amicitiis et dignitatibus ; uitabit insanabilis contumelias ; tantummodo aduersarios figet nec eos tamen semper nec omnis nec omni modo.

Cicéron off. 1,103-04 ludo autem et ioco uti illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris tum, cum grauibus seriisque satis fecerimus. ipsumque genus iocandi profusum nec immodestum, sed ingenuum et facetum esse debet. ut enim pueris non omnem ludendi licentiam damus, sed eam, quae ab honestatis actionibus non sit aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. (104) duplex omnino est iocandi genus, unum inliberale, petulans, flagitiosum. obscenum, alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo Plautus noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam philosophorum Socraticorum libri referti sunt, multaque multorum facete dicta, ut ea, quae a sene Catone collecta sunt, quae uocant ἀποφθέγματα. facilis igitur est distinctio ingenui et inliberalis ioci. alter est, si tempore fit, ut si remisso animo *** [<uel grauissimo> Müller, <uel seuerissimo> Atzert] homine dignus, alter ne libero quidem, si rerum turpitudo adhibetur aut uerborum obscenitas.

Aristote poet. 1461b26-1462a14 πότερον δὲ βελτίων ἡ ἐποποιικὴ μίμησις ἢ ἡ τραγική, διαπορήσειεν ἄν τις. εἰ γὰρ ἡ ἧττον φορτικὴ βελτίων, τοιαύτη δ’ ἡ πρὸς βελτίους θεατάς ἐστιν ἀεί, λίαν δῆλον ὅτι ἡ ἅπαντα μιμουμένη φορτική· ὡς γὰρ οὐκ αἰσθανομένων ἂν μὴ αὐτὸς προσθῇ, πολλὴν κίνησιν κινοῦνται, οἷον οἱ φαῦλοι αὐληταὶ κυλιόμενοι ἂν δίσκον δέῃ μιμεῖσθαι, καὶ ἕλκοντες τὸν κορυφαῖον ἂν Σκύλλαν αὐλῶσιν. ἡ μὲν οὖν τραγῳδία τοιαύτη ἐστίν, ὡς καὶ οἱ πρότερον τοὺς ὑστέρους αὐτῶν ᾤοντο ὑποκριτάς· ὡς λίαν γὰρ ὑπερβάλλοντα πίθηκον ὁ Μυννίσκος τὸν Καλλιππίδην ἐκάλει, τοιαύτη δὲ δόξα καὶ περὶ Πινδάρου ἦν· ὡς δ’ οὗτοι ἔχουσι πρὸς αὐτούς, ἡ ὅλη τέχνη πρὸς τὴν ἐποποιίαν ἔχει. τὴν μὲν οὖν πρὸς θεατὰς ἐπιεικεῖς φασιν εἶναι <οἳ> οὐδὲν δέονται τῶν σχημάτων, τὴν δὲ τραγικὴν πρὸς φαύλους· εἰ οὖν φορτική, χείρων δῆλον ὅτι ἂν εἴη. πρῶτον μὲν οὐ τῆς ποιητικῆς ἡ κατηγορία ἀλλὰ τῆς ὑποκριτικῆς, ἐπεὶ ἔστι περιεργάζεσθαι τοῖς σημείοις καὶ ῥαψῳδοῦντα, ὅπερ {ἐστὶ} Σωσίστρατος, καὶ διᾴδοντα, ὅπερ ἐποίει Μνασίθεος ὁ Ὀπούντιος. εἶτα οὐδὲ κίνησις ἅπασα ἀποδοκιμαστέα, εἴπερ μηδ’ ὄρχησις, ἀλλ’ ἡ φαύλων, ὅπερ καὶ Καλλιππίδῃ ἐπετιμᾶτο καὶ νῦν ἄλλοις ὡς οὐκ ἐλευθέρας γυναῖκας μιμουμένων. ἔτι ἡ τραγῳδία καὶ ἄνευ κινήσεως ποιεῖ τὸ αὑτῆς, ὥσπερ ἡ ἐποποιία· διὰ γὰρ τοῦ ἀναγινώσκειν φανερὰ ὁποία τίς ἐστιν· εἰ οὖν ἐστι τά γ’ ἄλλα κρείττων, τοῦτό γε οὐκ ἀναγκαῖον αὐτῇ ὑπάρχειν.

 

Thèmes et personnages complémentaires (1)

Billets, , , , , ,

Le “mime” d’Eumolpe à la fin du Satyricon

Pétrone 116,6-7 et 9 quoscumque homines in hac urbe uideritis, scitote in duas partes esse diuisos. nam aut captantur aut captant. […] (9.) adibitis – inquit – oppidum tamquam in pestilentia campos, in quibus nihil aliud est nisi cadauera quae lacerantur aut corui qui lacerant.

Pétrone 117,2 et 10 utinam quidem, <inquit>, sufficeret largior scaena, id est uestis humanior, instrumentum lautius, quod praeberet mendacio fidem. […] (10.) ne quid scaenae deesset…

Pétrone 117,4-5 quid ergo – inquit Eumolpe – cessamus mimum componere ? facite ergo me dominum, si negotiatio placet. […] (5.) tanquam legitimi gladiatores domino corpora animasque religiosissime adducimus.

Le thème des richesses

Cicéron Phil. 2,65 in eius igitur uiri copias cum se subito ingurgitasset, exsultabat gaudio persona de mimo, modo egens, repente diues. sed, ut est apud poetam nescio quem
              male parta male dilabuntur [Naevius inc. trag. (uel com.) 51 Ribbeck3].

Plaute 844 sed ad postremum nihil apparet: male partum male disperit.

Tite-Live 9,9,11 illi male partam uictoriam male perdiderunt.

Tacite hist. 1,66 is [sc. Fabius Valens] diu sordidus, repente diues mutationem fortunae male tegebat.

Sénèque epist. 114,6 non statim cum haec legeris hoc tibi occurret, hunc esse qui solutis tunicis in urbe semper incesserit (nam etiam cum absentis Caesaris partibus fungeretur, signum a discincto petebatur); hunc esse qui <in> tribunali, in rostris, in omni publico coetu sic apparuerit ut pallio uelaretur caput exclusis utrimque auribus, non aliter quam in mimo fugitiui diuites [Bψ, Berti : diuites fugitiui φ : diuitis uel diuite fugitiui Lipsius : fugitiui diuitis Ribbeck, Hense] solent?

Encolpe/Polyaenos et Chrysis

Pétrone 126 Chrysis ancilla Circes ad Polyaenum

  • [Agamemnon] 9,673 εἴπ’ ἄγε μ’ ὦ πολύαιν’ Ὀδυσεῦ μέγα κῦδος Ἀχαιῶν
  • [Nestor] 10,544 εἴπ’ ἄγε μ’ ὦ πολύαιν’ Ὀδυσεῦ μέγα κῦδος Ἀχαιῶν
  • [Socos] 11,430 ὦ Ὀδυσεῦ πολύαινε δόλων ἆτ’ ἠδὲ πόνοιο
    • schol. Il. 11,430 p. 206 Erbse πολύαινε: πιστὸς ὁ ἐκ πολεμίων ἔπαινος. ἢ εἰρωνεύεται. ἢ παρὰ τὸ αἰνόν ἡ σύνθεσις. πολύαινε: μυθολόγε καὶ φλύαρε.
  • [les Sirènes] 12,184 δεῦρ’ ἄγ’ ἰών, πολύαιν’ Ὀδυσεῦ, μέγα κῦδος Ἀχαιῶν

Pétrone 126,4-7 siue ergo nobis uendis quod peto, mercator paratus est, siue, quod humanius est, commodas, effice ut beneficium debeamus. (5.) nam quod seruum te et humilem fateris, accendis desiderium aestuantis. quaedam enim feminae sordibus calent, nec libidinem concitant, nisi aut seruos uiderint aut statores altius cinctos. (6.) harena aliquas accendit aut perfusus puluere mulio aut histrio scaenae ostentatione traductus. (7.) ex hac nota domina est mea; usque ab orchestra quattuordecim transilit, et in extrema plebe quaerit quod diligat.

Pétrone 126,8 itaque oratione blandissima plenus “rogo – inquam – numquid illa, quae me amat, tu es?” multum risit ancilla post tam frigidum schema.

Pétrone 126,10 uiderint matronae, quae flagellorum uestigia osculantur; ego etiam si ancilla sum, numquam tamen nisi in equestribus sedeo.

Ps. Acron ad Hor. sat. 1,10,76-77 Arbuscula quaedam mima fuit, quae cum sibilo uulgi eiceretur e theatro, placeret autem paucis equitibus, dixit “contenta sum his prudentibus, quamuis pauci uideantur esse fautores”. aliter: Arbuscula quaedam mima fuit quae placebat bonis potius quam plurimis. haec aliquando explosa a populo dixit hoc “equitum Romanorum plausu contenta sum”.

La première rencontre entre Polyaenos et Circé

Pétrone 126,13 nec diu morata dominam producit e latebris laterique meo applicat, mulierem omnibus simulacris emendatiorem.

Pétrone 127,5 haec ipsa cum diceret, tanta gratia conciliabat uocem loquentis, tam dulcis sonus pertemptatum mulcebat aëra, ut putares inter auras canere Sirenum concordiam.

Od. 12,158-159
Σειρήνων μὲν πρῶτον ἀνώγει θεσπεσιάων
φθόγγον ἀλεύασθαι καὶ λειμῶν’ ἀνθεμόεντα.

Od. 12,186-188
οὐ γάρ πώ τις τῇδε παρήλασε νηῒ μελαίνῃ,
πρίν γ’ ἡμέων μελίγηρυν ἀπὸ στομάτων ὄπ’ ἀκοῦσαι,  
ἀλλ’ ὅ γε τερψάμενος νεῖται καὶ πλείονα εἰδώς.

 

 

 

 

Vatinius, Cicéron et Calvus

Billets, , ,

Catulle 52
quid est, Catulle? quid moraris emori?
sella in curuli struma Nonius sedet,
per consulatum peierat Vatinius:
quid est, Catulle? quid moraris emori?

Cicéron Brut. 283 qui [sc. Caluus ORF n° 165 test. 1] orator fuit cum litteris eruditior quam Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi et exquisitius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, nimium tamen inquirens in se atque ipse sese obseruans metuensque, ne uitiosum conligeret, etiam uerum sanguinem deperdebat. itaque eius oratio nimia religione attenuata doctis et attente audientibus erat inlustris, <a> multitudine autem et a foro, cui nata eloquentia est, deuorabatur.

Catulle 53
risi nescio quem modo e corona,
qui, cum mirifice Vatiniana
meus crimina Caluus explicasset,
admirans ait haec manusque tollens,
“di magni, salaputium disertum!”.

Quintilien inst. 10,1,115 inueni qui Caluum [ORF n° 165 test. 5] praeferrent omnibus, inueni qui Ciceroni crederent, eum nimia contra se calumnia uerum sanguinem perdidisse ; sed est et sancta et grauis oratio et castigata et frequenter uehemens quoque. imitator autem est Atticorum, fecitque illi properata mors iniuriam, si quid adiecturus sibi, non si quid detracturus, fuit.

Quintilien inst. 12,1,22 quamquam neque ipsi Ciceroni Demosthenes uideatur satis esse perfectus, quem dormitare interim dicit, nec Cicero Bruto Caluoque, qui certe compositionem illius etiam apud ipsum reprendunt, nec Asinio utrique, qui uitia orationis eius etiam inimice pluribus locis insecuntur.

Quintilien inst. 12,10,13 quem [sc. Ciceronem] tamen et suorum homines temporum incessere audebant ut tumidiorem et Asianum et redundantem et in repetitionibus nimium et in salibus aliquando frigidum et in compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit, uiro molliorem: postea uero quam triumuirali proscriptione consumptus est, passim qui oderant, qui inuidebant, qui aemulabantur, adulatores etiam praesentis potentiae non responsurum inuaserunt.

Tacite dial. 18,5 legistis utique et Calui [ORF n° 165 test. 8 = ELM II n° 187 frg. 1] et Bruti [ORF n° 158 test. 11 = ELM II n° 54 frg. 3] ad Ciceronem missas epistulas, ex quibus facile est deprehendere Caluum quidem Ciceroni uisum exsanguem et aridum, Brutum autem otiosum atque diiunctum; rursusque Ciceronem a Caluo quidem male audisse tamquam solutum et eneruem, a Bruto autem, ut ipsius uerbis utar, tamquam « fractum atque elumbem ».

 

 

 

Pison et son entourage

Billets, , ,

Veranius et Fabullus

Le séjour en Espagne

Catulle 9
Verani, omnibus e meis amicis
antistans mihi milibus trecentis,
uenistine domum ad tuos penates
fratresque unanimos anumque matrem?
uenisti. o mihi nuntii beati!                                                       5
uisam te incolumem audiamque Hiberum
narrantem loca, facta, nationes,
ut mos est tuus, applicansque collum
iucundum os oculosque sauiabor.
o quantumst hominum beatiorum,                                            10
quid me laetius est beatiusue? 

Catulle 12
Marrucine Asini, manu sinistra
non belle uteris in ioco atque uino:
tollis lintea neglegentiorum.
hoc salsum esse putas? fugit te, inepte:
quamuis sordida res et inuenustast.                                           5
non credis mihi? crede Pollioni
fratri, qui tua furta uel talento
mutari uelit: est enim leporum
differtus puer ac facetiarum.
quare aut hendecasyllabos trecentos                                         10
exspecta, aut mihi linteum remitte;
quod me non mouet aestimatione,
uerumst mnemosynum mei sodalis.
nam sudaria Saetaba ex Hiberis
miserunt mihi muneri Fabullus                                                 15
et Veranius: haec amem necessest
ut Veraniolum meum et Fabullum.

La cohors  de Pison

Catulle 28
Pisonis comites, cohors inanis,
aptis sarcinulis et expeditis,
Verani optime tuque mi Fabulle,
quid rerum geritis? satisne cum isto
uappa frigoraque et famem tulistis?                                          5
ecquidnam in tabulis patet lucelli
expensum, ut mihi, qui meum secutus
praetorem refero datum lucello?
o Memmi, bene me ac diu supinum
tota ista trabe lentus irrumasti.                                                  10
sed, quantum uideo, pari fuistis
casu: nam nihilo minore uerpa
farti estis. pete nobiles amicos!
at uobis mala multa di deaeque
dent, opprobria Romuli Remique.                                             15

5. uappa, cf. Pline nat. 14,125 aliqua est musti picea natura uitiumque musto quibusdam in locis iterum sponte feruere, qua calamitate deperit sapor: uappae accidit nomen, probrosum etiam hominum, cum degenerauit animus .

Catulle 10
Varus me meus ad suos amores
uisum duxerat e foro otiosum,
scortillum, ut mihi tum repente uisumst,
non sane illepidum neque inuenustum.
huc ut uenimus, incidere nobis                                                 5
sermones uarii, in quibus, quid esset
iam Bithynia, quo modo se haberet,
ecquonam mihi profuisset aere.
respondi, id quod erat, nihil neque ipsis
nunc praetoribus esse nec cohorti,                                            10
cur quisquam caput unctius referret,
praesertim quibus esset irrumator
praetor, nec faceret pili cohortem.
“at certe tamen – inquiunt – quod illic
natum dicitur esse, comparasti                                                  15
ad lecticam homines”. ego, ut puellae
unum me facerem beatiorem,
“non – inquam – mihi tam fuit maligne,
ut, prouincia quod mala incidisset,
non possem octo homines parare rectos”.                                  20
at mi nullus erat nec hic neque illic,
fractum qui ueteris pedem grabati
in collo sibi collocare posset.
hic illa, ut decuit cinaediorem,
“quaeso – inquit mihi – mi Catulle, paulum                               25
istos commoda! nam uolo ad Serapim
deferri”. “mane – inquii puellae –
“istud quod modo dixeram me habere,
fugit me ratio: meus sodalis,
Cinnast Gaius, is sibi parauit.                                                   30
uerum, utrum illius an mei, quid ad me?
utor tam bene quam mihi paratis.
sed tu insulsa male et molesta uiuis,
per quam non licet esse neglegentem”.

Catulle 47
Porci et Socration, duae sinistrae
Pisonis, scabies famesque mundi,
uos Veraniolo meo et Fabullo
uerpus praeposuit Priapus ille?
uos conuiuia lauta sumptuose
de die facitis, mei sodales
quaerunt in triuio uocationes?

Les caractéristiques du proconsulat de Pison selon Cicéron

Cicéron Pis. 88 legatorum tuorum optimus abs te quisque uiolatus, tribuni militares non recepti, M. Baebius, uir fortis, interfectus iussu tuo.

Cicéron Pis. 69 itaque admissarius iste, simul atque audiuit uoluptatem a philosopho tanto opere laudari, nihil expiscatus est, sic suos sensus uoluptarios omnis incitauit, sic ad illius hanc orationem adhinniuit, ut non magistrum uirtutis sed auctorem libidinis a se illum inuentum arbitraretur.

admissarius cf. Plaute mil. 1111-1113 abi sis hinc, nam tu quidem | ad equas fuisti scitus admissarius, | qui consectare qua maris qua feminas

Cicéron Pis. 67 est enim quaedam quae, quamquam omnis est uitiosa atque turpis, <est> tamen ingenuo ac libero dignior. nihil apud hunc lautum, nihil elegans, nihil exquisitum – laudabo inimicum – quin ne magno opere quidem quicquam praeter libidines sumptuosum. toreuma nullum, maximi calices, et ei, ne contemnere suos uideatur, Placentini; exstructa mensa non conchyliis aut piscibus, sed multa carne subrancida. serui sordidati ministrant, non nulli etiam senes; idem coquus, idem atriensis; pistor domi nullus, nulla cella; panis et uinum a propola atque de cupa; Graeci stipati quini in lectis, saepe plures; ipse solus; bibitur usque eo dum de dolio ministretur. ubi galli cantum audiuit, auum suum reuixisse putat; mensam tolli iubet.

Cicéron Pis. 40 quid tandem erat actum aut gestum in tua prouincia de quo ad senatum cum gratulatione aliqua scribi abs te oporteret? uexatio Macedoniae, an oppidorum turpis amissio, an sociorum direptio, an agrorum depopulatio, an munitio Thessalonicae, an obsessio militaris uiae, an exercitus nostri interitus ferro, fame, frigore, pestilentia?

Cicéron Sest. 21-22 alter multos plane in omnis partis fefellit; erat enim hominum opinioni nobilitate ipsa, blanda conciliatricula, commendatus. omnes boni semper nobilitati fauemus, et quia utile est rei publicae nobilis homines esse dignos maioribus suis, et quia ualet apud nos clarorum hominum et bene de re publica meritorum memoria, etiam mortuorum. quia tristem semper, quia taciturnum, quia subhorridum atque incultum uidebant, et quod erat eo nomine ut ingenerata familiae frugalitas uideretur, fauebant, gaudebant, et ad integritatem maiorum spe sua hominem uocabant materni generis obliti. […] (22.) […] animus eius uultu, flagitia parietibus tegebantur. sed haec obstructio nec diuturna est neque obducta ita ut curiosis oculis perspici non possit.

Le rôle de Philodème de Gadara

Philodème 23 Page = AP 11,44 (Φιλοδήμου)
αὔριον εἰς λιτήν σε καλιάδα, φίλτατε Πείσων,
 ἐξ ἐνάτης ἕλκει μουσοφιλὴς ἕταρος
εἰκάδα δειπνίζων ἐνιαύσιον· εἰ δ’ ἀπολείψῃς
 οὔθατα καὶ Βρομίου Χιογενῆ πρόποσιν,
ἀλλ’ ἑτάρους ὄψει παναληθέας, ἀλλ’ ἐπακούσῃ                                           5
 Φαιήκων γαίης πουλὺ μελιχρότερα·
ἢν δέ ποτε στρέψῃς καὶ ἐς ἡμέας ὄμματα, Πείσων,
 ἄξομεν ἐκ λιτῆς εἰκάδα πιοτέρην.

Catulle 13
cenabis bene, mi Fabulle, apud me
paucis, si tibi di fauent, diebus,
si tecum attuleris bonam atque magnam
cenam, non sine candida puella
et uino et sale et omnibus cachinnis.                                         5
haec si, inquam, attuleris, uenuste noster,
cenabis bene: nam tui Catulli
plenus sacculus est aranearum.
sed contra accipies meros amores
seu quid suauius elegantiusuest:                                               10
nam unguentum dabo, quod meae puellae
donarunt Veneres Cupidinesque;
quod tu cum olfacies, deos rogabis,
totum ut te faciant, Fabulle, nasum.

8 cf. Aphranius 410-411 Ribbeck = 411-412 Daviault : tanne arcula | tua plena est aranearum ; Plaute aul. 84 ita inaniis sunt oppletae atque araneis 

11-12 cf. Homère Od. 18,192-194 κάλλεϊ μέν οἱ πρῶτα προσώπατα καλὰ κάθηρεν | ἀμβροσίῳ, οἵῳ περ ἐϋστέφανος Κυθέρεια | χρίεται, εὖτ' ἂν ἴῃ Χαρίτων χορὸν ἱμερόεντα.

 

 

Catulle et César: littérature et histoire

Billets, , ,

Carmen 93

nil nimium studeo, Caesar, tibi uelle placere,
   nec scire utrum sis albus an ater homo.

v. 2 cf. Cicéron Phil. 2,41 uide quam te amarit is qui albus aterne fuerit ignoras ; Apulée apol. 16 praeter quod non sum iurgiosus, etiam libenter te nuper usque albus an ater esses ignoraui et adhuc hercle non satis noui. 

César et la stratégie du consensus

Suétone Iul. 20,2 unus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium administrauit, ut nonnulli urbanorum, cum quid per iocum testandi gratia signarent, non “Caesare et Bibulo”, sed “Iulio et Caesare consulibus” actum scriberent bis eundem praeponentes nomine atque cognomine, utque uulgo mox ferrentur hi uersus [uers. pop. in Caes. 1 Blänsdorf]:
non Bibulo quiddam nuper sed Caesare factum est:
   nam Bibulo fieri consule nil memini.

Suétone Iul. 23,2 ad securitatem ergo posteri temporis in magno negotio habuit obligare semper annuos magistratus et e petitoribus non alios adiuuare aut ad honorem pati peruenire, quam qui sibi recepissent propugnaturos absentiam suam; cuius pacti non dubitauit a quibusdam ius iurandum atque etiam syngrapham exigere.

Cicéron ad Q. fr. 2,14,5 (Rome, début juin 54) res Romanae se sic habebant: erat non nulla spes comitiorum sed incerta, erat aliqua suspicio dictaturae, ne ea quidem certa, summum otium forense sed senescentis magis ciuitatis quam acquiescentis.

Plutarque Caes. 20,2 ἐνταῦθα καθήμενος ἐδημαγώγει, πολλῶν πρὸς αὐτὸν ἀφικνουμένων, διδοὺς ὧν ἕκαστος δεηθείη, καὶ πάντας ἀποπέμπων τὰ μὲν ἔχοντας ἤδη παρ᾿ αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐλπίζοντας. καὶ παρὰ τὸν ἄλλον δὲ πάντα τῆς στρατείας χρόνον ἐλάνθανε τὸν Πομπήϊον ἐν μέρει νῦν μὲν τοὺς πολεμίους τοῖς τῶν πολιτῶν ὅπλοις καταστρεφόμενος, νῦν δὲ τοῖς ἀπὸ τῶν πολεμίων χρήμασιν αἱρῶν τοὺς πολίτας καὶ χειρούμενος.

Cicéron fam. 7,5,3 (ad Caesarem, Rome, avril 54) mitto igitur ad te Trebatium atque ita mitto ut initio mea sponte, post autem inuitatu tuo mittendum duxerim. hunc, mi Caesar, sic uelim omni tua comitate complectare ut omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre uelis in unum hunc conferas. de quo tibi homine haec spondeo, non illo uetere uerbo meo quod, cum ad te de Milone scripsissem, iure lusisti sed more Romano quomodo homines non inepti loquuntur, probiorem hominem, meliorem uirum, pudentiorem esse neminem. accedit etiam quod familiam ducit in iure ciuili, singulari memoria, summa scientia.

César epist. n° 28 frg. 23 Cugusi ap. Cic. fam. 7,5,2 (Rome, avril 54) M. <Cur>ti filium [Shackleton Bailey : M. itfiuium mss.], quem mihi commendas, uel regem Galliae faciam; uel hunc Leptae delega, si uis, tu ad me alium mitte quem ornem.

César Gall. 1,39,2 hic primum ortus est [sc. timor] a tribunis militum praefectis reliquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant.

César epist. n° 28 frg. 24 Cugusi ap. Cic. ad Q. fr. 2,14,3 (Rome, début juin 54) Trebatium quod ad se miserim persalse et humaniter etiam gratias mihi agit. negat enim in tanta multitudine eorum qui una essent quemquam fuisse qui uadimonium concipere posset.

Suétone Iul. 27,1-2 omnibus uero circa eum atque etiam parte magna senatus gratuito aut leui faenore obstrictis, ex reliquo quoque ordinum genere uel inuitatos uel sponte ad se commeantis uberrimo congiario prosequebatur, libertos insuper seruulosque cuiusque, prout domino patronoue gratus qui esset. (2.) iam reorum aut obaeratorum aut prodigae iuuentutis subsidium unicum ac promptissimum erat, nisi quos grauior criminum uel inopiae luxuriaeue uis urgeret, quam ut subueniri posset a se; his plane palam bello ciuili opus esse dicebat.

Les relations de César avec la famille de Catulle

Suétone Iul. 73 simultates contra nullas tam graues excepit umquam, ut non occasione oblata libens deponeret. […] Gaio Caluo post famosa epigrammata de reconciliatione per amicos agenti ultro ac prior scripsit. Valerium Catullum, a quo sibi uersiculis de Mamurra perpetua stigmata imposita non dissimulauerat, satis facientem eadem die adhibuit cenae hospitioque patris eius, sicut consuerat, uti perseuerauit.

Tacite ann. 4,34,5 Antonii epistulae Bruti contiones falsa quidem in Augustum probra set multa cum acerbitate habent ; carmina Bibaculi et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur : sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis an sapientia. namque spreta exolescunt : si irascare, adgnita uidentur.

César et la Gaule Cisalpine

Suétone Iul. 8 decedens ergo ante tempus colonias Latinas de petenda ciuitate agitantes adiit, et ad audendum aliquid concitasset, nisi consules conscriptas in Ciliciam legiones paulisper ob id ipsum retinuissent.

Salluste Catil. 49,2 uterque cum illo [sc. Caesare] grauis inimicitias exercebant; Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter quoiusdam Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus.

Calvus et les barbatuli iuuenes

Suétone Iul. 5 tribunatu militum […] actores restituendae tribuniciae potestatis, cuius uim Sulla deminuerat, enixissime iuuit.

Cicéron Att. 1,14,5 (Rome, 13.02.61) nam cum dies uenisset rogationi ex senatus consulto ferendae, concursabant barbatuli iuuenes, totus ille grex Catilinae duce filiola Curionis, et populum ut antiquaret rogabant. Piso autem consul, lator rogationis, idem erat dissuasor. operae Clodianae pontis occuparant, tabellae ministrabantur ita ut nulla daretur ‘uti rogas.’

Cicéron Att. 1,16,11 (Rome, début juillet 61, après le meurtre de Clodius) accedit illud, quod illa contionalis hirudo aerari, misera ac ieiuna plebecula, me ab hoc Magno unice diligi putat; et hercule multa et iucunda consuetudine coniuncti inter nos sumus, usque eo ut nostri isti comissatores coniurationis, barbatuli iuuenes, illum in sermonibus Cn. Ciceronem appellent.

Cicéron Catil. 2,22-23 postremum autem genus est non solum numero uerum etiam genere ipso atque uita quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis, uelis amictos, non togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. (23.) in his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes impuri impudicique uersantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque saltare et cantare sed etiam sicas uibrare et spargere uenena didicerunt. Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium Catilinarum futurum.

 

 

 

 

Le cycle de Mentula

Billets, , , , , ,

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
   hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann:  ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
   Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

 

Catulle 54 et 57 : les amis de César

Billets, , , ,

Caelius à Cicéron fam. 8,4,2 (Rome, 1er août 51) Caesar, qui solet infimorum hominum amicitiam sibi qualibet impensa adiungere.

Le carmen 54

éd. Mynors 1958

éd. Thomson 1997

Othonis caput oppido est pusillum,
†et heri† rustice semilauta crura,
subtile et leue peditum Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto…                        5
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

Othonis caput oppido est pusillum ;
at, mi Rustice, semilauta crura,
subtile et leue peditum, Libonis,
si non omnia, displicere uellem
tibi et Sufficio seni recocto.

54b
irascere iterum meis iambis
inmerentibus, unice imperator.

 
Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

2. semilauta cf. Cratinus frg. 457 Kassel & Austin ἡμίλουτοι ; Plaute Poen. 316 ut quidem tu huius oculos inlutis manibus tractes aut teras?

3. peditum cf. Aristophane nub. 394 πορδή ; Martial 4,87,4 pedere Bassa solet ; 7,18,9 pedere te mallem

5. recocto cf. Pétrone frg. 21 anus recocta uino | trementibus labellis ; Aristophane eq. 1321 τὸν Δῆμον ἀφεψήσας ὑμῖν καλὸν ἐξ αἰσχροῦ πεπόηκα.

Théophraste char. 4,1-5 ἡ δὲ ἀγροικία δόξειεν ἂν εἶναι ἀμαθία ἀσχήμων, ὁ δὲ ἄγροικος τοιοῦτός τις, (2.) οἷος κυκεῶνα πιὼν εἰς ἐκκλησίαν πορεύεσθαι. (3.) καὶ τὸ μύρον φάσκειν οὐδὲν τοῦ θύμου ἥδιον ὄζειν. (4.) καὶ μείζω τοῦ ποδὸς τὰ ὑποδήματα φορεῖν. (5.) καὶ μεγάλῃ τῇ φωνῇ λαλεῖν. (6.) καὶ τοῖς μὲν φίλοις καὶ οἰκείοις ἀπιστεῖν, πρὸς δὲ τοὺς αὑτοῦ οἰκέτας ἀνακοινοῦσθαι περὶ τῶν μεγίστων. καὶ τοῖς παρ᾿ αὐτῷ ἐργαζομένοις μισθωτοῖς ἐν ἀγρῷ πάντα τὰ ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας διηγεῖσθαι. (7.) καὶ ἀναβεβλημένος ἄνω τοῦ γόνατος καθιζάνειν ὥστε τὰ γυμνὰ αὐτοῦ φαίνεσθαι.

Le carmen 57

pulcre conuenit improbis cinaedis,
Mamurrae pathicoque Caesarique.
nec mirum : maculae pares utrisque,
urbana altera et illa Formiana,
impressae resident nec eluentur:                                     5
morbosi pariter, gemelli utrique,
uno in lecticulo erudituli ambo,
non hic quam ille magis uorax adulter,
riuales socii puellularum.
pulchre conuenit improbis cinaedis.                             10

Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

1 et 10 conuenit cf. Martial 8,35 cum sitis similes paresque uita, | uxor pessima, pessimus maritus, | miror, non bene conuenire uobis.

4 urbana cf. Suétone Iul. 18,1 ex praetura ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes creditores interuentu sponsorum remouit ac neque more neque iure, ante quam prouinciae or{di}narentur, profectus est.

4 Formiana cf. Catulle 114,4 fructus sumptibus exsuperat sc. Mamurra ; 41,4 et 43,5 decoctor… Formianus

6 gemelli cf. (A) Catulle 100,3-4 hoc est quod dicitur, illud | fraternum uere dulce sodalicium ; Horace serm. 2,3,243-244 par nobile fratrum | nequitia et nugis prauorum et amore gemellum ; epist. 1,10,3-4 ad cetera paene gemelli | fraternis animis ; (B) Pacuvius trag. 174 Ribbeck = 121 Schierl par fortitudo, gemina confidentia ; Cicéron Verr. 2,3,155 consorti quidem in lucris atque furtis, gemino et simillimo nequitia, improbitate, audacia ; (C) Pétrone 35,3 super geminos testiculos ac rienes ; 39,7 in geminis autem nascuntur bigae et boues et colei et qui utrosque parietes linunt ; (D) anth. Lat. 457,8 Riese si fierent parte minus gemini 


7. erudituli cf. Tacite dial. 21,6 nisi forte quisquam aut Caesaris Pro Decio Samnite aut Bruti Pro Deiotaro rege ceterosque eiusdem lentitudinis ac teporis libros legit, nisi qui et carmina eorundem miratur.

9. riuales socii cf. Plaute stich.431-434 et 729-733 amicam ego habeo Stephanium hinc ex proxumo, | tui fratris ancillam: eo condixi in symbolam  | ad cenam, ad eius conseruom Sangarinum Syrum. |  eademst amica ambobus, riuales sumus. […] haec facetiast, amare inter se riualis duos, |  uno cantharo potare, unum scortum ducere.   |  hoc memorabilest: ego tu sum, tu es ego, unianimi sumus,  |  unam amicam amamus ambo, mecum ubi est, tecum est tamen; | tecum ubi autem est, mecum ibi autemst: neuter neutri inuidet.

Catulle 29 : Mamurra et les triumvirs

Billets, , , ,

Mamurra et sa famille entre Formies et Rome

Horace sat. 1,5,37-38
in Mamurrarum lassi deinde urbe manemus,
Murena praebente domum, Capitone culinam.

Porphyrion ad loc. p. 215,31-216,1 Meyer : Formias urbem significat. hic namque fuit familia Mamurrarum honesto loco nata.

Ps. Acron ad loc. p 67,14-17 Keller : in Formias ciuitatem, quia Mamurrae quidam fratres dicebantur senatores, qui maximam partem Formianae ciuitatis possidebant; ideo dicebatur Mamurrana ciuitas.

NSA 1908, 392 = AE 1909, 63 (Formies, Ire moitié Ier p. C.)
Aufilliae P(ubli) | Mamurrae

CIL viii 18913 = ILAlg 2,2,4712 = LBIRNA 365 (Thibilis, Numidie)
M(arcus) Vitruuius | Mamurra | arcus | s(ua) p(ecunia) f(ecit)

Pline nat. 36,48 primum Romae parietes crusta marmoris operuisse totos domus suae in Caelio monte Cornelius Nepos [frg. 33 Marshall (ex exemplis ?)] tradit Mamurram, Formiis natum equitem Romanum, praefectum fabrum C. Caesaris in Gallia, ne quid indignitati desit, tali auctore inuenta re. hic namque est Mamurra Catulli Veroniensis carminibus proscissus, quem, ut res est, domus ipsius clarius quam Catullus [29,3-4] dixit habere quidquid habuisset Comata Gallia. namque adicit idem Nepos primum totis aedibus nullam nisi e marmore columnam habuisse et omnes solidas e Carystio aut Luniensi.

Cicéron Att. 7,7,6 (Formies, 19/12/50) quid ergo ? exercitum retinentis cum legis dies transierit rationem haberi placet ? mihi uero ne absentis quidem ; sed cum id datum est, illud una datum est. annorum autem decem imperium et ita latum <placet> ? placet igitur etiam me expulsum et agrum Campanum perisse et adoptatum patricium a plebeio, Gaditanum a Mytilenaeo, et Labieni diuitiae et Mamurrae placent et Balbi horti et Tusculanum. sed horum omnium fons unus est. imbecillo resistendum fuit, et id erat facile ; nunc legiones XI, equitatus tantus quantum uolet, Transpadani, plebes urbana, tot tribuni pl., tam perdita iuuentus, tanta auctoritate dux, tanta audacia. cum hoc aut depugnandum est aut habenda e lege ratio.

Cicéron Att. 13,52,1 (Pouzzoles, 19/12/45) o hospitem mihi tam grauem ἀμεταμέλητον ! fuit enim periucunde. […] ille tertiis Saturnalibus apud Philippum ad h. vii, nec quemquam admisit ; rationes, opinor, cum Balbo. inde ambulauit in litore. post h. viii in balneum. tum audiuit de Mamurra, uultum non mutauit. unctus est, accubuit.

Catulle 29

quis hoc potest uidere, quis potest pati,
nisi impudicus et uorax et aleo,
Mamurram habere quod comata Gallia
habebat ante et ultima Britannia ?
cinaede Romule, haec uidebis et feres ?                           5
et ille nunc superbus et superfluens
perambulabit omnium cubilia,
ut albulus columbus aut Adoneus?
cinaede Romule, haec uidebis et feres?
es impudicus et uorax et aleo.                                               10
eone nomine, imperator unice,
fuisti in ultima occidentis insula,
ut ista uestra diffututa mentula
ducenties comesset aut trecenties ?
quid est alid sinistra liberalitas ?                                          15
parum expatrauit an parum helluatus est ?
paterna prima lancinata sunt bona,
secunda praeda Pontica, inde tertia
Hibera, quam scit amnis aurifer Tagus.
nunc Galliae timetur et Britanniae.                                     20
quid hunc malum fouetis? aut quid hic potest
nisi uncta deuorare patrimonia?
eone nomine †urbis opulentissime†
socer generque, perdidistis omnia?

Pour l'apparat critique, cf. Dániel Kiss, Catullus Online

2. impudicus et uorax et aleo cf. Naevius com. 118 Ribbeck pessimorum pessime, audax, ganeo lustro aleo!

3. comata Gallia cf. Cicéron Phil. 8,27 Galliam, inquit, togatam remitto, comatam postulo.

8. albulus columbus cf. Alexis frg. 214 Kock = 217 Kassel & Austin λευκὸς Ἀφροδίτης εἰμὶ γὰρ περιστερός.


8. Adoneus cf. Plaute Men. 144 ubi aquila Catameitum raperet aut ubi Venus Adoneum ?

11. imperator unice cf. Cicéron Lig. 7 apud quem igitur hoc dico? nempe apud eum qui, cum hoc sciret, tamen me, ante quam uidit, rei publicae reddidit; qui ad me ex Aegypto litteras misit ut essem idem qui fuissem; qui me, cum ipse imperator in toto imperio populi Romani unus esset, esse alterum passus est.

16. expatrauit cf. schol. à Perse 1,18 : patratio est rei uenereae perfectio uel consummatio.

16. helluatus est cf. Gloss. 6,516 s.v. helluor : ἀσωτεύομαι ; s.v. helluantes : auide comedentes ; Paul-Diacre chez Festus p. 88,15 Lindsay : heluo dictus [est] immoderate bona sua consumens.

24. perdidistis omnia cf. Cicéron Att. 1,16,5 (Rome, début juillet 61) ita fortes tamen fuerunt ut summo proposito periculo uel perire maluerint quam perdere omnia ; 2,21,1 (Rome, post 25/07/59) iracundiam atque intemperantiam illorum [sc. Caesaris et Pompeii] sumus experti qui Catoni irati omnia perdiderunt ; 14,1,1 (maison de Matius, 7/04/44) quid quaeris ? perisse omnia aiebat.

La datation du carmen 29

  • première expédition en Bretagne (été 55) : Suétone 47 Britanniam petisse spe margaritarum, quarum amplitudinem conferentem interdum sua manu exegisse pondus [scil. Caesarem].
  • deuxième expédition en Bretagne (été 54) : Cicéron 7,7,1 (ad Trebatium, fin juin 54) in Britannia nihil esse audio neque auri neque argenti ; Att. 4,16,7 (1/07/54) etiam illud iam cognitum est nec argenti scrupulum esse ullum in illa insula neque ullam spem praedae nisi ex mancipiis.

La postérité du carmen 29

  • Pline nat. 36,48 quidquid habuisset Comata Gallia
  • Quintilien inst. 9,4,141 aspera uero et maledica, ut dixi, etiam in carmine iambis grassantur : « quis potest uidere, quis potest pati, | nisi inpudicus et uorax et aleo ? »
  • [Virgile] catal. 6,5-6 ut ille uersus usquequaque pertinet : | gener socerque, perdidistis omnia

Catulle et l’épopée militaire

Billets, , , , , ,

Les frères Cicéron et le poème sur César en Bretagne

Cicéron ad Q. fr. 2,13,2 (Rome, début juin 54) ego, quoniam in isto homine colendo tam indormiui diu te mehercule saepe excitante, cursu corrigam tarditatem cum equis tum uero, quoniam tu scribis poema ab eo nostrum probari, quadrigis poeticis. modo mihi date Britanniam quam pingam coloribus tuis, penicillo meo.

Cicéron ad Q. fr. 3,5,4 (Tusculum, fin octobre/début novembre 54) quod me de uersibus faciendis rogas, incredibile est, mi frater, quam egeam tempore, nec sane satis commoueor animo ad ea quae uis canenda. ἐμπαθὲς [Cugusi 1970 : 17: ΑΜΠΩΕΙϹ codd.] uero et ea quae ipse ego ne cogitando quidem consequor tu, qui omnis isto eloquendi et exprimendi genere superasti, a me petis?

Volusius

Catulle 36
annales Volusi, cacata charta,
uotum soluite pro mea puella:
nam sanctae Veneri Cupidinique
uouit, si sibi restitutus essem
desissemque truces uibrare iambos,                                          5
electissima pessimi poetae
scripta tardipedi deo daturam
infelicibus ustulanda lignis.
et hoc pessima se puella uidit
iocose ac lepide uouere diuis.                                                   10
nunc, o caeruleo creata ponto,
quae sanctum Idalium Vriosque apertos,
quaeque Ancona Cnidumque harundinosam
colis, quaeque Amathunta, quaeque Golgos,
quaeque Dyrrachium, Hadriae tabernam,                                  15
acceptum face redditumque uotum,
si non illepidum neque inuenustumst.
at uos interea uenite in ignem,
pleni ruris et inficetiarum
annales Volusi, cacata charta!                                                   20

Catulle 95,1-3. 7-8
Smyrna mei Cinnae, nonam post denique messem
quam coeptast nonamque edita post hiemem,
milia cum interea quingenta Hortensius in uno
 […]
at Volusi annales Paduam morientur ad ipsam
et laxas scombris saepe dabunt tunicas.

Furius Bibaculus

Furius Bibaculus frg. 1 Blänsdorf
si quis forte mei domum Catonis,
depictas minio assulas et illos
custodis uidet hortulos Priapi,
miratur, quibus ille disciplinis
tantam sit sapientiam assecutus,
quem tres cauliculi, selibra farris,
racemi duo tegula sub una
ad summam prope nutriant senectam.

Furius Bibaculus frg. 2 Blänsdorf
Catonis modo, Galle, Tusculanum
tota creditor urbe uenditabat.
mirati sumus unicum magistrum,
summum grammaticum, optimum poetam,
omnes soluere posse quaestiones,
unum deficere expedire nomen.
en cor Zenodoti, en iecur Cratetis!

Furius Bibaculus frg. 6 Blänsdorf
Cato grammaticus, Latina Siren,
qui solus legit ac facit poetas.

Tacite ann. 4,34,5 carmina Bibaculi et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur; sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis an sapientia.

Furius Bibaculus frg. 15 Blänsdorf
Iuppiter hibernas cana niue conspuit Alpeis.

Horace sat. 1,10,36-37
turgidus Alpinus iugulat dum Memnona, dumque
defingit Rheni luteum caput…

Horace sat. 2,5,40-41
… seu pingui tentus omaso
Furius hibernas caua niue conspuet Alpis.

Catulle 11

Furi et Aureli, comites Catulli,
siue in extremos penetrabit Indos,
litus ut longe resonante Eoa
    tunditur unda,
siue in Hyrcanos Arabasue molles,                                                5
seu Sagas sagittiferosue Parthos,
siue quae septemgeminus colorat
    aequora Nilus,
siue trans altas gradietur Alpes,
Caesaris uisens monumenta magni,                                          10
Gallicum Rhenum, horribilesque ulti-
    mosque Britannos,
omnia haec, quaecumque feret uoluntas
caelitum, temptare simul parati:
pauca nuntiate meae puellae                                                        15
    non bona dicta.
cum suis uiuat ualeatque moechis,
quos simul complexa tenet trecentos,
nullum amans uere, sed identidem omnium
    ilia rumpens;                                                                                      20
nec meum respectet, ut ante, amorem,
qui illius culpa cecidit uelut prati
ultimi flos, praetereunte postquam
    tactus aratro est.

23-24 cf. Sappho frg. 105b Voigt οἴαν τὰν ὐάκινθον ἐν ὤρεσι ποίμενες ἄνδρες | πόσσι καταστείβοισι, χάμαι δέ τε πόρφυρον ἄνθος... 

Les autres carmina sur Furius

Catulle 16

pedicabo ego uos et irrumabo,
Aureli pathice et cinaede Furi,
qui me ex uersiculis meis putastis,
quod sunt molliculi, parum pudicum.
nam castum esse decet pium poetam                                        5
ipsum, uersiculos nihil necessest;
qui tum denique habent salem ac leporem,
si sunt molliculi ac parum pudici
et quod pruriat incitare possunt,
non dico pueris, sed his pilosis,                                                 10
qui duros nequeunt mouere lumbos.
uos, quod milia multa basiorum
legistis, male me marem putatis?
pedicabo ego uos et irrumabo. 

3. 6 uersiculi, cf. Catulle 50,4 scribens uersiculos uterque nostrum 

4. 8 molliculi, cf. Properce 2,1,1-2 quaeritis unde mihi totiens scribantur amores, | unde meus ueniat mollis in ora liber 

5-6 cf. Properce 2,9,47-48 atque utinam, si forte pios eduximus annos, | ille uir in medio fiat amore lapis! ; Ovide am. 3,8,23-24 ille ego Musarum purus Phoebique sacerdos | ad rigidas canto carmen inane fores? ; Ovide trist. 2,353-356 crede mihi, distant mores a carmine nostro | (uita uerecunda est, Musa iocosa mea) | magnaque pars mendax operum est et ficta meorum ; Martial 11,4,8 lasciua est nobis pagina, uita proba ; Martial 11,15,13 mores non habet hic meos libellus.

9 cf. Martial 1,35,10-11 lex haec carminibus data est iocosis, | ne possint, nisi pruriant, iuuare ; Pline epist. 4,14,4-5 ex quibus tamen si nonnulla tibi petulantiora paulo uidebuntur, erit eruditionis tuae cogitare summos illos et grauissimos uiros qui talia scripserunt non modo lasciuia rerum, sed ne uerbis quidem nudis abstinuisse, quae nos refugimus, non quia seueriores (unde enim ?), sed quia timidiores sumus. (5.) scimus alioqui huius opusculi illam esse uerissimam legem, quam Catullum expressit : « Nam castum esse decet pium poetam | ipsum, uersiculos nihil necesse est ; | qui tum denique habent salem ac leporem, | sisunt molliculi ac parum pudici » [Catull. 16,5-8].

Cicéron Catil. 2,22-23 postremum autem genus est, non solum numero, uerum etiam genere ipso atque uita, quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis, uelis amictos, non togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. in his gregibus omnes aleatores, omnes impuri impudicique uersantur. hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque saltare et cantare, sed etiam sicas uibrare et spargere uenena didicerunt.

Catulle 23

Furi, cui neque seruus est neque arca
nec cimex neque araneus neque ignis,
uerum est et pater et nouerca, quorum
dentes uel silicem comesse possunt,
est pulchre tibi cum tuo parente                                                         5
et cum coniuge lignea parentis.
nec mirum: bene nam ualetis omnes,
pulchre concoquitis, nihil timetis,
non incendia, non graues ruinas,
non facta impia, non dolos ueneni,                                                     10
non casus alios periculorum.
atqui corpora sicciora cornu
aut siquid magis aridumst habetis
sole et frigore et esuritione.
quare non tibi sit bene ac beate?                                                         15
a te sudor abest, abest saliua,
mucusque et mala pituita nasi.
hanc ad munditiem adde mundiorem,
quod culus tibi purior salillost,
nec toto decies cacas in anno;                                                            20
atque id durius est faba et lupillis,
quod tu si manibus teras fricesque,
non umquam digitum inquinare possis.
haec tu commoda tam beata, Furi,
noli spernere nec putare parui,                                                           25
et sestertia quae soles precari
centum desine: nam sat es beatus.  

Catulle 24

o qui flosculus es Iuuentiorum,
non horum modo, sed quot aut fuerunt
aut posthac aliis erunt in annis,
mallem diuitias Midae dedisses
isti, cui neque seruus est neque arca,                                                  5
quam sic te sineres ab illo amari.
“quid? non est homo bellus?” inquies. est:
sed bello huic neque seruus est neque arca.
hoc tu quam libet abice eleuaque:
nec seruum tamen ille habet neque arcam.                                         10

Martial 3,63
Cotile, bellus homo es: dicunt hoc, Cotile, multi.
  audio: sed quid sit, dic mihi, bellus homo.
“bellus homo est, flexos qui digerit ordine crines,
  balsama qui semper, cinnama semper olet;
cantica qui Nili, qui Gaditana susurrat,                                               5
  qui mouet in uarios bracchia uolsa modos;
inter femineas tota qui luce cathedras
  desidet atque aliqua semper in aure sonat,
qui legit hinc illinc missas scribitque tabellas;
  Pallia uicini qui refugit cubiti;                                                          10
qui scit, quam quis amet, qui per conuiuia currit,
  Hirpini ueteres qui bene nouit auos”.
quid narras? hoc est, hoc est homo, Cotile, bellus?
  res pertricosa est, Cotile, bellus homo.

Catulle 26

Furi, uillula uestra non ad Austri
flatus oppositast neque ad Fauoni
nec saeui Boreae aut Apheliotae,
uerum ad milia quindecim et ducentos.
o uentum horribilem atque pestilentem!