Archives par mot-clé : papyri

L’histoire du texte de Térence à l’école

Billets, , ,

P.Vindob. inv. L 103 (Πª) et le texte de l’Andrienne

↓ III Andr. 513-521   IV Andr. 539-554 ↓
→ II Andr. 489-499  I Andr. 573-582 →

ll.8-9 interl. ΔΙΗΠΙΛΗΟΣ : δι’ ἐλλίψεως (cf. Donat. Andr. 496 et deest es: apta ἔλλειψις irascenti) ; διαπειληκώς (K. McNamee, Annotations in Greek and Latin Texts from Egypt, New Haven 2007 : 490 n° 2933.1 « “in a violently threatening manner”, explaining how the line should be delivered ») ; διηπ(ε)ιλη(κ)ώς (J. Soubiran, «Une glose grecque sur un papyrus de Térence. [P.Vindob. L 103]»,  Wiener Studien 104, 1991, 115-118)
La mise en page du ms. Paris, BNF, Latinus 7899 (IXe s. )

f. 18 recto: vv. 481-489

f. 19 recto: vv. 510-528

f. 21 recto: vv. 580b-587

R.M. Danese, «Revisione del PVindob L 103 (Terenzio)», Studi Classici e Orientali 39, 1989, 133‒157.

P.Oxy. xxiv 2401

→ frg. a verso : 635-668   frg. b recto : 924-951 [952-956]→
↓ frg. a recto : 602-634      frg. b verso : 957-979 ↓

L’exitus suppositicius de l’Andrienne

Donat Andr. 978 tu Daue abi domum] hi uersus usque ad illum gnatam tibi meam Philumenam uxorem [Andr. 999a] negantur Terentii esse adeo, ut in plurimis exemplaribus bonis non inferantur tu Daue abi domum.

Eugraphius Andr. 976 post hunc uersus secuntur continentes illam sententiam quemadmodum itum est ad Chremetem, quemadmodum exoratus Charino promiserit filiam. sed hos tollendos esse uersus persuadet qui sequitur

exitus (vv. 977-981)
Pamphilus memini: atque adeo longumst illum me exspectare dum exeat.
sequere hac me: intus apŭd Glycerium nunc est. tu, Daue, abĭ domum,
propera, accerse hinc qui auferant. em quid stas? quid cessas? Dauos eo.
ne exspecteti’ dum exeant huc: intu’ despondebitur;
intu’ transigetur siquid est quod restet. Cantor plaudite!
exitus alter suppositicius (vv. 980a-1000a)
Pamphilus Charinus Chremes Davos
Pa. te expectabam: est de tua re quod agere ego tecum uolo.
operam dedi ne me esse oblitum dicas tuae gnatae alterae.
tibi me opinor inuenisse dignum te atque illa uirum. Cha. ah,
perii, Daue, de meo amore ac uita <nunc> sors tollitur.
Chr. non noua istaec mihi condicio est, si uoluissem, Pamphile.
Cha. occidi, Daue. Da. mane. Cha. perii. Chr. id quamobrem non uolui eloquar:
non idcirco quod eum omnino adfinem mihi nollem . . Cha. hem! Da tace.
Chr. sed amicitia nostra quae est a patribus nostris tradita
nobis, aliquam partem studui adauctam tradi liberis.
nunc cum copia ac fortuna utrique ut obsequerer dedit,
detur. Pa. bene factum. Da. adi atque age homini gratias. Cha. salue, Chremes,
amicorum meorum omnium mihi †agissime.
quod mihi non minus est gaudio quam id <quod uolo>
quod <abs te expecto et summo studio> abs te expeto:
me repperisse ut habitus antehac fui tibi.
Chr. animum, Charine, quod ad cumque applicaueris
studium exinde ut erit tute existimaberis.
id ita esse facere coniecturam ex me licet:
alienus abs te tamen quis tu esses noueram.
Cha. ita res est. Chr. gnatam tibi meam Philumenam
uxorem et dotis sex talenta spondeo.
P.Oxy. 2401 (vv. 977 ss.)
pa                  memini adq·a.[eo longum est illum me exspectare dum exeat
ch                  .[..]o.[
ch                     [

La lecture des textes théâtraux à l’école

Quintilien inst. 1,11,1-14 dandum aliquid comoedo quoque, dum eatenus qua pronuntiandi scientiam futurus orator desiderat. non enim puerum, quem in hoc instituimus, aut feminae uocis exilitate frangi uolo aut seniliter tremere. […] (4.) quod est igitur huius doctoris officium? in primis uitia si qua sunt oris emendet, ut expressa sint uerba, ut suis quaeque litterae sonis enuntientur. […] (12.) debet etiam docere comoedus quomodo narrandum, qua sit auctoritate suadendum, qua concitatione consurgat ira, qui flexus deceat miserationem: quod ita optime faciet si certos ex comoediis elegerit locos et ad hoc maxime idoneos, id est actionibus similes. (13.) idem autem non ad pronuntiandum modo utilissimi, uerum ad augendam quoque eloquentiam maxime accommodati erunt. (14.) et haec dum infirma aetas maiora non capiet.

BIBLIOGRAPHIE SÉLECTIVE
F.R. NOCCHI, Tecniche teatrali e formazione dell'oratore in Quintiliano, Berlin 2013, 182-200.
J. VELAZA, La historia del texto de Terencio en la Antigüedad, Barcelona 2007.
B. VICTOR, «The Transmission of Terence», in: M. FONTAINE - A.C. SCAFURO (éds.), The Oxford Handbook of Greek and Roman Comedy, Oxford 2014: 699-715.

Cicéron et l’écriture des textes en prose

Billets, , ,

Le travail préliminaire : adnotatio

Cicéron Att. 16,11,4 (Pouzzoles, 5 nourembre 44) : τὰ περὶ τοῦ καθήκοντος, quatenus Panaetius, absolui duobus. illius tres sunt; sed cum initio diuisisset ita, tria genera exquirendi offici esse, unum, cum deliberemus honestum an turpe sit, alterum, utile an inutile, tertium, cum haec inter se pugnare uideantur, quo modo iudicandum sit, […] de duobus primis praeclare disserit, de tertio pollicetur se deinceps scripturum sed nihil scripsit. eum locum Posidonius persecutus <est>. ego autem et eius librum arcessiui et ad Athenodorum Caluum scripsi ut ad me τὰ κεφάλαια mitteret; quae exspecto.

L’introduction du sigle K(aput)

P.Iand. V 90 (I a.C. – I p.C.) : Cicéron Verr. 2,2,3-4

5 quare · P. · Africanus · Carthagine · deleta · Siculoru]m · urbes · signIs[·] monumentIsque
pulcherrimIs · exornauit · / ut · quos · uictoria po]puli · R · maxime · laetari · arbitrabatur
apud · eos · monumenta · uictoriae · plurima con]locaret K · denique · ille · ipse
M · Marcellus · cuius · in Sicilia · uirtutem · host]e[s] 「misericordiam uictI · fidem ·
ceterI · SiculI · perspexerunt / · non solu/m · sociIs · in · eo · bello · consuluit · 「uerum · etiam ·
superatIs · hostibus · temperauit K · urbe]m[·]pulcherrumam · Syracusás · quae · cum · manú
munitissima · esset · tum · locI · natura · te]rr[a] · ac · mari · clauderetur · / cum [uI consi]lioque ·
cepisset · / non · solum · incolum]em · passus · est · esse · / sed · ita · reliquit · ornatam / ·
ut · esset · idem · monumentum · uictoria]e[· mansuetudinis · continentiae · / cum · homines ·
La méthode de travail de Pline l’Ancien

Pline le Jeune epist. 3,5,10-17 post cibum saepe (quem interdiu leuem et facilem ueterum more sumebat) aestate si quid otii, iacebat in sole, liber legebatur, adnotabat excerpebatque. nihil enim legit quod non excerperet; dicere etiam solebat nullum esse librum tam malum ut non aliqua parte prodesset. (11) post solem plerumque frigida lauabatur, deinde gustabat dormiebatque minimum; mox quasi alio die studebat in cenae tempus. super hanc liber legebatur adnotabatur, et quidem cursim. […] (14) […] in secessu solum balinei tempus studiis eximebatur (cum dico balinei, de interioribus loquor; nam dum destringitur tergiturque, audiebat aliquid aut dictabat). (15) in itinere quasi solutus ceteris curis, huic uni uacabat: ad latus notarius cum libro et pugillaribus, cuius manus hieme manicis muniebantur, ut ne caeli quidem asperitas ullum studii tempus eriperet; qua ex causa Romae quoque sella uehebatur. […] (17) hac intentione tot ista uolumina peregit electorumque commentarios centum sexaginta mihi reliquit, opisthographos quidem et minutissimis scriptos; qua ratione multiplicatur hic numerus.

 

La pré-édition : distinctio et circulation restreinte

Cicéron fam. 16,22,1 (à Tiron, domaine de Tusculum, juillet 46) ego hic cesso, quia ipse nihil scribo; lego autem libentissime. tu istic, si quid librarii mea manu non intellegent, monstrabis. una omnino interpositio difficilior est, quam ne ipse quidem facile legere soleo, de quadrimo Catone.

Cicéron de orat. 3,173 uersus enim ueteres illi in hac soluta oratione propemodum, hoc est, numeros quosdam nobis esse adhibendos putauerunt: interspirationis enim, non defetigationis nostrae neque librariorum notis, sed uerborum et sententiarum modo interpunctas clausulas in orationibus esse uoluerunt.

Cicéron Att. 16,2,6 (Pouzzoles, 11 juillet 44) de gloria misi tibi. custodies igitur, ut soles, sed notentur eclogae duae quas Saluius bonos auditores nactus in conuiuio dumtaxat legat. mihi ualde placent, mallem tibi.

Retour à l’auteur : la retractatio

Cicéron Att. 16,3,1 (Pompéi, 17 juillet 44) quod Erotem non sine munusculo exspectare te dicis, gaudeo non fefellisse eam rem opinionem tuam; sed tamen idem σύνταγμα misi ad te retractatius, et quidem ἀρχέτυπον ipsum crebris locis inculcatum et refectum. hunc tu tralatum in macrocollum lege arcano conuiuis tuis sed, si me amas, hilaris et bene acceptis, ne in me stomachum erumpant cum sint tibi irati.

Erreurs glissées dans l’édition définitive

Cicéron Att. 16,6,4 (Vibo, 25 juillet 44) nunc neglegentiam meam cognosce. de gloria librum ad te misi, et in eo prohoemium id quod est in Academico tertio. id euenit ob eam rem quod habeo uolumen prohoemiorum. ex eo eligere soleo cum aliquod σύγγραμμα institui. itaque iam in Tusculano, qui non meminissem me abusum isto prohoemio, conieci id in eum librum quem tibi misi. cum autem in naui legerem Academicos, agnoui erratum meum. itaque statim nouum prohoemium exaraui et tibi misi. tu illud desecabis, hoc adglutinabis.

Cicéron Att. 13,44,3 (domaine de Tusculum, 28 juillet 45) Brutus mihi T. Ligari uerbis nuntiauit, quod appelletur L. Corfidius in oratione Ligariana, erratum esse meum. sed, ut aiunt, μνημονικὸν ἁμάρτημα. sciebam Corfidium pernecessarium Ligariorum; sed eum uideo ante esse mortuum. da igitur, quaeso, negotium Pharnaci, Antaeo, Saluio ut id nomen ex omnibus libris tollatur.

Cf. Cicéron Lig. 33 uidesne igitur hunc splendorem omnem, hanc Brocchorum domum, hunc L. Marcium, C. Caesetium, L. Corfidium, hos omnis equites Romanos qui adsunt ueste mutata, non solum notos tibi uerum etiam probatos uiros.

cf. O. PECERE, «La composizione del testo in prosa», in: ID., Roma antica e il testo. Scritture d'autore e composizione letteraria, Roma–Bari 2010, 101-192.

Les premiers livres à Rome, entre mythe et réalité

Billets, ,

Les premiers supports

Varron GRF 297 ap. Plin. nat. 13,68-70
nondum palustria attingimus nec frutices amnium; prius tamen quam digrediamur ab Aegypto, et papyri natura dicetur, cum chartae usu maxime humanitas uitae constet, certe memoria. (69.) et hanc Alexandri Magni uictoria repertam auctor est M. Varro, condita in Aegypto Alexandria. antea non fuisse chartarum usum: in palmarum foliis primo scriptitatum, dein quarundam arborum libris. postea publica monumenta plumbeis uoluminibus, mox et priuata linteis confici coepta aut ceris; pugillarium enim usum fuisse etiam ante Troiana tempora inuenimus apud Homerum, illo uero prodente ne terram quidem ipsam, quae nunc Aegyptus, intellegitur, cum in Sebennytico et Saite eius nomo omnis charta nascatur, postea adaggeratam Nilo, (70.) si quidem a Pharo insula, quae nunc Alexandriae ponte iungitur, noctis dieique uelifico nauigi cursu terram afuisse prodidit. mox aemulatione circa bibliothecas regum Ptolemaei et Eumenis, supprimente chartas Ptolemaeo, idem Varro membranas Pergami tradit repertas. postea promiscue repatuit usus rei qua constat inmortalitas hominum.

Servius Aen. 11,554 liber dicitur interior corticis pars, quae ligno cohaeret. alibi [sc. ecl. 10,67] alta liber aret in ulmo. unde et liber dicitur in quo scribimus, quia ante usum chartae uel membranae de libris arborum uolumina fiebant, id est conpaginabantur.

Ulpien dig. 32,52 pr. librorum appellatione continentur omnia uolumina, siue in charta siue in membrana sint siue in quauis alia materia: sed et si in philyra aut in tilia (ut nonnulli conficiunt) aut in quo alio corio, idem erit dicendum.

Les livres de Numa

Varron GRF 297 ap. Plin. nat. 13,84-87
ingentia exempla contra M. Varronis sententiam de chartis reperiuntur. namque Cassius Hemina [hist. 37 Peter² = 40 Chassignet = 35 Cornell], uetustissimus auctor annalium, quarto eorum libro prodidit Cn. Terentium scribam agrum suum in Ianiculo repastinantem effodisse arcam, in qua Numa, qui Romae regnauit, situs fuisset. (85.) in eadem libros eius repertos P. Cornelio L. filio Cethego, M. Baebio Q. filio <T>amphilo cos., ad quos a regno Numae colliguntur anni DXXXV. hos fuisse e charta, maiore etiamnum miraculo, quod infossi durauerint – quapropter in re tanta ipsius Heminae uerba ponam: (86.) «mirabantur alii, quomodo illi libri durare possent; ille ita rationem reddebat: lapidem fuisse quadratum circiter in media arca euinctum candelis quoquouersus. in eo lapide insuper libros insitos fuisse; propterea arbitrarier non computuisse. et libros citratos fuisse; propterea arbitrarier tineas non tetigisse. in iis libris scripta erant philosophiae Pythagoricae» – eosque combustos a Q. Petilio praetore, quia philosophiae scripta essent. (87.) hoc idem tradit Piso censorius [Calpurnius Piso Frugi hist. 11 Peter² = 13 Chassignet = 14 Cornell] primo commentariorum, sed libros septem iuris pontificii, totidem Pythagoricos fuisse; Tuditanus [hist. 3 Peter² = 7 Chassignet = 3 Cornell] tertio decimo Numae decretorum fuisse. ipse Varro humanarum antiquitatum VII [VI D, sexto E : frg. 6,3 Mirsch], Antias [hist. 8 Peter² = 9b Chassignet = 9a Cornell] secundo libros fuisse XII pontificales Latinos, totidem Graecos praecepta philosophiae continentes; idem [hist. 15 Peter² = 16 Chassignet = 58 Cornell] tertio et SC. ponit quo comburi eos placuerit.

Valérius Antias hist. 7 Peter² = 9a Chassignet = 9b Cornell ap. Plut. Numa 22,6
οἱ δὲ περὶ Ἀντίαν ἱστοροῦσι δώδεκα μὲν εἶναι βίβλους ἱεροφαντικάς, δώδεκα δὲ ἄλλας Ἑλληνικὰς φιλοσόφους τὰς εἰς τὴν σορὸν συντεθείσας.

Tite-Live 40,29,3-14
eodem anno in agro L. Petilii scribae sub Ianiculo, dum cultores {agri} altius moliuntur terram, duae lapideae arcae, octonos ferme pedes longae, quaternos latae, inuentae sunt, operculis plumbo deuinctis. (4.) litteris Latinis Graecisque utraque arca inscripta erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium, regem Romanorum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. (5.) eas arcas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis inuenta, sine uestigio ullo corporis humani aut ullius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis. (6.) in altera duo fasces candelis inuoluti septenos habuere libros, non integros modo sed recentissima specie. (7.) septem Latini de iure pontificum erant, septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit. (8.) adicit Antias Valerius Pythagoricos fuisse, uulgatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili accommodata fide. (9.) primo ab amicis, qui in re praesenti fuerunt, libri lecti; mox pluribus legentibus cum uulgarentur, Q. Petilius praetor urbanus studiosus legendi libros eos a L. Petilio sumpsit: (10.) et erat familiaris usus, quod scribam eum quaestor Q. Petilius in decuriam legerat. (11.) lectis rerum summis cum animaduertisset pleraque dissoluendarum religionum esse, L. Petilio dixit sese libros eos in ignem coniecturum esse; priusquam id faceret, se ei permittere, uti, si quod seu ius seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existimaret, experiretur: <id> integra sua gratia eum facturum. (12.) scriba tribunos plebis adit, ab tribunis ad senatum res est reiecta. praetor se iusiurandum dare paratum esse aiebat, libros eos legi seruarique non oportere. (13.) senatus censuit satis habendum quod praetor iusiurandum polliceretur; libros primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris, quantum Q. Petilio praetori maiorique parti tribunorum plebis uideretur, domino soluendum esse. id scriba non accepit. (14.) libri in comitio igne a uictimariis facto in conspectu populi cremati sunt.

Plutarque Numa 22,2-5
ζηλωτὸν δὲ αὐτοῦ καὶ τῷ τάφῳ τὸν βίον ἐποίησαν οἵ τε σύμμαχοι καὶ φίλοι δῆμοι, συνελθόντες ἐπὶ τὰς ταφὰς ἅμα δημοσίαις ἐπιφοραῖς καὶ στεφάνοις, οἵ τε πατρίκιοι τὸ λέχος ἀράμενοι, καὶ συμπαρόντες οἱ τῶν θεῶν ἱερεῖς καὶ παραπέμποντες, ὁ δ’ ἄλλος ὅμιλος ἀναμεμιγμένων καὶ γυναικῶν καὶ παίδων οὐχ ὡς βασιλέως ταφαῖς γηραιοῦ παρόντες, ἀλλ’ ὥς τινα τῶν φιλτάτων ἕκαστος ἐν ἀκμῇ βίου ποθούμενον θάπτων, μετ’ οἰμωγῆς καὶ κλαυθμῶν ἑπόμενοι. (2.) πυρὶ μὲν οὖν οὐκ ἔδοσαν τὸν νεκρὸν αὐτοῦ κωλύσαντος, ὡς λέγεται, δύο δὲ ποιησάμενοι λιθίνας σοροὺς ὑπὸ τὸ Ἰάνοκλον ἔθηκαν, τὴν μὲν ἑτέραν ἔχουσαν τὸ σῶμα, τὴν δὲ ἑτέραν τὰς ἱερὰς βίβλους ἃς ἐγράψατο μὲν αὐτός, ὥσπερ οἱ τῶν Ἑλλήνων νομοθέται τοὺς κύρβεις, ἐκδιδάξας δὲ τοὺς ἱερεῖς ἔτι ζῶν τὰ γεγραμμένα καὶ πάντων ἕξιν τε καὶ γνώμην ἐνεργασάμενος αὐτοῖς, ἐκέλευσε συνταφῆναι μετὰ τοῦ σώματος, ὡς οὐ καλῶς ἐν ἀψύχοις γράμμασι φρουρουμένων τῶν ἀπορρήτων. (3.) ᾧ λογισμῷ φασι μηδὲ τοὺς Πυθαγορικοὺς εἰς γραφὴν κατατίθεσθαι τὰ συντάγματα, μνήμην δὲ καὶ παίδευσιν αὐτῶν ἄγραφον ἐμποιεῖν τοῖς ἀξίοις. καὶ τῆς γε περὶ τὰς ἀπόρους καὶ ἀρρήτους λεγομένας ἐν γεωμετρίᾳ μεθόδους πραγματείας πρός τινα τῶν ἀναξίων ἐκδοθείσης, ἔφασαν ἐπισημαίνειν τὸ δαιμόνιον μεγάλῳ τινὶ καὶ κοινῷ κακῷ τὴν γεγενημένην παρανομίαν καὶ ἀσέβειαν ἐπεξερχόμενον. (4.) ὥστε συγγνώμην ἔχειν πολλὴν τοῖς εἰς τὸ αὐτὸ Πυθαγόρᾳ Νομᾶν φιλοτιμουμένοις συνάγειν ἐπὶ τοσαύταις ὁμοιότησιν. οἱ δὲ περὶ Ἀντίαν ἱστοροῦσι δώδεκα μὲν εἶναι βίβλους ἱεροφαντικάς, δώδεκα δὲ ἄλλας Ἑλληνικὰς φιλοσόφους τὰς εἰς τὴν σορὸν συντεθείσας. τετρακοσίων δέ που διαγενομένων ἐτῶν ὕπατοι μὲν ἦσαν Πόπλιος Κορνήλιος καὶ Μάρκος Βαίβιος• ὄμβρων δὲ μεγάλων ἐπιπεσόντων καὶ χώματος περιρραγέντος ἐξέωσε τὰς σοροὺς τὸ ῥεῦμα• (5.) καὶ τῶν ἐπιθημάτων ἀποπεσόντων ἡ μὲν ἑτέρα κενὴ παντάπασιν ὤφθη καὶ μέρος οὐδὲν οὐδὲ λείψανον ἔχουσα τοῦ σώματος, ἐν δὲ τῇ ἑτέρᾳ τῶν γραμμάτων εὑρεθέντων ἀναγνῶναι μὲν αὐτὰ λέγεται Πετίλιος στρατηγῶν τότε, πρὸς δὲ τὴν σύγκλητον κομίσαι, μὴ δοκεῖν αὐτῷ θεμιτὸν εἶναι λέγων μηδὲ ὅσιον ἔκπυστα πολλοῖς τὰ γεγραμμένα γενέσθαι• διὸ καὶ κομισθείσας εἰς τὸ Κομίτιον τὰς βίβλους κατακαῆναι.

L’origine des annales

Servius Danielis Aen. 1,373 ita autem annales conficiebantur: tabulam dealbatam quotannis pontifex maximus habuit, in qua praescriptis consulum nominibus et aliorum magistratuum digna memoratu notare consueuerat domi militiaeque terra marique gesta per singulos dies. cuius diligentiae annuos commentarios in octoginta libros ueteres retulerunt, eosque a pontificibus maximis a quibus fiebant annales maximos appellarunt.

Macrobe Sat. 3,2,17 (ad Aen. 1,373) pontificibus enim permissa est potestas memoriam rerum gestarum in tabulas conferendi, et hos annales appellant et quidem maximos quasi a pontificibus maximis factos.

Tite-Live 1,32,2 longe antiquissimum ratus [sc. Ancus Marcus] sacra publica ut ab Numa instituta erant facere, omnia ea ex commentariis regiis pontificem in album elata proponere in publico iubet.

ann. Pont. frg. 8 Chassignet = 5 Cornell ap. Cic. rep. 1,25 id autem postea ne nostrum quidem Ennium fugit; qui ut scribit, anno trecentesimo quinquagesimo fere post Romam conditam

Nonis Iunis soli luna obstitit et nox [Ennius ann. 153 Skutsch].

atque hac in re tanta inest ratio atque sollertia, ut ex hoc die, quem apud Ennium et in maximis annalibus consignatum uidemus, superiores solis defectiones reputatae sint usque ad illam, quae Nonis Quinctilibus fuit regnante Romulo; quibus quidem Romulum tenebris etiamsi natura ad humanum exitum abripuit, uirtus tamen in caelum dicitur sustulisse.

Caton orig. 4,1 Chassignet = frg. 80 Cornell ap. Gell. 2,28,6 non lubet scribere quod in tabula apud pontificem maximum est, quotiens annona cara, quotiens lunae aut solis lumine caligo aut quid obstiterit.

ann. Pont. frg. 4 Chassignet = 2 Cornell ap. [Aur. Vict.] orig. 17,5 eiusdem [sc. Siluii] posteri omnes cognomento Siluii usque ad conditam Romam Albae regnauerunt, ut est scriptum annalium Pontificalium libro quarto.

ann. Pont. frg. 5 Chassignet = 3 Cornell ap. [Aur. Vict.] orig. 18,3 qui [sc. Aremulus Siluius] tamen praesenti affectus est poena: nam fulmine ictus raptusque turbine in Albanum lacum praecipitatus est, ut scriptum est annalium libro quarto et epitomarum Pisonis secundo.

Cicéron de orat. 2,52-53 erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio, cuius rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio rerum Romanarum usque ad P. Mucium pontificem maximum res omnis singulorum annorum mandabat litteris pontifex maximus efferebatque [cf. Liv. elata : referebatque Lambinus, edd.] in album et proponebat tabulam domi, potestas ut esset populo cognoscendi, eique etiam nunc annales maximi nominantur. hanc similitudinem scribendi multi secuti sunt, qui sine ullis ornamentis monumenta solum temporum, hominum, locorum gestarumque rerum reliquerunt; itaque qualis apud Graecos Pherecydes, Hellanicus, Acusilas fuit aliique permulti, talis noster Cato et Pictor et Piso, qui neque tenent, quibus rebus ornetur oratio – modo enim huc ista sunt importata – et, dum intellegatur quid dicant, unam dicendi laudem putant esse breuitatem.

RÉFÉRENCES BIBLIOGRAPHIQUES
Pour tous les textes cités, cf. le commentaire de T.J. CORNELL, The Fragments of the Roman Historians, vol.3, Oxford 2013, ad loc.

Le récit d’Alexandre et les Gymnosophistes

Billets, ,

PSI VII 743

col. I 1-2 Cf. P.Berol. 13044 III 7-9 <ἢ> (dub Wilcken) καλῶς | ζηιν ἢ καλῶς ἀποθα|νεῖν; Plutarque Alex. 64,5 (= Clément d’Alexandrie 6,38,6) ὁ δὲ τέταρτος ἀνακρινόμενος, τίνι λογισμῷ τὸν Σάββαν ἀπέστησεν, ἀπεκρίνατο, καλῶς ζῆν βουλόμενος αὐτὸν ἢ καλῶς ἀποθανεῖν; epit. Mett. 80 Alexander dixit: quam ob causam Sambo regi consilium dedistis, ut me cum bellum gereret? Indus respondit: ut – inquit, – aut honeste uiueret aut honeste moreretur; Herm. Steph. CGloss. III 386,3-5 quarto interrogauit τῷ τετάρτῳ quare pugnare consiliaretur διὰ τί μάχεσθαι συνβουλεύοιεν. is dixit ut bene uiuant aut fortiter moriantur. οὗτος εἶπεν ἵνα καλῶς ζώσοιεν ἢ ἰσχυρῶς ἀποθνήσκοιεν.
col. I 2-5 Cf. P.Berol 13044 III 9-15 τὸν πέμπτον | ἐκέλευεν λέγειν, πό|τερον ἡμέ⟦τε⟧ρα πρότερον | γέγονεν ἢ νύξ;  τοῦ|τον δ’ἀποκριθῆναι (<νύκτα, τὴν γὰρ γεγονέναι> Wilcken) νυ|κτὶ μιᾶι πρότερον ἡμ̣έ|ρα<ς> (Wilcken); Plutarque Alex. 64,6 (= Clément d’Alexandrie 6,38,7) ὁ δὲ πέμπτος ἐρωτηθείς, πότερον οἴεται τὴν ἡμέραν πρότερον ἢ τὴν νύκτα γεγονέναι, τὴν ἡμέραν, εἶπεν, ἡμέρᾳ μιᾷ; Anecd. Gr. I 146 Boissonade τὸν πέμπτον ἤρετο πότερον προτέρα ἐγένετο, νύξ ἢ ἡμέρα;  ὁ δὲ τὴν νύκτα – ἔφη –, ἡμέραν μίαν ; epit. Mett. 80 Alexander dixit: utrum nox an dies prior natus? Indus respondit : uno die prius noctem quam diem natam; herm. Steph. CGloss. III 386,6-7 quinto interrograuit : qui primus natus est, nox aut dies ? τῷ πέμπτῳ ήρώτησεν· τίς πρῶτος ἐγεννήθη, νύξ ἢ ἡμέρα;  is dixit noctem unam ante diem. ὁ δὲ εἶπεν νύκτα μίαν πρότερον ἡμέραν.
col. I 6 Cf. P.Berol. 13044 III 15-16 διαπορουμένου | δὲ τοῦ ʼ Αλεξάνδρου ; Anecd. Gr. I 146 Boissonade διηποεῖτο οὖν ὁ Ἀλέξανδρος.
col. I 7-12 Cf. P.Berol. 13044 III 22-27 τὸν ἕκτον ἠρώτα, | τί ποιῶν ἄν τις ὑπὸ ἀν|θρώπων ἀγαπῶιτο μά|λιστα ; τὸν δὲ εἰπεῖν· [εἰ] | κ̣[ρ]άτιστος ὢν μηθεν[ὶ] | [φο]βερὸς εἴηι; Plutarque Alex. 64,8 (= Clément d’Alexandrie 6,38,8) μεταβαλὼν οὖν τὸν ἕκτον ἠρώτα, πῶς ἄν τις φιληθείη μάλιστα· ἂν κράτιστος ὤν, ἔφη, μὴ φοβερὸς ᾖ; Anecd. Gr. I 146 Boissonade τὸν ἕκτον ἤρετο, τί ἄν τις ποιῶν ὑπὸ ἀνθρώπων φιληθείη;  ὁ δὲ εἶπεν, εἰ κράτιστος ὢν μηδενὶ φοβερὸς εἴη; epit. Mett. 81 Alexander dixit: quid homo debet facere ut omnibus iucundus sit? Indus respondit: si – inquit – cum potentissimus erit, dabit operam ne acerbus esse uideatur; CGloss. III 386,10-11 septimo interrogauit quid aliquis faciendo bonus fiat ? τῷ ἑβδόμῳ ἠρώτησεν, τί ἄν τις ποιῶν ἀγαθὸς καὶ καλὸς γίνοιτο;  is dixit, qui quum potens est, nemini metuendus sit. οὗτος εἶπεν εἰ ὁ δυνατὸς ὢν οὐδενὶ φοβερὸς εἴη. Cf. aussi Roman d’Alexandre Byz. 4762-4765, R 1955-1956: πλεονεξία; β 3,6 ; γ 35a,11a πλεονεξίας δύναμις ἄδικος; Julius Valerius fraudis potentiam.
col. II 1-3 Cf. P.Berol. 13044 IV 5-12 τὸν ὄγδ[οο]ν ἠ|ρώτα, πότερον ἰσ[χυ]ρό|τερον ἐστιν θάνατος ἢ | ζωή. τὸν [δὲ ἀ]ποκ[ρι]θῆναι | τὴν ζωήν, τὴν μὲγ γὰρ | ἐξ οὐκ ὄν[τ]ων ὄντας ποι|εῖν, τὸ[ν δ]ὲ θάνατον ἐ|ξ ὄν̣τ;ων̣ [οὐκ] ὄ̣ντας; Anecd. Gr. I 146 Boissonade τόν ὄγδοον ἤρετο πότερον εἴη ἰσχθρότερον, θάνατος ἢ ζωὴ;  ὁ δὲ εἶπε· ζωή; epit. Mett. 81 Alexander dixit, utrum plus mors an uita ualeret. Indus respondit : uita – inquit – ideo quod uita ex nullis, ut sint, facit ; mors autem ex his qui sunt, ut nulli sint, efficit. Cf. aussi Plutarque Alex. 64,11 (= Clément d’Alexandrie 6,38,10) ὁ δὲ περὶ ζῳῆς καὶ θανάτου, πότερον ἰσχυρότερον, ἀπεκρίνατο τὴν ζῳήν, τοσαῦτα κακὰ φέρουσαν; Herm. Steph. CGloss. III 386,12-13 octauo interrogauit utrum esset firmius, mors aut uita. τῷ ὀγδόῳ ἐπηρώτησεν πότερόν ἐστιν στερεώτερον, θάνατος ἢ ζωή. is dixit, uita. οὗτος εἶπεν, ζωή. En outre: Roman d’Alexandre α 3,6; β 3,6; γ 35a,11a; Byz. 4748-4751; R 1933-1940).
col. II 4-7 Cf. Plutarque Alex. 64,11 ὁ δὲ τελευταῖος, μέχρι τίνος <ἂν> ἄνθρωπον καλῶς ἔχοι ζῆν, μέχρι οὗ μὴ νομίζει τὸ τεθνάναι τοῦ ζῆν ἄμεινον. Cf. aussi P.Berol. 13044 IV 13-19 τὸν ἔσχατον ἐκέλευε̣ | λέγειν, πόσο[ν] τ̣ι̣ν̣ὰ | χ̣ρόνον ἄ[ν κ]αλῶ[ς ἔχοι] |  [ζῆιν]. <τὸν δ’> (Wilcken) ε̣ἰ[πε]ῖ̣ν ἕω̣[ς? ἂν] | [  ̣]  ̣ὑ̣π̣ο̣λ̣ά̣[βηι .]ωντα̣  ̣[  ̣  ̣] | κρ  ̣  ̣  ̣ε̣ἶναι̣ [  ̣]  ̣ ετερο̣[  ̣  ̣] | τ̣αι   ̣  ̣  ̣[  ̣  ̣  ̣; Anecd. Gr. I 146 Boissonade τὸν ἔννατον ἤρετο· πόσον χρόνον ζῆιν ἄνθρωπόν ἐστι καλόν;  ὁ δὲ εἶπεν· ἕως ὑπολάβηι τὸ τεθνάναι τοῦ ζῆιν κρεῖττον; epit. Mett. 82 Alexander dixit: quandiu utile est homini uiuere? Indus respondit: adeo – inquit – dum ipse intellegit sibi utiliorem mortem esse quam uitam; Herm. Steph. CGloss. III 386,14-15 nono interrogauit usque quamdiu bona est uita ? ἐννάτῳ ἐπηρώτησεν ἕως πότε καλή ἐστιν ἡ ζωή;  is dixit, donec arbitrentur utilius esse. οὗτος εἶπεν ἕως ἂν λογίσωνται χρήσιμον εἶναι.


BIBLIOGRAPHIE SÉLECTIVE
Ed. princeps: G. Vitelli, « Trascrizione di un testo greco in caratteri latini », Papiri della Società Italiana 7, 1925, 20-22 (n° 743) ; Id., « Aggiunte e correzioni a pubblicazioni di papirologia e di egittologia. 387 », Aegyptus 4, 1923, 314-315 ; nouvelle éd.: S. Ciriello – A. Stramaglia, « PSI VII 743 recto (Pack2 2100). Dialogo di Alessandro con i Ginnosofisti e testo giuridico romano non identificato », Archiv für Papyrusforschung und verwandte Gebiete 44 (1998), 219-227.
Description du papyrus: E. Crisci, « nr. 84. PSI vii 743 », G. Cavallo – E. Crisci – G. Messeri – R. Pintaudi éds., Scrivere libri e documenti nel mondo antico, Firenze 1998, 164-165 + tav. lxxiii.
Contextualisation: A. Stramaglia, « Fra ‘consumo’ e ‘impegno’: usi didattici della narrativa nel mondo antico », O. Pecere – A. Stramaglia éds., La letteratura di consumo nel mondo greco-latino, Cassino 1996, 97-166 : 113-119.

Cornélius Gallus

Billets, ,

L’obélisque du Vatican

AE 1964, 255 iussu imp(eratoris) Caesaris diui f(ilii) | C(aius) Cornelius Cn(ei) f(ilius) Gallus | praef(ectus) fabr(um) Caesaris diui f(ilii) | forum Iulium fecit

La stèle trilingue

http://ancientrome.ru/art/artwork/epigr/rom/ep0092.jpg
Roma, Museo della civiltà romana: http://ancientrome.ru/art/artwork/epigr/rom/ep0092.jpg

CIL III 14147. 5 = ILS 8995 = IGPh II 128

C(aius) Cornelius Cn(aei) f(ilius) Gallu[s, eq]ues Romanus, posṭ reges a Caesare deiui f(ilio) deuictos praefect[us Alex]andreae et Aegypti primus, defectioni[s] Thebaidis intra dies XV, quibus hostem u[icit, bis a]cie uictor, V urbium expugnator, Bore[se]os, Copti, Ceramices, Diospoleos Meg[ales, Op]hieu, ducibus earum defectionum inter[ce]ptis, exercitu ultra Nili catarhacte[n transd]ucto, in quem locum neque populo Romano neque regibus Aegypti [arma s]unt prolata, Thebaide communi omn[i]um regum formidine subact[a], leg[atis re]gis Aethiopum ad Philas auditis, eo[dem] rege in tutelam recepto, tyrann[o] Tr[iacontas]choe‹ni› in Aethiopiae constituto, die[is] […] patrieis et N[ilo adiut]ori d(onum) d(edit).

[Γ]άϊος Κορνήλιος, Γναίου υἱός, Γάλλ[ος, ἱππεὺ]ς Ῥωμαίων, μετὰ τὴν κατάλυσιν τῶν ἐν Αἰγύπτωι βασιλέων πρῶτος ὑπὸ Καίσ[αρος ἐπὶ] τῆς Αἰγύπτου κατασταθείς, τὴν Θηβαΐδα [ἀ]ποστᾶσαν ἐν πεντεκαίδεκα ἡμέραις δὶς [ἐν παρ]ατάξει κατὰ κράτος νικήσας, σὺν τῶι τοὺς ἡγεμόνας τῶν ἀντιταξαμένων ἑλεῖν, πέν[τε τε πό]λεις τὰς μὲν ἐξ ἐφόδου, τὰς δὲ ἐκ πολιορκί[ας] καταλαβόμενος, Βορῆσιν, Κόπτον, Κεραμική[ν, Διόσπ]ολιν μεγάλην, Ὀφιῆον, καὶ σὺν τῆι στρατιᾶι ὑπεράρας τὸν καταράκτην, ἀβάτου στρατία[ις τῆς χώρ]ας πρὸ αὐτοῦ γενομένης, καὶ σύμπασαν τὴ[ν] Θηβαΐδα μὴ ὑποταγεῖσαν τοῖς βασιλεῦσιν, [ὑποτάξ]ας, δεξάμενός τε πρέσβεις Αἰθιόπων ἐν Φίλαις καὶ προξενίαν παρὰ τοῦ βασιλέως λ[αβών, τύ]ραννόν τε τῆς Τριακοντασχοίνου τοπαρχία[ς] μιᾶς ἐν Αἰθιοπίαι καταστήσας, θεοῖς πατ[ρῴοις, Ν]είλῳ συνλήπτορι χαριστήρια.

P. Qaṣr Ibrīm inv. 78-3-11/1

https://cdn-az.allevents.in/banners/717c8bc11b25b52f6c0a5cfe0504e5e5
https://cdn-az.allevents.in/banners/717c8bc11b25b52f6c0a5cfe0504e5e5

Les paragraphoi du mausolée des Flavii de Cillium  :

http://www.persee.fr/renderIllustration/efr_0000-0000_1993_arc_169_1_T2_0080_0007_1.png

Suétone frg. 103 p. 132,4-5 Reifferscheid sexta [sc. carta] Corneliana a Cornelio Gallo praefecto Aegypti primum confecta.

v.1 Lycori: cf. Virgile ecl. 10,2-3. 44-46 pauca meo Gallo, sed quae legat ipsa Lycoris, | carmina sunt dicenda: neget quis carmina Gallo? […] nunc insanus amor duri me Martis in armis | tela inter media atque aduersos detinet hostis. te procul a patria (nec sit mihi credere tantum!); Servius ecl. 10,46 hi autem omnes uersus Galli sunt, de ipsius translati carminibus.
v.5 fixa: cf. Lucrèce 5,1204-1204 …cum suspicimus magni caelestia mundi | templa super stellisque micantibus aethera fixum (cf. Ennius ann. 159 Vahlen = 145 Skutsch caelum prospexit [Flores cum codd. Macrob. : suspexit corr. Vahlen, Skutsch] stellis fulgentibus aptum)
v.6 fecerunt: cf. Euphorion frg. 118 Powell Μοῦσαι ἐποιήσαντο καὶ ἀπροτίμαστος Ὅμηρος; Antipater de Sidon AG 7,409,1 et 3 ὄβριμον ἀκαμάτου στίχον αἴνεσον Ἀντιμάχοιο … Πιερίδων χαλκευτὸν ἐπ' ἄκμοσιν; Virgile ecl. 10,72 Pierides : uos haec facietis maxima Gallo; Properce 2,1,3-4 non haec, Calliope, non haec mihi cantat Apollo ; | ingenium nobis ipsa puella facit; Lygdamus 1,15 uos, auctores huius mihi carminis ; Ovide trist. 4,10,19-20 inque suum furtim Musa trahebat opus  
v.7 digna: cf. Ovide am. 1,3,19-20 te mihi materiem felicem in carmina praebe : | prouenient causa carmina digna sua; cf. aussi Théocrite id. 7,37-41 καὶ γὰρ ἐγὼ Μοισᾶν καπυρὸν στόμα, κἠμὲ λέγοντι | πάντες ἀοιδὸν ἄριστον· ἐγὼ δέ τις οὐ ταχυπειθής, | οὐ Δᾶν· οὐ γάρ πω κατ' ἐμὸν νόον οὔτε τὸν ἐσθλόν | Σικελίδαν νίκημι τὸν ἐκ Σάμω οὔτε Φιλίταν | ἀείδων, βάτραχος δὲ ποτ' ἀκρίδας ὥς τις ἐρίσδω; Virgile ecl. 9,32-36 et me fecere poetam | Pierides, sunt et mihi carmina, me quoque dicunt | uatem pastores; sed non ego credulus illis. | nam neque adhuc Vario uideor nec dicere Cinna | digna, sed argutos inter strepere anser olores
v.9 Virgile ecl. 2,26-27 non ego Daphnin, | iudice te, metuam, si numquam fallit imago  

FPL 2 cf. Properce 3,4,1. 10-18 arma deus Caesar dites meditatur ad Indos | […] | ite et Romanae consulite historiae! | Mars pater, et sacrae fatalia lumina Vestae, | ante meos obitus sit precor illa dies, | qua uideam spoliis oneratos Caesaris axes, | ad uulgi | plausus saepe resistere equos, | inque sinu carae nixus spectare puellae | incipiam et titulis oppida capta legam, | tela fugacis equi et bracati militis arcus, | et subter captos arma sedere duces!
FPL 2 + 3 cf. Ovide trist. 4,2,73-74 illa dies ueniet, mea qua lugubria ponam | causaque priuata publica maior erit.

L’influence de Parthénios de Nicée

Parthénios de Nicée hist. amat. praef. p. 308 Lightfoot <μηδὲ> διὰ τὸ μὴ παρεῖναι τὸ περιττὸν αὐτοῖς, ὃ δὴ σὺ μετέρχῃ, χεῖρον περὶ αὐτῶν ἐννοηθῇς· οἱονεὶ γὰρ ὑπομνηματίων τρόπον αὐτὰ συνελεξάμεθα, καὶ σοὶ νυνὶ τὴν χρῆσιν ὁμοίαν, ὡς ἔοικε, παρέξεται.

L’influence d’Euphorion de Chalcis

Servius ecl. 10,50 Euphorion elegiarum scriptor Chalcidensis fuit, cuius in scribendo secutus colorem uidetur Cornelius Gallus.

L’érudition de Gallus

Gallus FPL 1 ap. Vib. Seq. 77 uno tellures diuidit amne duas

BIBLIOGRAPHIE SÉLECTIVE

Mario CAPASSO, Il ritorno di Cornelio Gallo. Il papiro di Qaṣr Ibrîm venticinque anni dopo, Lecce 2003.
Gian Enrico MANZONI, Foroiuliensis poeta. Vita e poesia di Cornelio Gallo, Milano 1995.
Luciano NICASTRI, Cornelio Gallo e l'elegia ellenistico-romana, Napoli 1984.
Francesca ROHR VIO – Emanuele M. CIAMPINI (éds.), La lupa sul Nilo. Gaio Cornelio Gallo tra Roma e l'Egitto, Venezia 2015.

 

Textes latins sur papyrus d’Herculanum et Pompéi

Billets, , ,

Exemplier de la conférence de :

Maria Chiara Scappaticcio, De l’Anonyme De bello Actiaco à l’ouvrage de L. Annaeus

Roger T. Macfarlane, «P.Herc. 817 from Facsimiles to MSI: A Case for Practical Verification» Proceedings of the Twenty-Fifth International Congress of Papyrology, Ann Arbor 2010, 455-462.

Maria Chiara Scappaticcio, «Il PHerc. 817: Echi virgiliani e “pseudoaugusteismo”», Cronache Ercolanesi 40, 2010, 99-136.