Archives par mot-clé : Constantin

Grec et latin à Byzance

Billets, ,

Constantin I (324-337 )

La lettre au roi perse Shapur II

Constantin epist. 34 Silli = 40 Maraval ap. Eus. uit. Const. 4,8 οἰκείαις δ’ οὖν αὐτὸς καὶ τοῦτο παραστήσει φωναῖς δι’ ὧν πρὸς τὸν Περσῶν βασιλέα διεπέμψατο γραμμάτων, σὺν ἐμμελείᾳ τῇ πάσῃ καὶ ἐπιστρεφείᾳ τοὺς ἄνδρας αὐτῷ παρατιθέμενος. φέρεται μὲν οὖν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ παρ’ αὐτοῖς ἡμῖν καὶ τοῦτο τὸ βασιλέως ἰδιόγραφον γράμμα, μεταβληθὲν δ’ ἐπὶ τὴν Ἑλλήνων φωνὴν γνωριμώτερον γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ὧδέ πη περιέχον.

Le pilier d’Orcistos (Phrygie II)

MAMA vii 305 = n° 446 Grünewald

Cf. a contrario l’inscription de Scaptopara IGBulg. iv 2236: http://epigraphy.packhum.org/text/170337?hs=202-209

Le procès de Clodia et Agrippina

cod. Theod. 8,15,1 Agrippina d(ixit): τῷ τόπῳ ἐκείνῳ οὐκ ἐπαγάρχει. Constantinus A. d(ixit): sed iure continetur, ne quis in administratione constitutus aliquid compararet, unde quidem nihil interest, an in suo pago an in alieno comparauit, cum constet contra ius eundem comparasse. et adiecit: ignoratis fiscale effici totum, quidquid administrantes comparauerint? Agrippina dixit: τοῦ τόπου ἐκείνου πραιπόσιτος οὐκ ἦν; ἐγὼ ἠγόρασα παρὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ἴδε αἱ ὠναί. Constantinus A. d(ixit): recipient a uenditore Codia et Agrippina conpetens pretium.

L’oratio ad sanctorum coetum

Eusèbe uita Const. 4,32 Ῥωμαίᾳ μὲν οὖν γλώττῃ τὴν τῶν λόγων συγγραφὴν βασιλεὺς παρεῖχε. μετέβαλλον δ’ αὐτὴν Ἑλλάδι μεθερμηνευταὶ φωνῇ οἷς τοῦτο ποιεῖν ἔργον ἦν, τῶν δ’ ἑρμηνευθέντων λόγων δείγματος ἕνεκεν μετὰ τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν ἑξῆς ἐκεῖνον συνάψω, ὃν ὁ αὐτὸς ἐπέγραψε Τῷ τῶν ἁγίων συλλόγῳ, τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ θεοῦ ἀναθεὶς τὴν γραφήν, ὡς μή τις κόμπον εἶναι νομίσειε τὴν ἡμετέραν ἀμφὶ τῶν λεχθέντων μαρτυρίαν.

Le discours d’ouverture du Concile de Nicée (325)

Eusèbe uit. Const. 3,13,1-2 ὁ μὲν δὴ ταῦτ’ εἰπὼν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ, ὑφερμηνεύοντος ἑτέρου, παρεδίδου τὸν λόγον τοῖς τῆς συνόδου προέδροις. […] (2.) πράως τε ποιούμενος τὰς πρὸς ἕκαστον ὁμιλίας ἑλληνίζων τε τῇ φωνῇ, ὅτι μηδὲ ταύτης ἀμαθῶς εἶχε, γλυκερός τις ἦν καὶ ἡδύς.

Constance II (337-361 )

Constance epist. ap. Thémistios disc. § 21 a Dindorf = § 5 Maisano μεταλαβὼν [sc. ὁ Θεμίστιος] γὰρ παρ’ ἡμῶν ἀξιώματος Ῥωμαϊκοῦ ἀντεισφέρει σοφίαν Ἑλληνικήν.

Libanius ep. 668,1 σοὶ κτῆμα πρέπον Ἰουλιανὸς οὑτοσί, πρῶτος μὲν ἐν Ἑλλάδι φωνῇ, πρῶτος δὲ ἐν τῇ τῶν κρατούντων, πλήρης νόμων, δεινὸς εἰπεῖν, φίλος ἄδολος, εἰδὼς καὶ τρωθῆναι φίλῳ βοηθῶν.

Libanius or. 2,44 καρποὶ δ’ ἑτέρωθεν ἀπὸ τῆς Ἰταλῶν φωνῆς, ὦ δέσποινα Ἀθηνᾶ, καὶ τῶν νόμων. […] ἤδη δὲ καὶ ὑπογραφεῖς ἐν ταῖς μεγίσταις ἀρχαῖς, ὁ δὲ τὸ λέγειν ἀντ’ ἐκείνου μαθὼν ὑπ’ ἐκείνων τε καταγελᾶται καὶ αὐτὸς ὀδύρεται.

Valens (364-378)

cod. Theod. 14,9,2 antiquarios ad bibliothecae codices componendos uel pro uetustate reparandos quattuor Graecos et tres Latinos scribendi peritos legi iubemus. quibus de caducis popularibus, et ipsi enim uidentur e populo, conpetentes inpertiantur annonae: ad eiusdem bibliothecae custodiam condicionalibus et requirendis et protinus adponendis.

Arcadius (395-408)

Jean Chrysostome Homilia dicta postquam reliquiae martyrum… PG LXIII 472,8-15 ἐκείνη δῆμον ἕνα ἐξάγουσα ὁμόγλωττον, σὺ δὲ μυρίους δήμους ἑτερογλώσσους. Καὶ γὰρ μυρίους ἡμῖν ἐξήγαγες χοροὺς, τοὺς μὲν τῇ Ῥωμαίων, τοὺς δὲ τῇ Σύρων, τοὺς δὲ τῇ βαρβάρων, τοὺς δὲ τῇ Ἑλλάδι φωνῇ τὰ τοῦ Δαυῒδ ἀνακρουομένους ᾄσματα. καὶ διάφορα ἔθνη καὶ διαφόρους χοροὺς ἦν ἰδεῖν μίαν κιθάραν ἅπαντας ἔχοντας, τὴν τοῦ Δαυῒδ, καὶ ταῖς εὐχαῖς σε στεφανοῦντας.

Jean Chrysostome Homilia habita postquam praesbyter Gothus concionatus fuerat PG LXIII 500,2-501,57 ποῦ τὰ Πλάτωνος καὶ Πυθαγόρου καὶ τῶν ἐν Ἀθήναις; ἐσβέσθη. Ποῦ τὰ τῶν ἁλιέων καὶ σκηνοποιῶν; οὐκ ἐν Ἰουδαίᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ τῶν βαρβάρων γλώττῃ, καθὼς ἠκούσατε σήμερον, ἡλίου φανότερον διαλάμπει· καὶ Σκύθαι καὶ Θρᾷκες καὶ Σαυρομάται καὶ Μαῦροι καὶ Ἰνδοὶ καὶ οἱ πρὸς αὐτὰς ἀπῳκισμένοι τὰς ἐσχατιὰς τῆς οἰκουμένης, πρὸς τὴν οἰκείαν ἕκαστος μεταβαλόντες γλῶτταν, τὰ εἰρημένα φιλοσοφοῦσι ταῦτα.

cod. Iust. 7,45,12 iudices tam Latina quam Graeca lingua sententias proferre possunt.

Théodose II (408-450)

Réponse de Théodose II à une suggestio de Fl. Eudoxius

IMyl 611 (242 Grégoire = CIL iii 448 + Suppl. i/1 7151) a. 427-429
I
suggestionem tuae su[blimitatis de portorio uici Passalietum Mylasensium] | cibitatis utpote <e>t rei p[ublicae uel aerario et eius ciuitatis utilitatibus] | profuturam, debita cum l[aude confirmamus et per hanc diuinam pragmaticam defini]|mus sanctionem nulli [dictum uectigal exigere licere neque quemquam id uertere in propria] | lucra posse quoquo mo[do — merces quae] | de portu eius ueniunt ac ne[gotiandi causa — tuae proin]|de sublimitatis proficiunt [— Eudoxi f(rater) a(mantissime) inlustris igitur auctori]|tas tua quae per hanc diui[nam pragmaticam sanctionem —] | contra temeratores [—] | a consulibus curaui[mus —] | pridie Idus Martias Cos[tantinopoli —]
II

ἡ ἑρμηνεία τοῦ θείου τύπου | τὴν σουγγεστίονα τῆς σῆς ὑπεροχῆς περὶ τοῦ λιμενικοῦ τέλους τῆς Πασσαλιητῶν | κώμης τῆς Μυλασέων πόλεως, ὡς ἂν εἲ τῇ πολιτείᾳ ἤτοι τῷ δημοσίῳ λυσιτελὲς καὶ | τοῖς χρησίμοις τῆς αὐτῆς πόλεως ἔσεσθαι μέλλον μετὰ δικαίου ἐπαίνου κυροῦμεν, καὶ διὰ | τούτου τοῦ θείου πραγματικοῦ τύπου θεσπίζομεν μηδενὶ τὸ μνημονευθὲν τέλος ἢ αἰτεῖν | ἐξεῖναι ἢ εἰς ἴδ<ι>α κέρδη δύνα[σθαι —] | πόλις τῶν̣ ἰδίων προ<σ>ό̣δων [—]| εἰς τὰς ἀναγκαίας χρείας τῆ[ς —] | προχωρήσ̣ουσιν Εὐδόξιε ἀ[δελφὲ —] | αὐθεντία, ἅτινα διὰ τοῦ θεί[ου τύπου —] | σταξάτω ποινῆς ὑπεναντι[ουμένους —] νόμου ὁριζομένης ὑπά[τοις —] τῇ πρὸ μιᾶ[ς] εἰδῶν Μαρτίων ἐν Κωνσταντιν[ουπόλει —]

IMyl 612 (242 Grégoire = CIL iii 7152) a. 427-429

ἡ ἑρμηνεία τοῦ δευτέρου τύπου τοῦ κώμ(ητος) τῶν λαργιτιόνων· | Φλ(άουιος) Εὐδόξιος Φλ(αουίῳ) Βαραλὰχ τῷ λαμπρῷ ἄρχοντι Καρίας· | κατὰ τὸ οἰκεῖον ὄφελος καὶ συμφέρον ἤγουν καὶ δίκαιον | περὶ τοῦ τέλους τῆς Πασσαλιαητῶν κώμης τῆς Μιλασέων πόλεως· | πολλῶν ἐν τῷ ἡμετέρῳ δικαστηρίῳ πραχθέντων μεταξὺ τοῦ | ἐντολέως Δομνίνου τοῦ καθοσιομένου κουβουκλαρίου καὶ | τῶν πολιτευομένων τῆς μνημονευθείσης πόλεως | πρὸ πέντε εἰδῶν Ἀπριλίων.

La correspondance de Fl. Dionysius mag. mil. dans les actes du concile d’Éphèse I

ACO 1/1.7 § 81 119,40-120,2 si itaque motum contumacium debitum tam tua grauitas quam officium obtemperans sibi desiderat euitare, id modis omnibus prohibebit nec aliquem, quod dictum est, prouehi patiatur ante auctoritatem horum quorum interesse reuerentissimorum dicitur sacerdotum.

La requête d’Appion, évêque de Syène et la souscription de Théodose II sur le papyrus de Leiden

Rijksmuseum van Oudheden (RMO) P.Leiden Z (a. 425-540) = Denis FEISSEL – Klaas A. WORP 1988 = Fontes historiae Nubiorum, éd. T. Eide et al.,  iii, 1998, n° 314
I
(m1, quelques lettres issues de la fin du rescrit en cursive latine archaïsante)
(m2) bene ualere te cupimus.
II

(m3) exemp[l]um pre[c]ụm | τοῖς γῆς καὶ θαλά̣σσης καὶ παντὸς̣ ἀ̣ν̣θρ̣ώπων ἔθν̣[ου]ς̣ καὶ γένους [δ]εσπόταις̣ Φ[λ(αουίοις)] Θεοδοσίῳ καὶ Βαλεντινιανῷ τοῖς [αἰ]ω̣νί̣οις Αὐγού̣[στοι]ς | δέησις καὶ ἱκεσί̣α πα̣ρ̣[ὰ] Ἀππίωνος ἐπισκόπου̣ ῥεγεῶνος Συήν̣η̣ς καὶ Κεν.. Σ̣[υ]ή̣νης καὶ Ἐλεφαντίνης ἐπαρχίας τῆς ὑ̣μετέρ̣α̣ς̣ Ἄ̣ν̣ω̣ Θηβαίδος. | εἴωθεν ἡ ὑμετέρα φ[ι]λ̣ανθρωπία πᾶσιν τοῖς δεομένοις χεῖρα δεξιὰν ὀρέγειν, [ὅ]θεν κἀγὼ τοῦτο σαφῶς μεμαθηκὼς ἐπὶ τάσδε τὰς δ̣ε̣ήσεις | ἐλήλυ̣θα τοῦ πράγμα̣[το]ς̣ ὄντος ἐν̣ τ̣ούτοις. ἐν̣ μέσῳ τῶν ἀλιτηρίων βαρβάρω[ν] με[τ]ὰ τῶν ἐμῶν ἐκκλησιῶν τυγχάνων τῶν τε Βλεμμύων | μεταξὺ καὶ Ἀνν[ο]υβάδω̣ν̣ π̣ο̣λ̣[λ]ὰ̣ς̣ παρ᾽ ἐκείν̣ω̣ν̣ ὡ̣ς̣ [ἐ]ξ ἀφα̣[ν]ο̣ῦ̣ς̣ κ̣[ατ]αδρομ̣[ὰς ὑπ]ο̣μένομεν οὐδενὸς στρατιώτου προισταμένου τῶν | ἡμετέρων τόπων. ἐκ τούτου τ̣ῶ̣ν̣ ὑ̣π̣᾽ ἐ̣μὲ ταπεινουμένων ἐκκλησιῶ[ν] καὶ μὴ δυ̣[ν]α̣μ̣ένων μήτε τ̣ο̣ῖ̣ς αὐταῖς προσφεύγουσιν ἐπαμύνειν | προσπίπτω προκυλινδούμενος τῶν θείων ὑμῶν καὶ ἀχράν̣[των] ἰ̣χν̣ῶ̣[ν ὥστ]ε κα̣[τ]α̣ξιῶσαι θεσπίσαι φρουρεῖσ[θ]αι τὰ[ς ὑπ᾽ ἐμὲ̣(?)] | ἁγίας ἐκκλησίας ὑπὸ τῶν παρ᾽ ἡμῖν στρατιωτ̣ῶ̣ν κ[αὶ] πείθεσθ[αι αὐτο]ὺς ἐ̣μ̣ο̣[ὶ καὶ ὑ]πακούειν περὶ πάντων καθὼς οἱ ἐν̣ Φ̣ι̣λ̣ῶ̣ν̣ οὕτω | καλουμένῳ φρουρίῳ τῆς ὑμετέρας Ἄνω Θηβαίδος κ̣α̣τ̣α̣[σταθέντες] στρατι̣[ῶτα]ι ὑπουργοῦσιν ταῖς ἐν Φιλῶ(ν) ἁγίαις τοῦ Θεο̣[ῦ] | ἐκκλησίαις. οὕτω γὰρ δυνησ[ό]μ̣εθ̣α ἀδε[ῶς ζῶ]ντες [—]….[…].σκας μετιέναι νομοθεσίας — [—] | βαρυτάτης ὁριζομένης κατὰ τ̣ῶ̣ν παραβά̣ν̣[των] ….[…].ν τ̣ὰ̣ [θειω]δῶς παρ᾽ ὑμῶν θεσπισθ̣έ̣ν̣τ̣α̣, π̣ά̣σ̣η̣ς̣ | συναρπαγῆς τοῦ δι᾽ ἐναντίας μ̣έρους γενομ[ένη]ς̣ ἢ μελ̣[λούσ]ης γενέ[σθαι] σχολαζούσ̣η̣ς̣, θείας ὑμῶν κ̣ε̣….. | ἰδικῆς χά̣ρ̣ιτος περὶ τούτου φοιτώσης πρ[ὸ]ς τὸν μεγαλοπρε̣π̣έ̣σ̣τ̣α̣τ̣ον καὶ περίβλεπ[τον] κόμιτα καὶ δοῦκα̣ | τοῦ Θηβαϊκοῦ λιμίτου· καὶ τούτου τυχὼν τ̣ὰ̣ς συνήθεις ε̣ὐ̣χ[ὰς] ἀ̣[ναπ]έ[μψ]ω τῷ Θεῷ ὑπὲρ τοῦ αἰωνίου [ὑ]μῶ[ν] κ̣ρ[άτου]ς̣ | διὰ παντός.

La procédure du libellum dans les procès jugés par Fl. Anthemius Isidorus Theophilus

P.Oxy XVI n° 1879 = ChLA 47, 1409 = CPL p. 434 n° 11 (Oxyrhynchos, 8.09-31.12 434)
[ -ca.?- ] ̣ḷ(auiis) Areobindo et Arda[bure u(iris) c(larissimis) cons(ulibus) -ca.?- ]
[ cum obtu]ḷịṣṣet libellum theone [ex offic(io). ὁποῖον λίβελλον -ca.?- ]
[Fl(avius) Anthemiu]s [I]sidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) pṛ[ouinc(iae)] Arcad(iae)[ ἀνάγνωθι. et recitauit. πρὸς τὴν ὑμετέραν ἐξουσίαν παρὰ -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣ ̣ ̣ο̣ν χρεῶσται ἡμέτεροι ἓξ τὸν ἀριθ[μὸν -ca.?- ]
5[- ca.9 -] πεφευγότων καὶ ἑτέρων ἐν διακατοχ[ῇ γενομένων -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ πρ]ο̣σ̣τάξαι προνοίᾳ τῶν ἐκβιβαστῶν ̣[ -ca.?- ]
[ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ π]εφευγότων πραγμάτων ἐπιγνῶνα[ι -ca.?- ]
[- ca.9 -] ̣[ ̣]ι ἐπ̣ʼ ὀνόματα̣ ̣ ̣[ ̣] ̣ ̣ ἀπο̣πιπ̣[τ ̣] ̣ ̣ ̣[ -ca.?- ]
[Fl(auius) Anthemi]us Isidorus Theofilus u(ir) c(larissimus) praes(es) p[rouinc(iae) Arcad(iae) -ca.?- ]
10[- ca.9 -]σ̣ο ̣ ̣ ̣ ̣ον ἰδίαι̣ χρεῖα̣ι̣ [ -ca.?- ]
Traces 1 ligne
12– — — — — — — — — —

Le procès d’Eyutychès selon les actes de la première session du Concile de Chalcédoine

ACO II/1,1 § 829-831 p. 177  Ὑπατείας Φλαυίου Πρωτογένους τοῦ λαμπροτάτου καὶ τοῦ δηλωθησομένου [ὑπάτου] πρὸ πέντε Καλανδῶν Μαίων, ἐν Κωνσταντινουπόλει, θείαι κελεύσει διαγινώσκοντος Μαρτιαλίου τοῦ μεγαλοπρεπεστάτου κόμητος καὶ μαγίστρου τῶν θείων ὀφφικίων, παρόντος Καρτερίου τοῦ περιβλέπτου κόμητος καὶ προξίμου τοῦ θείου σκρινίου τῶν λιβέλλων καὶ τῶν θείων κογνιτιόνων, εἰσελθόντων Μακεδονίου τοῦ περιβλέπτου τριβούνου νοταρίου καὶ ῥεφερενδαρίου καὶ Μάγνου τοῦ καθωσιωμένου σιλεντιαρίου μετὰ Κωνσταντίνου τοῦ εὐλαβεστάτου μοναχοῦ καὶ διακόνου, (830.) Κωνσταντῖνος ὁ εὐλαβέστατος εἶπεν· Δεήσεις ἐπιδέδωκεν Εὐτυχὴς ὁ εὐλαβέστατος ἀρχιμανδρίτης τῶι εὐσεβεστάτωι ἡμῶν δεσπότηι φανερὰ περιεχούσας καὶ ταύταις ἡ εὐσέβεια αὐτῶν ὑπεσημήνατο, ὑπεδέξατο δὲ αὐτὰς ὁ περίβλεπτος τριβοῦνος καὶ ῥεφερενδάριος. ἀξιῶ ὥστε ταῦτα αὐτὰ καταθέσθαι αὐτὸν καὶ τὰς δεήσεις ἀναγνῶναι καὶ τὰ δόξαντα τῆι εὐσεβείαι αὐτῶν δῆλα γενέσθαι. (831.) Φλαύιος Ἀρεοβίνδας Μαρτιάλιος ὁ μεγαλοπρεπέστατος κόμες καὶ μάγιστρος τῶν θείων ὀφφικίων εἶπεν· Ἅτινα ὥρισεν ἡ φιλανθρωπία ἡ βασιλική, διὰ τοῦ περιβλέπτου τριβούνου καὶ νοταρίου ταῖς ἡμετέραις διανοίαις γνωρισθῶσιν.

L’université de Constantinople

cod. Theod. 14,9,3 (27.02.425) habeat igitur auditorium specialiter nostrum in his primum, quos Romanae eloquentiae doctrina commendat, oratores quidem tres numero, decem uero grammaticos; in his etiam, qui facundia Graecitatis pollere noscuntur, quinque numero sint sofistae et grammatici aeque decem. et quoniam non his artibus tantum adulescentiam gloriosam optamus institui, profundioris quoque scientiae adque doctrinae memoratis magistris sociamus auctores. unum igitur adiungi ceteris uolumus, qui philosofiae arcana rimetur, duo quoque, qui iuris ac legum formulas pandant, ita ut unicuique loca specialiter deputata adsignari faciat tua sublimitas, ne discipuli sibi inuicem possint obstrepere uel magistri neue linguarum confusio permixta uel uocum aures quorundam aut mentes a studio litterarum auertat.

 

 

 

 

La production écrite de l’empereur Constantin (2)

Billets,

L’oratio ad sanctorum coetum

Eusèbe uita Const. 4,32 Ῥωμαίᾳ μὲν οὖν γλώττῃ τὴν τῶν λόγων συγγραφὴν βασιλεὺς παρεῖχε. μετέβαλλον δ’ αὐτὴν Ἑλλάδι μεθερμηνευταὶ φωνῇ οἷς τοῦτο ποιεῖν ἔργον ἦν, τῶν δ’ ἑρμηνευθέντων λόγων δείγματος ἕνεκεν μετὰ τὴν παροῦσαν ὑπόθεσιν ἑξῆς ἐκεῖνον συνάψω, ὃν ὁ αὐτὸς ἐπέγραψε Τῷ τῶν ἁγίων συλλόγῳ, τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ θεοῦ ἀναθεὶς τὴν γραφήν, ὡς μή τις κόμπον εἶναι νομίσειε τὴν ἡμετέραν ἀμφὶ τῶν λεχθέντων μαρτυρίαν.

Cristofoli, Roberto, « L'Oratio ad sancrotum coetum. Un imperatore cristiano alla ricerca del consenso », Costantino I. Enciclopedia costantiniana, I, 247-260.

La traduction de la quatrième Bucolique

Const. trad. ecl.4

Texte grec d’après la reconstitution d’Alfons Kurfess, « Die griechische Übersetzung der vierten Ekloge Vergils », Mnemosyne³ 5, 1937, 284-285.

Inscriptions

Le rescrit d’Hispellum

CIL xi 5265 = n° 236 Grünewald

Le rescrit d’Orcistos

MAMA vii 305 = n° 446 Grünewald

Chastagnol, André, « L'inscription constantinienne d'Orcistus », MEFRA 93, 1981, 381-416.

Feissel, Denis, « L’adnotatio de Constantin sur le droit de cité d’Orcistus en Phrygie », AntTard 7, 1999, 255-267 = Id., Documents, droits, diplomatique de l’Empire romain tardif, Paris 2010, 185-204.
Corpus d'inscriptions constantiniennes :

Dörries, Hermann, Das Selbstzeugnis Kaiser Konstantins, Göttingen 1954, 209-226.

Grünewald, Thomas, Constantinus Maximus Augustus, Stuttgart 1990, 179-264 (catalogue complet de 522  inscriptions)

Aperçu général :

Gregori, Gian Luca – Filippini, Alister, « L'epigrafia costantiniana. La figura di Costantino e la propaganda imperiale », Costantino I. Enciclopedia costantiniana, I, 517-541.

L’activité judiciaire

Le procès de Clodia et Agrippina

cod. Theod. 8,15,1 Agrippina d(ixit): τῷ τόπῳ ἐκείνῳ οὐκ ἐπαγάρχει. Constantinus A. d(ixit): sed iure continetur, ne quis in administratione constitutus aliquid compararet, unde quidem nihil interest, an in suo pago an in alieno comparauit, cum constet contra ius eundem comparasse. et adiecit: ignoratis fiscale effici totum, quidquid administrantes comparauerint? Agrippina dixit: τοῦ τόπου ἐκείνου πραιπόσιτος οὐκ ἦν; ἐγὼ ἠγόρασα παρὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ἴδε αἱ ὠναί. Constantinus A. d(ixit): recipient a uenditore Codia et Agrippina conpetens pretium.

Le procès de Herois et Taesis

P. Col. vii 175 col. iii 41-43 (339 p. C.) avec la recitatio de la lex Constantiniana dont il est question en cod. Iust. 7,39,2 (praescriptio longissimi temporis)

Bibliographie sélective sur les lois de Constantin dans le codex Theodosianus :

Dörries, Hermann, Das Selbstzeugnis Kaiser Konstantins, Göttingen 1954, 162-208 (recueil).
Lizzi Testa, Rita, « Costantino nel Codice Teodosiano. La raccolta delle leggi per un nuovo Codice » 291-306.

La production écrite de l’empereur Constantin (1)

Billets,

Lettres et décrets

  1. Première lettre au proconsul Anulinus (fin 312 – début 03.313, traduite du latin : cf. Eusèbe HE 10,5,1 φέρε δή, λοιπὸν καὶ τῶν βασιλικῶν διατάξεων Κωνσταντίνου καὶ Λικιννίου τὰς ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς μεταληφθείσας ἑρμηνείας παραθώμεθα) ap. Eusèbe HE 10,5,15-17 = n° 1 Silli = 1 Maraval
  2. Lettre à Caecilianus évêque de Carthage (313, traduite du latin : cf. Eusèbe HE 10,5,1 φέρε δή, λοιπὸν καὶ τῶν βασιλικῶν διατάξεων Κωνσταντίνου καὶ Λικιννίου τὰς ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς μεταληφθείσας ἑρμηνείας παραθώμεθα) ap. Eusèbe HE 10,6,1-5 = n° 2 Silli = 2 Maraval
  3. Deuxième lettre au proconsul Anulinus (31.10.313, traduite du latin : cf. Eusèbe HE 10,5,1 φέρε δή, λοιπὸν καὶ τῶν βασιλικῶν διατάξεων Κωνσταντίνου καὶ Λικιννίου τὰς ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς μεταληφθείσας ἑρμηνείας παραθώμεθα) ap. Eusèbe HE 10,7,1-2 = n° 5 Silli = 4 Maraval
  4. Lettre à Miltiades évêque de Rome et à Marcus (ca. 05.313, traduite du latin : cf. Eusèbe HE 10,5,1 φέρε δή, λοιπὸν καὶ τῶν βασιλικῶν διατάξεων Κωνσταντίνου καὶ Λικιννίου τὰς ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς μεταληφθείσας ἑρμηνείας παραθώμεθα) ap. Eusèbe HE 10,5,18-20 = n° 3 Silli = 3 Maraval
  5. Lettre à Aelafius vicaire d’Afrique (début 314) ap. Optatus app. 3 =  n° 6 Silli = 6 Maraval
  6. Lettre à Chrestos évêque de Syracuse (début 314, traduite du latin : cf. Eusèbe HE 10,5,1 φέρε δή, λοιπὸν καὶ τῶν βασιλικῶν διατάξεων Κωνσταντίνου καὶ Λικιννίου τὰς ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς μεταληφθείσας ἑρμηνείας παραθώμεθα) ap. Eusèbe HE 10,5,21-24 = n° 7 Silli = 5 Maraval
  7. Lettres aux évêques après le concile d’Arles (08.314) ap. Optatus app. 5 = n° 8 Silli = 7 Maraval
  8. Lettre à Probianus proconsul d’Afrique (27.10-19.11.315) ap. saint Augustin epist. 88,4 ; c. Cresc. 3,70,81 = n° 11 Silli = 8 Maraval
  9. Lettre aux évêques donatistes (08-09.315) ap. Optatus app. 6 = n° 9 Silli = 9 Maraval
  10. Lettre à Celsus vicaire d’Afrique (fin 315) ap. Optatus app. 7 = n° 10 Silli = 10 Maraval
  11. Lettre à Eumelius vicaire d’Afrique (10.11.316) ap. saint Augustin c. Cresc. 3,71,82 = n° 12 Silli = 10 bis Maraval
  12. Sur un édit des donatistes (316 ?) ap. saint Augustin epist. 88,3
  13. Lettre au vicaire d’Afrique Verinus sur  les donatistes bannis (321) ap. saint Augustin adu. Don. 31,54 ; 33,56
  14. Lettre aux évêques et aux Catholiques africains (5.05.321 ?) ap. Optatus app. 9 = n° 13 SIlli = 11 Maraval
  15. Édit sur l’immunité des clercs catholiques (1.09.326) ap. cod. Theod. 16,5,1
  16. Édit sur l’extension de l’immunité (5.02.330) ap. cod. Theod. 16,2,7
  17. Lettre aux onze évêques des Numides (5.02330) ap. Optatus app. 10 = n° 33 Silli = 12 Maraval
  18. Lettre aux provinciaux de Palestine (fin 324) ap. Eusèbe uita Const. 2,24-42 = n° 16 Silli = 13 Maraval ; §§ 25-29 : cf. P. Lond iii 878
  19. Édit adressé aux provinciaux anatoliens (fin 324) ap. Eusèbe uita Const. 2,48-60 = n° 18 Silli = 15 Maraval
  20. Première lettre à Eusèbe (fin 324) ap. Eusèbe uita Const. 2,46 ; Gélase de Cyzique HE 3,3,1-4 = n° 17 Silli = 14 Maraval
  21. Lettre à Alexandre et à Arius (fin 324) ap. Eusèbe uita Const. 2,64-72 ; Gélase de Cyzique HE 2,4,1-13 = n° 19 SIlli = 16 Maraval
  22. Convocation au synode d’Ancyre (16-31.01.325) ap. Athanase éd. Opitz iii n° 20 (seule version syriaque) = n° 20 Silli = 17 Maraval
  23. Discours d’ouverture à Nicée (325, traduit du latin : cf. Eusèbe uita Const. 3,13,1-2 ὁ μὲν δὴ ταῦτ’ εἰπὼν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ, ὑφερμηνεύοντος ἑτέρου, παρεδίδου τὸν λόγον τοῖς τῆς συνόδου προέδροις. […] (2.) πράως τε ποιούμενος τὰς πρὸς ἕκαστον ὁμιλίας ἑλληνίζων τε τῇ φωνῇ, ὅτι μηδὲ ταύτης ἀμαθῶς εἶχε, γλυκερός τις ἦν καὶ ἡδύς) ap. Eusèbe uita Const. 3,12 ; Gélase de Cyzique HE 2,7,1-41
  24. Lettre aux Églises (post 19.06.325) ap. Eusèbe uita Const. 3,17-20 ; Gélase de Cyzique HE 2,37,10-22 = n° 23 Silli = 19 Maraval
  25. Lettre à l’Église catholique d’Alexandrie (post 19.06.325) ap. Athanase de decr. Nic. syn. 38 ; Athanase éd. Opitz iii n° 25 = n° 22 Silli = 18 Maraval
  26. Lettre à l’Église catholique de Nicomédie (11-12.325) ap. Athanase de decr. Nic. syn. 41 ; Athanase éd. Opitz iii n° 27 ; Gélase de Cyzique HE 1,11,22-31 = n° 25 Silli = 20 Maraval
  27. Eusèbe à sa communauté sur le concile de Nicée (06.325) ap. Athanase éd. Opitz iii n° 22
  28. Lettre à Théodote de Laodicée (11-12.325) ap. Athanase de decr. Nic. syn. 42 ; Athanase éd. Opitz iii n° 28 ; Gélase de Cyzique HE 3 app. 2 = n° 26 Silli = 21 Maraval
  29. Lettre à Arius (27.11.327) ap. Athanase éd. Opitz iii n° 29 = n° 24 Maraval
  30. Arius et Euzoios à Constantin (fin 327) ap. Athanase éd. Opitz iii n° 30
  31. Pétition des évêques bannis Eusèbe des Nicomédie et Théognios de Nicée au 2ᵉ synode de Nicée (fin 327) ap. Athanase éd. Opitz iii n° 31
  32. Lettre à Alexandre évêque d’Alexandrie (début 328) ap. Gélase de Cyzique HE 3,15,1-5 ; Athanase éd. Opitz iii n° 32 = n° 31 Silli = 25 Maraval
  33. Deuxième lettre à Eusèbe (post 19.06.325) ap. Eusèbe uita Const. 4,35-36 = n° 24 Silli = 39 Maraval
  34. Lettre aux hérétiques (première moitié 326) ap. Eusèbe uita Const. 3,64-65 = n° 29 Silli = 28 Maraval
  35. Lettre à Makarios de Gérusalem (326) ap. Eusèbe uita Const. 3,30-32 ; Gélase de Cyzique HE 3,5 = n° 30 Silli = 26 Maraval
  36. Lettre à Makarios de Gérusalem et aux autres évêques de Palestine (330-331) ap. Eusèbe uita Const. 3,52-53 = n° 35 Silli = 27 Maraval
  37. Regeste d’une lettre aux Antiochiens (327/328) ap. Eusèbe uita Const. 3,59
  38. Lettre au peuple d’Antioche (330-331) ap. Eusèbe uita Const. 3,60 = n° 36 Silli = 29 Maraval
  39. Lettre à Theodotos, Theodoros, Narcissos, Aetios, Alpheios et aux autres membres du synode d’Antioche (330-331) ap. Eusèbe uita Const. 3,62 = n° 38 Silli = 31 Maraval
  40. Troisième lettre à Eusèbe (330-331) ap. Eusèbe uita Const. 3,61 = n° 37 Silli = 30 Maraval
  41. Lettre aux Alexandrins après l’élection de l’évêque Athanase (ca. 07.328) ap. ms. Angel. gr. 22 36b (GCS xxi 21,23,34-39) = n° 32 Silli = 32 Maraval
  42. Quatrième lettre à Eusèbe (333) ap. Eusèbe uita Const. 4,36 ; Gélase de Cyzique HE 3,4,1-5 = n° 40 Silli = 38 Maraval
  43. Première lettre à Athanase (333) ap. Athanase apol. sec. 59,6 ; Gélase de Cyzique HE 3,14 = n° 41 Silli
  44. Lettre aux Alexandrins (22-23.02-4-6.03.332) ap. Athanase apol. sec. 61-62 ; Gélase de Cyzique HE 3,16,1-3 = n° 39 Silli = 33 Maraval
  45. Regeste d’une lettre au censeur Dalmatius ap. Athanase apol. sec. 65,1
  46. Deuxième lettre à Athanasius (fin 333 – 334) ap. Athanase apol. sec. 68 = n° 45 Silli = 34 Maraval
  47. Lettre Johannes Archaph (333-334) ap. Athanase apol. sec. 70,2 = n° 46 Silli = 35 Maraval
  48. Lettre à Arius et aux arianistes (333) ap. Athanase de decr. Nic. syn. 40 ; Athanase éd. Opitz iii n° 34 ; Gélase de Cyzique HE 3,19 = n° 43 Silli = 23 Maraval
  49. Édit contre Arius (333) ap. Athanase de decr. Nic. syn. 39 ; Athanase éd. Opitz iii n° 33 ; Gélase de Cyzique HE 2,36,1-2 = n° 42 Silli = 22 Maraval
  50. Lettre au synode de Tyrus (ante 06.335) ap. Eusèbe uita Const. 4,42 ; Gélase de Cyzique HE 3,17,1-7 = n° 47 Silli = 36 Maraval
  51. Lettre aux évêques de Jérusalem (09.335) ap. Sozomène HE 2,27,13-14
  52. Écrit du synode de Jérusalem aux Égyptiens et à toute l’Église (09.335) ap. Athanase de synodis 21,2-7
  53. Lettres aux évêques qui sont allés à Tyrus (30.10.335) ap. Athanase apol. sec. 86,2-12 ; Gélase de Cyzique HE 3,18,1-13 = n° 48 Silli = 37 Maraval
  54. Au roi des Persans Sapor (330, traduite du latin : cf. Eusèbe uita Const. 4,8 οἰκείαις δ’ οὖν αὐτὸς καὶ τοῦτο παραστήσει φωναῖς δι’ ὧν πρὸς τὸν Περσῶν βασιλέα διεπέμψατο γραμμάτων, σὺν ἐμμελείᾳ τῇ πάσῃ καὶ ἐπιστρεφείᾳ τοὺς ἄνδρας αὐτῷ παρατιθέμενος. φέρεται μὲν οὖν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ παρ’ αὐτοῖς ἡμῖν καὶ τοῦτο τὸ βασιλέως ἰδιόγραφον γράμμα, μεταβληθὲν δ’ ἐπὶ τὴν Ἑλλήνων φωνὴν γνωριμώτερον γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ὧδέ πη περιέχον) ap. Eusèbe uita Const. 4,9-13 = n° 34 Silli = 40 Maraval
  55. Lettre à Optatianus Porfyrius (fin 325-01.326) ap. Optatianus Porfyrius ed. Mueller p. 5 (mais apocryphe selon Polara éd. p. 4-6) = n° 27 Silli
Recueils de référence

Dörries, Hermann, Das Selbstzeugnis Kaiser Konstantins, Göttingen 1954, 16-128 (liste).
Maraval, Pierre, Constantin le Grand. Lettres et discours, Paris 2010 (traduction).

Silli, Paolo, Testi costantiniani nelle fonti letterarie, Milano 1987 (édition critique).