Archives par mot-clé : Ennius

Calques et composés chez Lucrèce

17/12/2023BilletsCicero, Empedocles, Ennius, Epicurus, Homerus, Lucretius, Meleager, Pacuuius, PlautusAlessandro Garcea

Calques et néologismes

Lucrèce 3,18-22
apparet diuum numen sedesque quietae,
quas neque concutiunt uenti nec nubila nimbis
aspergunt neque nix acri concreta pruina 20
cana cadens uiolat semper<que> innubilus aether
integit et large diffuso lumine ridet.

Od. 6,42-45
… φασὶ θεῶν ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
ἔμμεναι· οὔτ’ ἀνέμοισι τινάσσεται οὔτε ποτ’ ὄμβρῳ
δεύεται οὔτε χιὼν ἐπιπίλναται, ἀλλὰ μάλ’ αἴθρη
πέπταται ἀννέφελος, λευκὴ δ’ ἐπιδέδρομεν αἴγλη.

Lucrèce 2,1080-1083
… in primis animalibus indice mente
inuenies sic montiuagum genus esse ferarum,
sic hominum geminam prolem, sic denique mutas
squamigerum pecudes et corpora cuncta uolantum.

Cicéron Tusc. 5,79 bestiae non frigus, non famem, non montiuagos atque siluestris cursus lustrationesque patiuntur?

Empédocle P. Strasb. gr. Inv. 1665–1666 a (ii) 24-28 Martin–Primavesi
π]ρῶτον μὲν ξύνοδόν τε διάπτυξίν τ̣⌊ε γενέθλης,
ὅ̣σ̣[σ]α τε νῦν ἔτι λοιπὰ πέλει τούτοιο τ[όκοιο, 25
τοῦ̣το μὲν [ἂν] θηρῶν ὀριπλάγκτων ἀγ̣[ρότερ’ εἴδη,
τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀ[νθρώ]πω̣ν δίδυμον φύμα, [τοῦτο δ᾽ ἀν᾽ ἀνθέων
ῥιζοφόρων γέ̣ννημα καὶ ἀμπελοβάμ[ονα βότρυν.

Lucrèce 5,745
altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens

Ennius ann. 554 Skutsch contremuit templum magnum Iouis altitonantis

Cicéron carm. frg. 3,36 Blänsdorf
nam pater altitonans stellanti nixus Olympo

Les composés en latin littéraire archaïque

Plaute curc. 116-117 uinipollens … semisomnae

Pacuvius trag. 408 Ribbeck³ = frg. 238 Schierl : Nerei repandirostrum incuruiceruicum pecus

Cicéron Arat. 34,121-122 leuipes … horrificos; Arat. Prog. 4,10-11 mollipedesque … umiferum.

Lucrèce 5,789 quadripedum membris et corpore pennipotentum

Lucrèce 5,864-867
at leuisomna canum fido cum pectore corda,
et genus omne quod est ueterino semine partum
lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla
omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi.

866 cf. Accius praet. 20 Ribbeck³ = 654 Dangel pecus lanigerum eximia pulchritudine ; Lucrèce 2,661 lanigerae pecudes et equorum duellica proles

867 cf. Pacuvius trag. 330 Ribbeck³ = frg. 243,4 Schierl : neque eius gnati parui, qui tibi in tutelam est traditus

Lucrèce 1,3
quae mare nauigerum, quae terras frugiferentis

Ennius ann. 510 Skutsch : terrai frugiferai
carm. Marc. frg. 1,6 Morel ap. Liv. 25,12,6 in pontum magnum ex terra frugifera

Lucrèce 1,1

Aeneadum genetrix, hominum diuomque uoluptas

Il. 1,544 τὴν δ’ ἠμείβετ’ ἔπειτα πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε 
Ennius ann. 592 Skutsch : pater diuomque hominumque

Ennius ann. 58 Skutsch : te… precor, Venus, te genetrix patris nostri

L’influence de la tradition grecque

Lucrèce 5,457-459
… ideo per rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer et multos secum leuis abstulit ignis.

Lucrèce 5,498
inde mare, inde aer, inde aether ignifer ipse

Lucrèce 6,379
hoc est igniferi naturam fulminis ipsam
perspicere .

cf. Pindare N. 10,71 Ζεὺς δ' ἐπ' Ἴδᾳ πυρφόρον πλᾶξε ψολόεντα κεραυνόν ; Eschyle Sept. 444-445 τὸν πυρφόρον | ἥξειν κεραυνόν ; Sophocle O.C. 1658-1659  πυρφόρος θεοῦ | κεραυνὸς ; Phil. 1198 πυρφόρος ἀστεροπητὴς

Lucrèce 4,180 = 4,909
suauidicis potius quam multis uersibus edam

cf. Hésiode th. 965-966 ἡδυέπειαι | Μοῦσαι Ὀλυμπιάδες

Lucrèce 1,945-946
uolui tibi suauiloquenti
carmine Pierio rationem exponere nostra

cf. Ennius ann. 304-305 Skutsch : additur orator Cornelius suauiloquenti | ore Cethegus Marcus Tuditano collega

Lucrèce 1,929-930 = 4,4-5
insignemque meo capiti petere inde coronam,
unde prius nulli uelarint tempora Musae

cf. Méléagre AP 4,1,57-58 ἀλλὰ φίλοις μὲν ἐμοῖσι φέρω χάριν· ἔστι δὲ μύσταις | κοινὸς ὁ τῶν Μουσέων ἡδυεπὴς στέφανος

Calques de mots préfixés

Lucrèce 2,739-745
in quae corpora si nullus tibi forte uidetur
posse animi iniectus fieri, procul auius erras. 740
nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore,
scire licet nostrae quoque menti corpora posse
uorti in notitiam nullo circumlita fuco. 745

Lucrèce 2,1040-1047
desine quapropter nouitate exterritus ipsa 1040
expuere ex animo rationem, sed magis acri
iudicio perpende, et si tibi uera uidentur,
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
infinita foris haec extra moenia mundi, 1045
quid sit ibi porro, quo prospicere usque uelit mens
atque animi iniectus [Marullus : tactus codd.] liber quo peruolet ipse.

Lucrèce 1,66-77
primum Graius homo mortalis tendere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra,
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem
inritat animi uirtutem effringere ut arta 70
naturae primus portarum claustra cupiret.
ergo uiuida uis animi peruicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragrauit mente animoque.
unde refert nobis uictor quid possit oriri, 75
quid nequeat, finita potestas denique cuique
quanam sit ratione atque alte terminus haerens.

Il. 17,166-168 ἀλλὰ σύ γ' Αἴαντος μεγαλήτορος οὐκ ἐτάλασσας | στήμεναι ἄντα κατ' ὄσσε ἰδὼν δηΐων ἐν ἀϋτῇ, | οὐδ' ἰθὺς μαχέσασθαι, ἐπεὶ σέο φέρτερός ἐστι.

v. 66 cf. Ennius ann.164 Skutsch nauus repertus homō, Graio patre, Graius homō, rex.

v. 70-71 cf. Ennius ann. 225-226 Skutsch postquam Discordia taetra | belli ferratos postes portasque refregit.

cf. aussi Lucrèce 5,1-2 quis potis est dignum pollenti pectore carmen | condere pro rerum maiestate hisque repertis ? ≈ Ennius ann. 164 Skutsch quis potis ingentis oras euoluere belli.

Lucrèce 1,144-145
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis

Épicure ep. Hdt. 38 38 ταῦτα δὲ διαλαβόντας συνορᾶν {δεῖ} ἤδη περὶ τῶν ἀδήλων. πρῶτον μὲν ὅτι οὐδὲν γίνεται ἐκ τοῦ μὴ ὄντος.

Lucrèce 1,996-997
… suppeditantur
ex infinito cita corpora materiai

Épicure ep. Hdt. 73 τοὺς κόσμους… γεγονέναι ἀπὸ τοῦ ἀπείρου

Lucrèce et la langue grecque

11/12/2023Billetscallimachus, Ennius, Epicurus, Homerus, Lucretius, TheocritusAlessandro Garcea

La tmèse

Lucrèce 4,247 aera qui inter se [sc. imaginem] cumque est oculosque locatus
Lucrèce 6,394 uoluitur in flammis innoxius inque peditur turbine
Lucrèce 2,154 sed complexa meant inter se conque globata [sc. corpuscula]
Lucrèce 2,394 aut magis hamatis inter se perque plicatis [sc. elementis]
Lucrèce 1,651 languidior [sc. ardor] porro disiectis disque supatis [sc. partibus]
Lucrèce 5,299 instant [sc. nocturna lumina], nec loca lux inter quasi rupta relinquit

Ennius ann. 371 Skutsch Hannibal audaci cum pectore de me hortatur
Lucilius 1137 Marx conque tubernalem
Plaute trin. 833 distraxissent disque tulissent satellites tui me miserum foede
Festus 206,17-18 Lindsay ob uos sacro, in quibusdam precationibus est, pro uos obsecro, ut sub uos placo, pro supplico.

Il. 17,522 ἶνα τάμῃ διὰ πᾶσαν

ΣbT: τῇ δὲ διακοπῇ τῆς λέξεως μεμίμηται τὸ γινόμενον.

Il. 17,542 ὥς τίς λέων κατὰ ταῦρον ἐδηδώς

ΣT: ἡ διακοπὴ τῆς λέξεως τὸν εἰς πολλὰ διεσπασμένον παρέστησε ταῦρον, οὐ τοῦ μέτρου ἀπαιτοῦντος.

Il. 13,394 ἐκ δέ οἱ ἡνίοχος πλήγη φρένας
Od. 4,198 βαλέειν τ᾽ ἀπὸ δάκρυ παρειῶν
Il. 5,310 ἀμφὶ δὲ ὄσσε κελαινὴ νὺξ ἐκάλυψε
Od. 2,3 περὶ δὲ ξίφος ὀξὺ θέτ’ ὤμῳ

La syntaxe

Verbes construits avec le datif

Lucrèce 3,6-7
quid enim contendat hirundo
cycnis?

Callimaque Hecal. 260,56 Pfeiffer = 74,15 Hollis εὖτε κόραξ, ὅς νῦν γε καὶ ἂν κύκνοισιν ἐρίζοι 

Théocrite 5,136-137 οὐ θεμιτόν, Λάκων, ποτ’ ἀηδόνα κίσσας ἐρίσδειν, | οὐδ’ ἔποπας κύκνοισι

Verbes intransitifs construits avec l’accusatif

Lucrèce 3,489 tremit artus ; 6,1190 tremere artus

Il. 15,627 τρομέουσι δέ τε φρένα ναῦται 

Euripide Med. 1169 τρέμουσα κῶλα 

Hippocrate epid. 6,3,11 φρίσσομεν γὰρ τὰ ἔξωθεν μᾶλλον ἢ τὰ ἔνδοθεν τοῦ σώματος

Accusatif neutre pluriel adverbial

Lucrèce 5,33 asper, acerba tuens

Hésiode sc. 236 ἄγρια δερκόμενω

Adjectif pluriel neutre combiné à un génitif

Lucrèce 1,86 prima uirorum ; 1,315 strataque … uiarum

Hérodote 6,100 τὰ πρῶτα τῶν Ἐρετριέων ; 9,78 Αἰγενητέων . . . τὰ πρῶτα

Théocrite 15,142 Ἄργεος ἄκρα Πελασγοί

Infinitif de but

Lucrèce 3,1029-1030
… per mare magnum
strauit iterque dedit legionibus ire per altum

Lucrèce 6,1227–1228
nam quod ali dederat uitalis aeris auras
uoluere in ore licere et caeli templa tueri.

habeo construit avec l’ infinitif

Lucrèce 6,711 item in multis hoc rebus dicere habemus

Épicure nat. 28 frg. 13 col. 5.2–5 sup. Sedley καὶ μάλ ̓ ὀρθῶς [γε, ὦ] Μητρόδωρε· πάνυ γὰρ οἰμαί σε πολλὰ ἂν ἔχειν προε[ν]έγκασθαι . . .

Épicure ep. Hdt. 37 πρῶτον μὲν οὖν τὰ ὑποτεταγμένα τοῖς φθόγγοις, ὦ Ἡρόδοτε, δεῖ εἰληφέναι, ὅπως ἂν τὰ δοξαζόμενα ἢ ζητούμενα ἢ ἀπορούμενα ἔχωμεν εἰς ταῦτα ἀναγαγόντες ἐπικρίνειν.

Le vocabulaire

Lucrèce 1,471-477
denique materies si rerum nulla fuisset
nec locus ac spatium, res in quo quaeque geruntur,
numquam Tyndaridis forma conflatus amore
ignis Alexandri Phrygio sub pectore gliscens
clara accendisset saeui certamina belli 475
nec clam durateus Troiianis Pergama partu
inflammasset equos nocturno Graiiugenarum.

Lucrèce 5,396-406
ignis enim superauit et ambiens multa perussit,
auia cum Phaethonta rapax uis solis equorum
aethere raptauit toto terrasque per omnis.
at pater omnipotens ira tum percitus acri
magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu 400
deturbauit equis in terram, Solque cadenti
obuius aeternam succepit lampada mundi
disiectosque redegit equos iunxitque trementis,
inde suum per iter recreauit cuncta gubernans,
scilicet ut ueteres Graium cecinere poëtae. 405
quod procul a uera nimis est ratione repulsum.

Lucrèce 6,908 quem Magneta uocant patrio de nomine Grai

Lucrèce 6,701-702
in summo sunt uertice enim craterĕs, ut ipsi
nominitant, nos quod fauces perhibemus et ora.

Lucrèce 5,22-36
Herculis antistare autem si facta putabis,
longius a uera multo ratione ferere.
quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus hiatus
ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,                                                  25
denique quid Cretae taurus Lernaeaque pestis
hydra uenenatis posset uallata colubris?
quidue tripectora tergemini uis Geryonai
* * *
tanto opere officerent nobis Stymphala colentes?
et Diomedis equi spirantes naribus ignem                                                   30
Thracis Bistoniasque plagas atque Ismara propter
aureaque Hesperidum seruans fulgentia mala,
asper, acerba tuens, immani corpore serpens
arboris amplexus stirpes? quid denique obesset
propter Atlanteum litus pelagique seuera,                                                    35
quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?

Lucrèce 4,1123-1130
adde quod absumunt uiris pereuntque labore,
adde quod alterius sub nutu degitur aetas,
labitur interea res et Babylonia fiunt
languent officia atque aegrotat fama uacillans.
unguenta et pulchra in pedibus Sicyonia rident, 1125
scilicet et grandes uiridi cum luce zmaragdi
auro includuntur teriturque thalassina uestis
adsidue et Veneris sudorem exercita potat.
et bene parta patrum fiunt anademata, mitrae,
inter dum in pallam atque Alidensia Ciaque uertunt. 1130

Lucrèce 2,847-849
sicut amaracini blandum stactaeque liquorem
et nardi florem, nectar qui naribus halat,
cum facere instituas…

Lucrèce 4,123-125
praeterea quaecumque suo de corpore odorem
expirant acrem, panacēs absinthia taetra
habrotonique graues et tristia centaurea…

Les métaphores de Lucrèce : des conflits entre philosophie et littérature ?

06/11/2023BilletsEnnius, Epicurus, Homerus, LucretiusAlessandro Garcea

Animi iniectus

Il. 17,166-168 ἀλλὰ σύ γ' Αἴαντος μεγαλήτορος οὐκ ἐτάλασσας | στήμεναι ἄντα κατ' ὄσσε ἰδὼν δηΐων ἐν ἀϋτῇ, | οὐδ' ἰθὺς μαχέσασθαι, ἐπεὶ σέο φέρτερός ἐστι.

v. 66 cf. Ennius ann.164 Skutsch nauus repertus homō, Graio patre, Graius homō, rex.

v. 70-71 cf. Ennius ann. 225-226 Skutsch postquam Discordia taetra | belli ferratos postes portasque refregit.

cf. aussi Lucrèce 5,1-2 quis potis est dignum pollenti pectore carmen | condere pro rerum maiestate hisque repertis ? ≈ Ennius ann. 164 Skutsch quis potis ingentis oras euoluere belli.

La vision

Lucrèce 1,1114-1117
haec sic pernosces parua perductus opella;
namque alid ex alio clarescet, nec tibi caeca 1115
nox iter eripiet quin ultima naturai
peruideas: ita res accendent lumina rebus.

Lucrèce 1,143-145
quaerentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuae possim praepandere lumina menti,
res quibus occultas penitus conuisere possis. 145

v. 145 cf. Cicéron Arat. frg. 34,245 Soubiran at si nocturno conuisens tempore caelum

Lucrèce 2,89-90
et quo iactari magis omnia materiai
corpora peruideas. 90

Lucrèce 1,948-950
si tibi forte animum tali ratione tenere
uersibus in nostris possem, dum perspicis omnem
naturam rerum, qua constet compta figura. 950

Lucrèce 1,156-159
quas ob res ubi uiderimus nil posse creari
de nihilo, tum quod sequimur iam rectius inde
perspiciemus, et unde queat res quaeque creari
et quo quaeque modo fiant opera sine diuom.

Lucrèce 2,109-124
multaque praeterea magnum per inane uagantur,
conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam 110
consociare etiam motus potuere recepta.
cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago
ante oculos semper nobis uersatur et instat.
contemplator enim, cum solis lumina cumque
inserti fundunt radii per opaca domorum;
multa minuta modis multis per inane uidebis
corpora misceri radiorum lumine in ipso
et uelut aeterno certamine proelia pugnas
edere turmatim certantia nec dare pausam
conciliis et discidiis exercita crebris. 120
conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
quale sit in magno iactari semper inani.
dumtaxat, rerum magnarum parua potest res
exemplare dare et uestigia notitiai.

Les personnifications

Lucrèce 2,1-8
suaue, mari magno turbantibus aequora uentis
e terra magnum alterius spectare laborem;
non quia uexari quemquamst iucunda uoluptas,
sed quibus ipse malis careas quia cernere suauest;
suaue etiam belli certamina magna tueri 5
per campos instructa tua sine parte pericli;
sed nihil dulcius est bene quam munita tenere
edita doctrina sapientum templa serena.

Lucrèce 2,547-564
quippe etenim hoc tibi si sumas [Deufert 2018 : 102-104 : sumant oculi codd.] finita per omne
corpora iactari unius genitalia rei,
unde, ubi, qua ui et quo pacto congressa coibunt
materiae tanto in pelago turbaque aliena?                                                    550
non, ut opinor, habent rationem conciliandi;
sed quasi naufragiis magnis multisque coortis
disiectare solet magnum mare transtra cauernas
antemnas proram malos tonsasque natantis,
per terrarum omnis oras fluitantia aplustra                                                   555
ut uideantur et indicium mortalibus edant,
infidi maris insidias uirisque dolumque
ut uitare uelint, neue ullo tempore credant,
subdola cum ridet placidi pellacia ponti,
sic tibi si finita semel primordia quaedam                                                    560
constitues, aeuom debebunt sparsa per omnem
disiectare aestus diuersi materiai,
numquam in concilium ut possint compulsa coire
nec remorari in concilio nec crescere adaucta.

Lucrèce 2,569-574
nec superare queunt motus itaque exitiales
perpetuo neque in aeternum sepelire salutem, 570
nec porro rerum genitales auctificique
motus perpetuo possunt seruare creata.
sic aequo geritur certamine principiorum
ex infinito contractum tempore bellum.

Le cycle de Mentula

22/03/2022BilletsCaesar, callimachus, Cato, Catullus, Cicero, Ennius, VarroAlessandro Garcea

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann: ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

Pison, Pompée et le De consulatu suo cicéronien

07/12/2021BilletsCicero, Ennius, Plinius, Plutarchus, Quintilianus, SallustiusAlessandro Garcea

Pis. 72-75 qui [sc. Piso] modo cum res gestas consulatus mei conlaudasset, quae quidem laudatio hominis turpissimi mihi ipsi erat paene turpis, “non illa tibi – inquit – inuidia nocuit sed uersus tui”. nimis magna poena te consule constituta est siue malo poetae siue libero. “scripsisti enim:
      cedant arma togae [Cicéron carm. frg. 11 Blänsdorf]”.
quid tum? “haec res tibi fluctus illos excitauit”. at hoc nusquam opinor scriptum fuisse in illo elogio quod te consule in sepulcro rei publicae incisum est: “uelitis iubeatis ut quod M. Cicero uersum fecerit…”, sed “quod uindicarit”. (73.) uerum tamen, quoniam te non Aristarchum sed Phalarim grammaticum habemus, qui non notam apponas ad malum uersum, sed poetam armis persequare, scire cupio quid tandem in isto uersu reprendas,
      cedant arma togae.
“tuae dicis – inquit – togae summum imperatorem esse cessurum”. quid nunc te, asine, litteras doceam? non opus est uerbis sed fustibus. non dixi hanc togam qua sum amictus, nec arma scutum gladium unius imperatoris, sed quia pacis est insigne et oti toga, contra autem arma tumultus atque belli, poetarum more locutus hoc intellegi uolui, bellum ac tumultum paci atque otio concessurum. (74.) quaere ex familiari tuo Graeco illo poeta: probabit genus ipsum et agnoscet, neque te nihil sapere mirabitur. “at in altero illo – inquit – haeres,
      concedat laurea laudi”.
immo me hercule habeo tibi gratiam; haererem enim nisi tu me expedisses. nam cum tu timidus ac tremens tuis ipse furacissimis manibus detractam cruentis fascibus lauream ad portam Esquilinam abiecisti, iudicasti non modo amplissimae sed etiam minimae laudi lauream concessisse. atque ista oratione hoc tamen intellegi, scelerate, uis, Pompeium inimicum mihi isto uersu esse factum, ut si uersus mihi nocuerit, ab eo quem is uersus offenderit uideatur mihi pernicies esse quaesita. (75.) omitto nihil istum uersum pertinuisse ad illum; non fuisse meum, quem quantum potuissem multis saepe orationibus scriptisque decorassem, hunc uno uiolare uersu. sed sit offensus primo: nonne compensabit cum uno uersiculo tot mea uolumina laudum suarum? quod si est commotus, ad perniciemne non dicam amicissimi, non ita de sua laude meriti, non ita de re publica, non consularis, non senatoris, non ciuis, non liberi, in hominis caput ille tam crudelis propter uersum fuisset?

La genèse du De consulatu suo

Cicéron Arch. 28 quas res nos in consulatu nostro uobiscum simul pro salute huius <urbis> atque imperi et pro uita ciuium proque uniuersa re publica gessimus, attigit hic uersibus atque inchoauit [sc. Archias].

Cicéron Att. 1,16,15, Rome 05-06/61 : praesertim cum et Thyillus nos reliquerit et Archias nihil de me scripserit.

Cicéron Att. 2,3,4, Rome 12/60 : haec mihi cum in eo libro in quo multa sunt scripta ἀριστοκρατικῶς Calliope ipsa praescripserit…

Cicéron carm. frg. 11 Blänsdorf

cedant arma togae, concedat laurea laudi (Pis. 72-74 ; off. 1,77)

cf. Plaute cist. 201 perdite perduelles, parite laudem et lauream.

[Salluste] in Cic. 6 egeris, oro te, Cicero, profeceris quidlibet: satis est perpessos esse: etiamne aures nostras odio tuo onerabis, etiamne molestissimis uerbis insectabere?
cedant arma togae, concedat laurea linguae
quasi uero togatus et non armatus ea, quae gloriaris, confeceris, atque inter te Sullamque dictatorem praeter nomen imperii quicquam interfuerit.

[Cicéron] in Sall. 7 an ego tunc falso scripsi
cedant arma togae,
qui togatus armatos et pace bellum oppressi?

Quintilien inst. 11,1,24 in carminibus utinam pepercisset [sc. Cicero], quae non desierunt carpere maligni:
cedant arma togae, concedat laurea linguae
et
o fortunatam natam me consule Romam!
et Iouem illum, a quo in concilium deorum aduocatur et Mineruam, quae artes eum docuit.

laus Pis. 35-36
sic etiam magno iam tunc Cicerone iubente
laurea facundis, cesserunt arma togatis.

Pline nat. 7,117 salue primus omnium parens patriae appellate, primus in toga triumphum linguaeque lauream merite et facundiae Latiarumque litterarum parens aeque (ut dictator Caesar, hostis quondam tuus, de te scripsit) omnium triumphorum laurea maiorem, quanto plus est ingenii Romani terminos in tantum promouisse quam imperii.

Plutarque Cic. 51,1 (comp. Dem. et Cic. 2,1) τὰ ὅπλα δεῖ τῇ τηβέννῳ καὶ τῇ γλώττῃ τὴν θριαμβικὴν ὑπείκειν δάφνην.

Ennius ann. 268-273 Vahlen = 2482-53 Skutsch
pellitur e medio sapientia, ui geritur res;
spernitur orator bonus, horridus miles amatur.
haud doctis dictis certantes nec maledictis
miscent inter sese inimicitias agitantes,
non ex iure manu consertum, sed magis ferro
rem repetunt regnumque petunt, uadunt solida ui.

Cicéron Mur. 30 quod si ita est, cedat, opinor, Sulpici, forum castris, otium militiae, stilus gladio, umbra soli.

Le langage tragique de l’In Pisonem : Atrée et Thyeste

17/10/2021BilletsAccius, Cicero, EnniusAlessandro Garcea

L’Atreus d’Accius

Pis. frg. 1 Grimal : pro di inmortales! qui<s> hic inluxit dies mihi quidem, patres conscripti, peroptatus, ut hoc portentum huius loci, monstrum urbis, prodigium ciuitatis uiderem!

Cicéron nat. deor. 3,68 quid ille funestas epulas fratri comparans nonne uersat huc et illuc cogitatione rationem? … [Accius trag. 200-201 Ribbeck = 31-32 Dangel].

Cicéron de orat. 3,219 aliud [sc. genus uocis] uis, contentum, uehemens, imminens quadam incitatione grauitatis:
     iterum Thyestes Atreum adtractatum aduenit,
     iterum iam adgreditur me et quietum exsuscitat:
     maior mihi moles, maius miscendumst malum,
qui illius acerbum cor contundam et comprimam [Accius trag. 198-201 Ribbeck = 29-32 Dangel].


Cicéron nat. deor. 3,68 nec tamen ille ipse est praetereundus,
     qui non sat habuit coniugem inlexe in stuprum,
de quo recte et uerissume loquitur Atreus:
     quod re in summa summum esse arbitror
     periclum, matres coinquinari regias,
     contaminari stirpem, admisceri genus.
at ipsum quam callide, qui regnum adulterio quaereret:
     addo huc quod mihi portento caelestum pater
     prodigium misit, regni stabilimen mei,
     agnum inter pecudes aurea clarum coma [Accius trag. 209-211 Ribbeck = 37-39 Dangel].
uideturne summa inprobitate usus non sine summa esse ratione? nec uero scaena solum referta est his sceleribus sed multo uita communis paene maioribus.

Pis. 82 sed cum me expetat, diligat, omni laude dignum putet, tu me a tuis inimicitiis ad simultatem ueterem uocabis, sic tuis sceleribus rei publicae praeterita fata refricabis? quod quidem tu, qui bene nosses coniunctionem meam et Caesaris, eludebas, cum a me trementibus omnino labris, sed tamen cur tibi nomen non deferrem requirebas. quamquam, quod ad me attinet,
numquam istam imminuam curam infitiando tibi [Accius trag. 234 Ribbeck = 42 Dangel],
tamen est mihi considerandum quantum illi tantis rei publicae negotiis tantoque bello impedito ego homo amicissimus sollicitudinis atque oneris imponam.

Ascon. Pis. p. 16,17-18 Clark : prope notius est quam ut indicandum sit hunc uersum esse L. Acci poetae et dici a Thyeste Atreo.

Accius trag. 226 Ribbeck = 57 Dangel ap. Cic. off. 1,97 natis sepulchro ipse es parens.

Cicéron Sest. 102 est labor, non nego; pericula magna, fateor;
      multae insidiae sunt bonis [Accius trag. 214 Ribbeck = 45 Dangel]
uerissime dictum est; sed te
      id quod multi inuideant multique expetant inscitiast,
– inquit –
      postulare, nisi laborem summa cum cura ecferas [Accius trag. 215-216 Ribbeck = 62-63 Dangel].
nollem idem alio loco dixisset, quod exciperent improbi ciues,
      oderint, dum metuant [Accius trag. 203-204 Ribbeck = 47 Dangel];
praeclara enim illa praecepta dederat iuuentuti.

Cicéron Planc. 59 quin etiam, ne forte ille [sc. Marcus filius] sibi me potius peperisse iam honores quam iter demonstrasse adipiscendorum putet, haec illi soleo praecipere – quamquam ad praecepta aetas non est grauis – quae rex ille a Ioue ortus suis praecepit filiis:
uigilandum est semper; multae insidiae sunt bonis.
id quod multi inuideant –
nostis cetera. nonne, quae scripsit grauis et ingeniosus poeta, scripsit non ut illos regios pueros qui iam nusquam erant, sed ut nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem excitaret?

Cicéron Phil. 1,34 quod uidemus etiam in fabula illi ipsi qui
oderint, dum metuant [Accius trag. 203-204 Ribbeck = 47 Dangel]
dixerit perniciosum fuisse.

Le Thyestes d’Ennius

Pis. 43-44 neque uero ego, si umquam uobis mala precarer, quod saepe feci, in quo di immortales meas preces audiuerunt, morbum aut mortem aut cruciatum precarer. Thyestea est ista exsecratio poetae uolgi animos non sapientium mouentis, ut tu naufragio expulsus uspiam
saxis fixus asperis, euisceratus
latere penderes – ut ait ille – saxa spargens tabo, sanie et sanguine atro [Ennius trag. 309-310 Ribbeck = 296-297 Jocelyn].
(44.) non ferrem omnino moleste, si ita accidisset; sed id tamen esset humanum.

Pis. frg. 2 Grimal : equidem nihil malui; uos fortasse consumptum istum cruciatu aut demersum fluctibus audire malletis.

Pis. 99 numquam ego sanguinem expetiui tuum […] si tibi euenerit quod metuis ne accidat, equidem non moleste feram.

Les consulats de Cicéron et de Pison

12/10/2021BilletsAccius, Cicero, Ennius, PlautusAlessandro Garcea

La comparatio ou σύγκρισις

Priscien praeex. GL iii 437,10-14 = p. 44,9-14 Passalacqua : comparatio est uel similium uel diuersarum uel minorum ad maiora uel maiorum ad minora collatio et ea usi sumus etiam in communi loco augentes per comparationem crimina. assumitur tamen etiam in laude et in uituperatione eiusdem rationis causa. quoniam tamen doctissimi oratorum ea quoque per se praeexercitatione sunt usi, dicamus etiam de hac.

La carrière politique jusqu’au consulat

Pis. 2 is mihi etiam gloriabatur se omnis magistratus sine repulsa adsecutum? mihi ista licet de me uera cum gloria praedicare; omnis enim honores populus Romanus mihi ipsi homini detulit. mam tu cum quaestor es factus, etiam qui te numquam uiderant, tamen illum honorem nomini mandabant tuo. aedilis es factus; Piso est a populo Romano factus, non iste Piso. praetura item maioribus delata est tuis. noti erant illi mortui, te uiuum nondum nouerat quisquam. me cum quaestorem in primis, aedilem priorem, praetorem primum cunctis suffragiis populus Romanus faciebat, homini ille honorem non generi, moribus non maioribus meis, uirtuti perspectae non auditae nobilitati deferebat.

rhet. Her. 3,13 ordinem hunc adhibere in demonstranda uita debemus: ab externis rebus: genus: in laude, quibus maioribus natus sit; si bono genere, parem aut excelsiorem fuisse; si humili genere, ipsum in suis, non in maiorum uirtutibus habuisse praesidium; in uituperatione, si bono genere, dedecori maioribus fuisse; si malo, tamen his ipsis detrimento fuisse.

Pis. 3 nam quid ego de consulatu loquar, parto uis anne gesto? miserum me! cum hac me nunc peste atque labe confero! sed nihil comparandi causa loquar ac tamen ea quae sunt longissime disiuncta comprendam. tu consul es renuntiatus – nihil dicam grauius, quam quod omnes fatentur – impeditis rei publicae temporibus, dissidentibus consulibus {Caesare et Bibulo}, cum hoc non recusares eis a quibus dicebare consul, quin te luce dignum non putarent, nisi nequior quam Gabinius exstitisses. me cuncta Italia, me omnes ordines, me uniuersa ciuitas non prius tabella quam uoce priorem consulem declarauit. sed omitto ut sit factus uterque nostrum; sit sane Fors domina campi. magnificentius est dicere quem ad modum gesserimus consulatum quam quem ad modum ceperimus.

Le consulat de Cicéron

Pis. 4-5 ego Kalendis Ianuariis senatum et bonos omnis legis agrariae maximarumque largitionum metu liberaui. ego agrum Campanum, si diuidi non oportuit, conseruaui, si oportuit, melioribus auctoribus reseruaui. ego in C. Rabirio perduellionis reo XL annis ante me consulem interpositam senatus auctoritatem sustinui contra inuidiam atque defendi. ego adulescentis bonos et fortis, sed usos ea condicione fortunae ut, si essent magistratus adepti, rei publicae statum conuolsuri uiderentur, meis inimicitiis, nulla senatus mala gratia comitiorum ratione priuaui. (5.) ego Antonium conlegam cupidum prouinciae, multa in re publica molientem patientia atque obsequio meo mitigaui. ego prouinciam Galliam senatus auctoritate exercitu et pecunia instructam et ornatam, quam cum Antonio commutaui, quod ita existimabam tempora rei publicae ferre, in contione deposui reclamante populo Romano. ego L. Catilinam caedem senatus, interitum urbis non obscure sed palam molientem egredi ex urbe iussi ut, a quo legibus non poteramus, moenibus tuti esse possemus. ego tela extremo mense consulatus mei intenta iugulis ciuitatis de coniuratorum nefariis manibus extorsi. ego faces iam accensas ad huius urbis incendium comprehendi, protuli, exstinxi.

Pis. 6-7 me Q. Catulus, princeps huius ordinis et auctor publici consili, frequentissimo senatu parentem patriae nominauit. mihi hic uir clarissimus qui propter te sedet, L. Gellius, his audientibus ciuicam coronam deberi a re publica dixit. mihi togato senatus non ut multis bene gestae, sed ut nemini conseruatae rei publicae, singulari genere supplicationis deorum immortalium templa patefecit. ego cum in contione abiens magistratu dicere a tribuno pl. prohiberer quae constitueram, cumque is mihi tantum modo ut iurarem permitteret, sine ulla dubitatione iuraui rem publicam atque hanc urbem mea unius opera esse saluam. (7.) mihi populus Romanus uniuersus illa in contione non unius diei gratulationem sed aeternitatem immortalitatemque donauit, cum meum ius iurandum tale atque tantum iuratus ipse una uoce et consensu approbauit. quo quidem tempore is meus domum fuit e foro reditus ut nemo, nisi qui mecum esset, ciuium esse in numero uideretur. atque ita est a me consulatus peractus ut nihil sine consilio senatus, nihil non approbante populo Romano egerim, ut semper in rostris curiam, in senatu populum defenderim, ut multitudinem cum principibus, equestrem ordinem cum senatu coniunxerim. exposui breuiter consulatum meum.

Le consulat de Pison

La complicité silencieuse du consul avec la legislation de Clodius

Pis. 8-11a aude nunc, o furia, de tuo dicere! cuius fuit initium ludi compitalicii tum primum facti post L. Iulium et C. Marcium consules contra auctoritatem huius ordinis; quos Q. Metellus – facio iniuriam fortissimo uiro mortuo, qui illum cuius paucos paris haec ciuitas tulit cum hac importuna belua conferam – sed ille designatus consul, cum quidam tribunus pl. suo auxilio magistros ludos contra senatus consultum facere iussisset, priuatus fieri uetuit atque id quod nondum potestate poterat obtinuit auctoritate. tu, cum in Kalendas Ianuarias compitaliorum dies incidisset, Sex. Clodium, qui numquam antea praetextatus fuisset, ludos facere et praetextatum uolitare passus es, hominem impurum ac non modo facie sed etiam oculo tuo dignissimum. (9.) ergo his fundamentis positis consulatus tui triduo post inspectante et tacente te a fatali portento prodigioque rei publicae lex Aelia et Fufia euersa est, propugnacula murique tranquillitatis atque oti; conlegia non ea solum quae senatus sustulerat restituta, sed innumerabilia quaedam noua ex omni faece urbis ac seruitio concitata. ab eodem homine in stupris inauditis nefariisque uersato uetus illa magistra pudoris et modestiae censura sublata est, cum tu interim, bustum rei publicae, qui te consulem tum Romae dicis fuisse, uerbo numquam significaris sententiam tuam tantis in naufragiis ciuitatis. (10.) nondum quae feceris, sed quae fieri passus sis, dico. neque uero multum interest, praesertim in consule, utrum ipse perniciosis legibus, improbis contionibus rem publicam uexet, an alios uexare patiatur. an potest ulla esse excusatio non dicam male sentienti, sed sedenti, cunctanti, dormienti in maximo rei publicae motu consuli? C prope annos legem Aeliam et Fufiam tenueramus, CCCC iudicium notionemque censoriam. quas leges ausus est non nemo improbus, potuit quidem nemo conuellere, quam potestatem minuere, quo minus de moribus nostris quinto quoque anno iudicaretur, nemo tam effuse petulans conatus est, (11.) haec sunt, o carnifex! in prooemio sepulta consulatus tui. persequere continentis his funeribus dies. pro Aurelio tribunali ne coniuente quidem te, quod ipsum esset scelus, sed etiam hilarioribus oculis quam solitus eras intuente, dilectus seruorum habebatur ab eo qui nihil sibi umquam nec facere nec pati turpe esse duxit. arma in templo Castoris, o proditor templorum omnium! uidente te constituebantur ab eo latrone cui templum illud fuit te consule arx ciuium perditorum, receptaculum ueterum Catilinae militum, castellum forensis latrocini, bustum legum omnium ac religionum.

La visite de Cicéron

Pis. 11b-13 erat non solum domus mea sed totum Palatium senatu, equitibus Romanis, ciuitate omni, Italia cuncta refertum, cum tu non modo ad eum Ciceronem – mitto enim domestica, quae negari possunt; haec commemoro quae sunt palam – non modo, inquam, ad eum cui primam comitiis tuis dederas tabulam praerogatiuae, quem in senatu sententiam rogabas tertium, numquam aspirasti, sed omnibus consiliis quae ad me opprimendum parabantur non interfuisti solum uerum etiam crudelissime praefuisti. (12.) mihi uero ipsi coram genero meo, propinquo tuo quae dicere ausus es? egere, foris esse Gabinium, sine prouincia stare non posse, spem habere a tribuno pl., si sua consilia cum illo coniunxisset, a senatu quidem desperasse; huius te cupiditati obsequi, sicuti ego fecissem in conlega meo; nihil esse quod praesidium consulum implorarem; sibi quemque consulere oportere. atque haec dicere uix audeo; uereor ne qui sit qui istius insignem nequitiam frontis inuolutam integumentis nondum cernat; dicam tamen. ipse certe agnoscet et cum aliquo dolore flagitiorum suorum recordabitur. (13.) meministine, caenum, cum ad te quinta fere hora cum C. Pisone uenissem, nescio quo e gurgustio te prodire inuoluto capite soleatum, et, cum isto ore foetido taeterrimam nobis popinam inhalasses, excusatione te uti ualetudinis, quod diceres uinulentis te quibusdam medicaminibus solere curari? quam nos causam cum accepissemus – quid enim facere poteramus? – paulisper stetimus in illo ganearum tuarum nidore atque fumo; unde tu nos cum improbissime respondendo, tum turpissime ructando eiecisti.

Cicéron Phil. 2,77 at uidete leuitatem hominis. cum hora diei decima fere ad Saxa rubra uenisset, delituit in quadam cauponula atque ibi se occultans perpotauit ad uesperum; inde cisio celeriter ad urbem aduectus domum uenit capite inuoluto.

Plaute curc. 288-295
tum isti Graeci palliati, capite operto qui ambulant,
qui incedunt suffarcinati cum libris, cum sportulis,
constant, conferunt sermones inter se<se> drapetae, 290
obstant, obsistunt, incedunt cum suis sententiis,
quos semper uideas bibentes esse in thermipolio,
ubi quid subripuere: operto capitulo calidum bibunt,
tristes atque ebrioli incedunt: eos ego si offendero,
ex unoquoque eorum exciam crepitum polentarium. 295

[Sall.] in Tull. 4-6: deux vers incriminés de Cicéron

08/12/2020BilletsCicero, Ennius, SallustiusAlessandro Garcea

(4.) quae si tibi falsa obicio, redde rationem, quantum patrimonii acceperis, quid tibi litibus accreuerit, qua ex pecunia domum paraueris, Tusculanum et Pompeianum infinito sumptu aedificaueris, aut si retices, cui dubium potest esse quin opulentiam istam ex sanguine et miseriis ciuium paraueris? uerum, ut opinor, homo nouus Arpinas, ex M. Crassi familia, illius uirtutem imitatur, contemnit simultatem hominum nobilium, rem publicam caram habet, neque terrore neque gratia remouetur a uero, amicitia tantum ac uirtus est animi.

cui dubium potest esse quin… para(ue)ris Rolfe, Ernout (parassis), Shackleton Bailey, Reynolds
cui dubium potest esse: … parasti Kurfess, Vretska, Frassinetti, Novokhakto
cui dubium potest esse? … parasti Pasoli

ex M. Crassi familia codd.
ex C. Marii familia Vretska, Shackleton Bailey 
ex L. Crassi familia Rawson 1976, Reynolds, Novokhatko

remouetur a uero corr. Reitzenstein, Reynolds al. edd. : remouertur aliud uero ω : remouetur ab iud<icio> uero  Vretska, Pasoli

Cicéron carm. frg. 12 Blänsdorf

(5.) immo uero homo leuissimus, supplex inimicis, amicis contumeliosus, modo harum, modo illarum partium, fidus nemini, leuissimus senator, mercennarius patronus, cuius nulla pars corporis a turpitudine uacat, lingua uana, manus rapacissimae, gula immensa, pedes fugaces: quae honeste nominari non possunt, inhonestissima. atque is cum eius modi sit, tamen audet dicere:

o fortunatam natam me consule Romam! [Cicéron carm. frg. 12 Blänsdorf]

te consule fortunatam, Cicero? immo uero infelicem et miseram, quae crudelissimam proscriptionem eam perpessa est, cum tu perturbata re publica metu perculsos omnes bonos parere crudelitati tuae cogebas, cum omnia iudicia, omnes leges in tua libidine erant, cum tu sublata lege Porcia, erepta libertate omnium nostrum uitae necisque potestatem ad te unum reuocaueras.

Les sources impériales du vers

[Cicéron] in Sall. 7 an illud mentitus sum «fortunatam me consule Romam», qui tantum intestinum bellum ac domesticum urbis incendium extinxi?
Quintilien inst. 9,4,41 uidendum etiam ne syllaba uerbi prioris ultima et prima sequentis idem sonet. quod ne quis praecipi miretur, Ciceroni in epistulis excidit: «res mihi <inuisae> uisae sunt, Brute» [Cicéron epist. ad Brut. viii frg. 13 Shackleton Bailey], et in carmine: «o fortunatam natam me consule Romam».
Quintilien inst. 11,1,24 in carminibus utinam pepercisset [sc. Cicero], quae non desierunt carpere maligni: « cedant arma togae, concedat laurea linguae » [frg. 11 Blänsdorf, cf. inu. 6], et « o fortunatam natam me consule Romam! » et Iouem illum, a quo in concilium deorum aduocatur et Mineruam, quae artes eum docuit [cf. inu. 7].
Juvénal 10,122-126
«o fortunatam natam me consule Romam».
Antoni gladios potuit contemnere si sic
omnia dixisset. ridenda poemata malo
quam te, conspicuae diuina Philippica famae,
uolueris a prima quae proxima.
Diomède GL 1,465,34-466,1 illa quoque compositio fugienda, ut syllabae duae pluresue quae priorem sensum terminant in prima posterioris sensus parte ponantur, «o fortunatam <natam> me consule Romam».

Modèles et parallèles

Cicéron Catil. 2,7 fortunatam rem publicam, siquidem hanc sentinam urbis eiecerit!
Cicéron Catil. 2,10 hunc uero si secuti erunt sui comites, si ex urbe exierint desperatorum hominum flagitiosi greges, o nos beatos, o rem publicam fortunatam, o praeclaram laudem consulatus mei!
Ennius ann. 114 Vahlen = 110 Skutsch ap. Cic. rep. 1,64
tu produxisti nos intra luminis oras
Horace epist. 2,1,250-259
…nec sermones ego mallem
repentis per humum quam res componere gestas
terrarumque situs et flumina dicere et arces
montibus impositas et barbara regna tuisque
auspiciis totum confecta duella per orbem,
claustraque custodem pacis cohibentia Ianum 255
et formidatam Parthis te principe Romam,
si, quantum cuperem, possem quoque; sed neque paruom
carmen maiestas recipit tua, nec meus audet
rem temptare pudor, quam uires ferre recusent.
Paul Diacre/Festus p. 386,6-7 Lindsay sospes saluus. Ennius [ann. inc. 590 Vahlen² = 598 Skutsch] tamen sospitem pro seruatore posuit.
Virgile Aen. 8,470 maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam
Virgile Aen. 11,56 uulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum
Horace carm. 1,28,27 plectantur siluae te sospite, multaque merces

Cicéron carm. frg. 11 Blänsdorf

(6.) atque parum quod impune fecisti, uerum etiam commemorando exprobras neque licet obliuisci his seruitutis suae. egeris, oro te, Cicero, profeceris quidlibet: satis est perpessos esse: etiamne aures nostras odio tuo onerabis, etiamne molestissimis uerbis insectabere?

cedant arma togae, concedat laurea linguae [Cicéron carm. frg. 11 Blänsdorf].

quasi uero togatus et non armatus ea, quae gloriaris, confeceris, atque inter te Sullamque dictatorem praeter nomen imperii quicquam interfuerit.

Les citations de Cicéron

Cicéron Pis. 74 concedat laurea laudi
Cicéron off. 1,77 cedant arma togae, concedat laurea laudi

Les autres citations

[Cicéron] in Sall. 7 an ego tunc falso scripsi «cedant arma togae», qui togatus armatos et pace bellum oppressi?
Quintilien inst. 11,1,24 in carminibus utinam pepercisset [sc. Cicero], quae non desierunt carpere maligni: « cedant arma togae, concedat laurea linguae », et « o fortunatam natam me consule Romam! » et Iouem illum, a quo in concilium deorum aduocatur et Mineruam, quae artes eum docuit [cf. inu. 7].
laus Pis. 35-36
sic etiam magno iam tunc Cicerone iubente
laurea facundis, cesserunt arma togatis.
Pline nat. 7,117 salue primus omnium parens patriae appellate, primus in toga triumphum linguaeque lauream merite et facundiae Latiarumque litterarum parens aeque (ut dictator Caesar, hostis quondam tuus, de te scripsit) omnium triumphorum laurea maiorem, quanto plus est ingenii Romani terminos in tantum promouisse quam imperii.
Plutarque Cic. 51,1 (comp. Dem. et Cic. 2,1) τὰ ὅπλα δεῖ τῇ τηβέννῳ καὶ τῇ γλώττῃ τὴν θριαμβικὴν ὑπείκειν δάφνην.

Modèles et parallèles

Ennius ann. 268-273 Vahlen = 2482-53 Skutsch
pellitur e medio sapientia, ui geritur res;
spernitur orator bonus, horridus miles amatur.
haud doctis dictis certantes nec maledictis
miscent inter sese inimicitias agitantes,
non ex iure manu consertum, sed magis ferro
rem repetunt regnumque petunt, uadunt solida ui.
Cicéron Mur. 30 quod si ita est, cedat, opinor, Sulpici, forum castris, otium militiae, stilus gladio, umbra soli.
Cicéron Pis. 72-75 qui modo cum res gestas consulatus mei conlaudasset, quae quidem laudatio hominis turpissimi mihi ipsi erat paene turpis, “non illa tibi – inquit – inuidia nocuit sed uersus tui”. nimis magna poena te consule constituta est siue malo poetae siue libero. “scripsisti enim:
«cedant arma togae»”.
quid tum? “haec res tibi fluctus illos excitauit”. at hoc nusquam opinor scriptum fuisse in illo elogio quod te consule in sepulcro rei publicae incisum est: “uelitis iubeatis ut quod M. Cicero uersum fecerit…”, sed “quod uindicarit”. (73.) uerum tamen, quoniam te non Aristarchum sed Phalarim grammaticum habemus, qui non notam apponas ad malum uersum, sed poetam armis persequare, scire cupio quid tandem in isto uersu reprendas,
«cedant arma togae».
“tuae dicis – inquit – togae summum imperatorem esse cessurum”. quid nunc te, asine, litteras doceam? non opus est uerbis sed fustibus. non dixi hanc togam qua sum amictus, nec arma scutum gladium unius imperatoris, sed quia pacis est insigne et oti toga, contra autem arma tumultus atque belli, poetarum more locutus hoc intellegi uolui, bellum ac tumultum paci atque otio concessurum. (74.) quaere ex familiari tuo Graeco illo poeta: probabit genus ipsum et agnoscet, neque te nihil sapere mirabitur. “at in altero illo – inquit – haeres,
«concedat laurea laudi»”.
immo me hercule habeo tibi gratiam; haererem enim nisi tu me expedisses. nam cum tu timidus ac tremens tuis ipse furacissimis manibus detractam cruentis fascibus lauream ad portam Esquilinam abiecisti, iudicasti non modo amplissimae sed etiam minimae laudi lauream concessisse. atque ista oratione hoc tamen intellegi, scelerate, uis, Pompeium inimicum mihi isto uersu esse factum, ut si uersus mihi nocuerit, ab eo quem is uersus offenderit uideatur mihi pernicies esse quaesita. (75.) omitto nihil istum uersum pertinuisse ad illum; non fuisse meum, quem quantum potuissem multis saepe orationibus scriptisque decorassem, hunc uno uiolare uersu. sed sit offensus primo: nonne compensauit cum uno uersiculo tot mea uolumina laudum suarum? quod si est commotus, ad perniciemne non dicam amicissimi, non ita de sua laude meriti, non ita de re publica, non consularis, non senatoris, non ciuis, non liberi, in hominis caput ille tam crudelis propter uersum fuisset?

[Sall.] in Tull. 3: le début de la narratio

01/12/2020BilletsCicero, Ennius, SallustiusAlessandro Garcea

atque haec cum ita sint, tamen se Cicero dicit in concilio deorum immortalium fuisse, inde missum huic urbi ciuibusque custodem *** absque carnificis nomine, qui ciuitatis incommodum in gloriam suam ponit. quasi uero non illius coniurationis causa fuerit consulatus tuus et idcirco res publica disiecta eo tempore, quo te custodem habebat. sed ut opinor, illa te magis extollunt, quae post consulatum cum Terentia uxore de re publica consuluisti, cum legis Plautiae iudicia domo faciebatis, ex coniuratis alios pecunia condemnabas, cum tibi alius Tusculanam, alius Pompeianam uillam exaedificabat, alius domum emebat; qui uero nihil poterat, is erat calumniae proximus, is aut domum tuam oppugnatum uenerat aut insidias senatui fecerat, denique de eo tibi compertum erat.

cf. § 7 sed quid ego plura de tua insolentia commemorem? quem Minerua omnis artis edocuit, Iuppiter Optimus Maximus in concilio deorum admisit, Italia exulem humeris suis reportauit. oro te, Romule Arpinas, qui egregia tua uirtute omnis Paulos, Fabios, Scipiones superasti, quem tandem locum in hac ciuitate obtines?

cf. Quintilien inst. 11,1,24 in carminibus utinam pepercisset [sc. Cicero], quae non desierunt carpere maligni: « cedant arma togae, concedat laurea linguae » [frg. 11 Blänsdorf, cf. inu. 6], et « o fortunatam natam me consule Romam! » [frg. 12 Blänsdorf, cf. inu. 5] et Iouem illum, a quo in concilium deorum aduocatur et Mineruam, quae artes eum docuit [cf. inu. 7].

cf. Ennius ann. 111-113 Vahlen² = 106-108 Skutsch ap. Cic. rep. 1,64
« o Romule, Romule die,
qualem te patriae custodem di genuerunt!
pater, o genitor, o sanguen dis oriundum! »
non eros nec dominos appellant eos quibus iuste paruerunt, denique ne reges quidem, sed patriae custodes, sed patres, sed deos.

calumniae proximus ω pler. edd. : Catilinae Wiz, Reynolds, Shakleton Bailey conl. Sall. Catil. 14,3 ii Catilinae proxumi familiaresque erant.

alios pecunia condemnabas mss. antiquiores
alios pecunia condonabas ms. Vat. 1747
alios condemnabas alios pecunia condonabas ms. Mon. 15734, Vretska 
alios *** pecunia condemnabas Ernout
ali<qu>os pecunia condemnabas Rolfe, Kurfess, Frassinetti et Novokhatko
alios <exilio, alios> pecunia condemnabas Reynolds et Shackleton Bailey

Les poèmes cicéroniens comportant une assemblée des dieux

La gestation complexe De consulatu suo

Cicéron Arch. 28 quas res nos in consulatu nostro uobiscum simul pro salute huius <urbis> atque imperi et pro uita ciuium proque uniuersa re publica gessimus, attigit hic uersibus atque inchoauit.
Cicéron Att. 1,16,15 (Rome 05-06/61) praesertim cum et Thyillus nos reliquerit et Archias nihil de me scripserit.
Cicéron Att. 2,3,4 (Rome, 12/60) haec mihi cum in eo libro in quo multa sunt scripta ἀριστοκρατικῶς Calliope ipsa praescripserit.

Le De temporibus suis et les discours des divinités

Cicéron fam. 5,12,8 (ad L. Lucceium: Antium 04-06/56) scribam ipse de me, multorum tamen exemplo et clarorum uirorum.
Cicéron fam. 1,9,23 (ad Lentulum: Rome, 12/54) scripsi etiam uersibus tres libros de temporibus meis, quos iam pridem ad te misissem, si esse edendos putassem.
Cicéron Q. fr. 3,1,24 (Arpinum/Rome, 09/54) itaque mirificum embolium cogito in secundum librum meorum temporum includere, dicentem Apollinem in concilio deorum, qualis reditus duorum imperatorum futurus esset, quorum alter exercitum perdidisset, alter uendidisset.
Cicéron Q. fr. 2,8,1 (Rome, post 11/02/55) placiturum tibi esse librum ii suspicabar, tam ualde placuisse quam scribis ualde gaudeo. quod me admones de † non curantia † suadesque ut meminerim Iouis orationem quae est in extremo illo libro, ego uero memini et illa omnia mihi magis scripsi quam ceteris.

Carnifex, la défense de Rabirius et la cause de la conjuration de Catilina

Cicéron Rab. perd. 10 quid enim optari potest, quod ego mallem, quam me in consulatu meo carnificem de foro, crucem de campo sustulisse?
Dion Cassius 46,20,1 οὐχ ἡσυχάζουσαν μὲν καὶ ὁμονοοῦσαν τὴν πόλιν ἡμῶν καὶ ἐξετάραξας καὶ ἐστασίασας.
Salluste Catil. 26,4-5 conlegam suom Antonium pactione prouinciae perpulerat, ne contra rem publicam sentiret […] (5.) postquam dies comitiorum uenit et Catilinae neque petitio neque insidiae quas consulibus in campo fecerat prospere cessere, constituit bellum facere et extrema omnia experiri.

Les procès pour la lex Plautia de ui et les rumeurs sur les dettes de Cicéron

Cicéron 21 an tum in tanto imperio, tanta potestate non dicis me fuisse regem, nunc priuatum regnare dicis? quo tandem nomine? — quod, in quos testimonia dixisti – inquit – damnati sunt; quem defendis, sperat se absolutum iri.
Cicéron Att. 2,1,11 (Rome, 06/60) Tusculanum et Pompeianum ualde me delectant, nisi quod me, illum ipsum uindicem aeris alieni, aere non Corinthio sed hoc circumforaneo obruerunt.

Acte 1 (1-55)

04/02/2020BilletsEnnius, Euripides, SenecaAlessandro Garcea

                                                                                                                    [ia³]
di coniugales tuque genialis tori,
Lucina, custos quaeque domituram freta
Tiphyn nouam frenare docuisti ratem,
et tu, profundi saeue dominator maris,
clarumque Titan diuidens orbi diem,                                              5
tacitisque praebens conscium sacris iubar
Hecate triformis, quosque iurauit mihi
deos Iason, quosque Medeae magis
fas est precari: noctis aeternae chaos,
auersa superis regna manesque impios                                           10
dominumque regni tristis et dominam fide
meliore raptam, uoce non fausta precor.

nunc, nunc adeste sceleris ultrices deae,
crinem solutis squalidae serpentibus,
atram cruentis manibus amplexae facem,                                      15
adeste, thalamis horridae quondam meis
quales stetistis: coniugi letum nouae
letumque socero et regiae stirpi date.
num peius aliquid? quod precer sponso malum?
uiuat; per urbes erret ignotas egens                                                20
exul pauens inuisus incerti laris,
iam notus hospes limen alienum expetat;
me coniugem opto, quoque non aliud queam
peius precari, liberos similes patri
similesque matri – parta iam, parta ultio est:                                 25

21 Cf. Accius Med. 415 Ribbeck³ = 492 Dangel exul inter hostis exspes expers desertus uagus

peperi. Querelas uerbaque in cassum sero?
non ibo in hostes? manibus excutiam faces
caeloque lucem – spectat hoc nostri sator
Sol generis, et spectatur, et curru insidens
per solita puri spatia decurrit poli?                                                 30
non redit in ortus et remetitur diem?
da, da per auras curribus patriis uehi,
committe habenas, genitor, et flagrantibus
ignifera loris tribue moderari iuga:
gemino Corinthos litori opponens moras                                       35
cremata flammis maria committat duo.

27 Cf. Ovide her. 12,155-156 ire animus mediae suadebat in agmina turbae, | sertaque compositis demere rapta comis 
28-31 Cf. Sénèque Phaedr. 677-679 tuque, sidereum caput, | radiate Titan, tu nefas stirpis tuae | speculare? lucem merge et in tenebras fuge

hoc restat unum, pronubam thalamo feram
ut ipsa pinum postque sacrificas preces
caedam dicatis uictimas altaribus.
per uiscera ipsa quaere supplicio uiam,                                          40
si uiuis, anime, si quid antiqui tibi
remanet uigoris; pelle femineos metus
et inhospitalem Caucasum mente indue.
quodcumque uidit Phasis aut Pontus nefas,
uidebit Isthmos. effera ignota horrida,                                           45
tremenda caelo pariter ac terris mala
mens intus agitat: uulnera et caedem et uagum
funus per artus – leuia memoraui nimis:
haec uirgo feci; grauior exurgat dolor:
maiora iam me scelera post partus decent.                                     50
accingere ira teque in exitium para
furore toto. paria narrentur tua
repudia thalamis: quo uirum linques modo?
hoc quo secuta es. rumpe iam segnes moras:
quae scelere parta est, scelere linquenda est domus.                      55

41 Cf. Pacuvius, Periboea  284-286 Ribbeck³ = frg. 211 Schierl consternare, anime, ex pectore aude euoluere | consilium subito, mens, quod enatumst modo, | qui pacto inimicis mortem et huic uitam offeras 
50 Cf. Ovide her. 12, nescioquid certe mens mea maius agit
51 Cf. Sénèque ira 2,3,5 concitatio animi ad ultionem uoluntate et iudicio pergentis 
54 Cf. Virgile georg. 3,42-43 segnis | rumpe moras; Ovide her. 12,47-48 accingere et omnem | pelle moram

Euripide Med. 1-8
εἴθ‘ ὤφελ‘ Ἀργοῦς μὴ διαπτάσθαι σκάφος
Κόλχων ἐς αἶαν κυανέας Συμπληγάδας,
μηδ’ ἐν νάπαισι Πηλίου πεσεῖν ποτε
τμηθεῖσα πεύκη, μηδ’ ἐρετμῶσαι χέρας
ἀνδρῶν ἀριστέων οἳ τὸ πάγχρυσον δέρος 5
Πελίαι μετῆλθον. οὐ γὰρ ἂν δέσποιν’ ἐμὴ
Μήδεια πύργους γῆς ἔπλευσ’ Ἰωλκίας
ἔρωτι θυμὸν ἐκπλαγεῖσ’ Ἰάσονος.

Ennius Medea exul 205-213 Ribbeck³ = 208-216 Jocelyn ap. rhet. Her. 2,34
utinam ne in nemore Pelio securibus
caesa accidisset abiegna ad terram trabes,
neue inde nauis inchoandi exordium 210
cepisset, quae nunc nominatur nomine
Argo, quia Argiui in ea delecti uiri
uecti petebant pellem inauratam arietis
Colchis, imperio regis Peliae, per dolum.
nam numquam era errans mea domo efferret pedem 215
Medea animo aegro amore saeuo saucia.