Exemplier de la conférence de :
Maria Chiara Scappaticcio, De l’Anonyme De bello Actiaco à l’ouvrage de L. Annaeus
Roger T. Macfarlane, «P.Herc. 817 from Facsimiles to MSI: A Case for Practical Verification» Proceedings of the Twenty-Fifth International Congress of Papyrology, Ann Arbor 2010, 455-462. Maria Chiara Scappaticcio, «Il PHerc. 817: Echi virgiliani e “pseudoaugusteismo”», Cronache Ercolanesi 40, 2010, 99-136.
Pétrone 46,7-8 emi ergo nunc puero aliquot libra rubricata, quia uolo illum ad domusionem aliquid de iure gustare. habet haec res panem. nam litteris satis inquinatus est. quod si resilierit, destinaui illum artificii docere, aut tonstreinum aut praeconem aut certe causidicum, quod illi auferre non possit nisi Orcus. (46.8) ideo illi cotidie clamo: “Primigeni, crede mihi, quicquid discis, tibi discis. uides Phileronem causidicum: si non didicisset, hodie famem a labris non abigeret. modo modo, collo suo circumferebat onera uenalia, nunc etiam aduersus Norbanum se extendit. litterae thesaurum est, et artificium numquam moritur”.
Elizabeth A. Meyer, Legitimacy and Law in the Roman World: Tabulae in Roman Belief and Practice, Cambridge 2004.
HS n(ummum) DXX ob mulum | uenditum [M(arco)] Pomponio | M(arci) l(iberto) Niconi, quam pequniam | in stipulatam [L(uci)] Caecili | Felicis redegisse dicitur | M(arcus) Cerrinius Eup(h)rates. | eam pequniam omnem | quae supra scripta est ‖3 [n]umeratam dixit se | [a]ccepisse M(arcus) Cerrinius M(arci) l(ibertus) | [E]uphrates ab Philadelpho | [C]aecili Felicis ser(uo) | actum Pompeis V K(alendas) Iunias | Druso Caesare | C(aio) Norbano Flacco co(n)s(ulibus).
2 marg. [per]scriptio Trophimo ‖2 L(ucio) Duuio Auito P(ublio) Clodio co(n)s(ulibus) | IIII Idus Decembr(es) | M(arcus) Heluius Catullus scripsi rogatu | Vmbriciae Antiochidis eam | accepisse ab L(ucio) Caecilio Iucundo | HS V̅I̅ CCLII nummos ob | auctionem Trophimi serui | eius mercede minus ‖3 [persolutos(?)] | act(um) [Pom]peis ‖4 M(arci) Helui | Catulli | Melissae Fusci | Fabi Proculi | Vmbricia[e] Antioch(idis) | Catulli ‖5 L(ucio) Duu[io Auito P(ublio) Cl]odio co(n)s(ulibus) | [IIII I]dus Dece(mbres) | M(arcus) Heluiu[s Cat]ullus scripsi | rogatu [Vmbr]iciae eam accepis(se) | ab Iucu[ndo HS n(ummum)] V̅I̅ CCLII ob | auction[em] Trophim(i) serui | eius m[erc]ede min(us) | act(um) Pomp(eis).
2 L(ucio) Albucio Iusto L(ucio) Veranio | Hypsaeo duumuiris iur(e) dic(undo) | Priuatus coloniae seruos | scripsi me accepisse ab | L(ucio) Caecilio Iucundo sester|tios mille sescentos ‖3 quinquaginta duo nummos | ex reliqui(i)s ob fullonica | ante hanc diem, quae | dies fuit pr(idie) Idus Iulias | act(um) Pomp(eis) XVIIII K(alendas) Sept(embres) | A(ulo) Paconio Sabino A(ulo) Petronio co(n)s(ulibus) ‖4 Priuati c(olonorum) c(oloniae) V(eneriae) C(orneliae) | L(uci) Albuci Iusti | M(arco) Stronni Secun(dini) | L(uci) Vera(ni) Phile[…] | Priua(ti) colo[n(orum)] ‖5 Pr(idie) Idus Septem[bres] / solutio re[i] publi(cae) / ob fullonic(a) | ∞ DCL[II] | chi[r]ogr[ap(h)u(m)] Priua[ti] | c(onlonorum) c(oloniae) V(eneriae) C(orneliae) s(erui) | dur[a]tu L(uci) Albuci Iusti | et L(uci) Verani […] | A[…] A(ulo) Paco[nio] c(onsulibus) ‖6 solutio ob fullonica | anni se[c]undi Priuato c(olonorum) c(oloniae) V(eneriae) C(orneliae) s(eruo) | L(ucio) Veranio Hupsaeo L(ucio) Albucio Iusto | d(uum)u(iris) i(ure) d(icundo) | pr(idie) Idus Iulias | A(ulo) Paconio A(ulo) P[etr]onio [co(n)s(ulibus)].
Jean Andreau, Les affaires de Monsieur Jucundus, Rome 1974.
[C. P̣]etronius Telesphorus | scripsi et [ịụ]raui per geniu|m Imperatoris Aug. liberoruṃ|que eius me scire puela | Iusta d(e) q(ua) a(gitur) ex Petronia | Vitale colliberta mea | ingenuam natam esse | meque cum Petronio | Stephano et Calatoria | Themide exsegisse utị | alimenta recip<e>ret et | ei filiam suam restitu|eret: ex hoc me scire | mulierem Iustam ‖3 d(e) q(ua) [a(gitur) in]genuam | natạ[m] esse ex | Petronia Vitale | q(uae) r(es) a(gitur).
[M. Vi]nic[iu]s M. [f.] Proculus scripsi | [et iuraui per — genium] Imp. Vespasiani | [Caesaris Augusti liberorumqu]e eius mihi | [multis annis domesticitatem fuis]ṣ[ẹ] cum Petro|[nio Stephano marito Calat]oriae Themidis | [et patrono Petroniae] Vitạ[li]s Herculani | [——————ẹạ] et deside|[—————]ṃ[ẹ]a de manu uoca|[ṛ———-´—- ibi] me audisse dicen|ṭ[em] P̣ẹ[ṭ]ṛoni[ụm Sṭ]ep̣hanuṃ pr. Idus | [—— de Vital]e “quam noṣ manumissuri | ṣumus [ụ]nam habe[ṃ]us” Ịdụsque postea | eam manụ[mis]sam [e]x eo me scire | mulierem d. q. a. e[x] P̣etronia Vitale | ingenuam [natam ess]e q. r. a.
Tamudius Optatus scripsi iura|uique per genium Imp. Ves|pasiani Caes. Aug. liberorumque | me adfuisse Petroniae Vitali | cum haberet cum Calatoria | Themide de p̣u[e]lla filia | sua, ibi me audisse dicen|tem Stephanu [ṃạṛị]ṭ[um] | Themidis Petroniae | Vitali “quiḍ inuides f[i]|liae, cum eam nos ‖3 filiae loc[o fa]ciamus”: | ex eo me [scire] mulie|rem q. d. a. Petroniae | Vitalis fi[l]iam et | ingenuam esse q. r. a.
Sex. Vibidius Ampliatus scri|psi iurauique per genium | Imperatoris Vespasiani Augus. | liberorumque eius mihi | semper domesticitate fu|isse cum Petronio Ste|p<h>ano et Calatoria The|mide uxsore eius me|que interfuisse ‖3 cum [—— Calatoṛ]iae | The<m>iḍis nọṃ[enc̣ḷạ]tore: ex | eo me scire puellam | libertam Calatoriae The|midis fuisse | q. r. a.
[ – M.̣]ạṃṃius [—-] | scripsi rogatu M. Calato|ri Marul<l>i coram [ip]so, | quod is se negaret lite|ras scire, eum iurasse | per genium Imperatoris | Vespasiani Aug. liberorum|que eius ṃe scire puell|am me.c̣ụm Calatoriam | Themidem manumisisse: ‖3 ex ẹ[o] me ṣ[c]irẹ puellam | liberta<m> Calatoriae The|midis esse (uacuum) | q. r. a.
Vincenzo Arangio-Ruiz, « IV - Tavolette ercolanesi (il processo di Giusta), Bullettino dell’istituto di diritto romano3 1 [62] (1959), 223-245 = Id., Studi epigrafici e papirologici, Napoli 1974, 552-570. Andrew Wallace-Hadrill, Houses and Society in Pompeii and Herculaneum, Princeton 1994, 175-182.
James N. Adams, «The Latinity of C. Novius Eunus», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 82 (1990), 227-247. Giuseppe Camodeca, Tabulae Pompeianae Sulpiciorum (TPSulp.). Edizione critica dell'archivio puteolano dei Sulpicii, Roma 1999. Pierre Flobert, «Le latin des Tablettes de Murécine (Pompéi)», Revue des Études Latines 73 (1995), 138-150 = Id., Grammaire comparée et variétés du latin, Genève 2014, 410-426.
! CIL iv 3828 [T]i(berium) Claudium Verum / IIuir(um) Obelli(us ?) cum patre faue scis Vero fauere
CIL iv 230 M(arcum) Cerrinium Vatiam aed(ilem) dignum rei | Messenio rog(at) scr(ipsit) Infantio cum Floro et Fructo et | Sabino hic ubique
CIL iv 7621 C(aium) Iulium Polybium | aed(ilem) u(iis) a(edibus) s(acris) p(ublicis) p(rocurandis) ‖ lanternari tene | scalam
CIL iv 3529 M(arcum) Pupium Rufum ‖ IIuir(um) i(ure) d(icundo) dignum r(ei) p(ublicae) o(ro) f(aciatis) | Mustius fullo facit | et dealbat scr(ipsit) Vnicus | s[ine] reliq(uis) sodalib(us) Non(is?) [. . .]
CIL iv 222 P(ublium) Paquium Proculum IIuir(um) uir(um) b(onum) d(ignum) r(ei) [p(ublicae)] ‖ A(ulum) Vettium [Caprasi]um Felicem IIuir(um) u(irum) b(onum) d(ignum) r(ei) p(ublicae) o(ro) u(os) f(aciatis) digni sunt o(ro) u(os) f(aciatis) | Q(uintum) Marium [Rufum] M(arcum) Epidium Sabinum aediles u(iis) a(edibus) s(acris) p(ublicis) p(rocurandis) o(ro) u(os) f(aciatis) digni sunt | S[. . .]sit[. . .]sius dealbatore Onesimo
CIL iv 3775 L(ucium) Statium Receptum | IIuir(um) i(ure) d(icundo) o(ro) u(os) f(aciatis) uicini dig(num) | scr(ipsit) Aemilius Celer uic(ini) ‖ inuidiose | qui deles | ae[g]rotes
Catherine Chiavia, Programmata. Manifesti elettorali nella colonia romana di Pompei, Torino 2002. James L. Franklin, Pompéii: The Electoral Programmata, Campaigns and Politics, A.D. 71-79, Rome 1980. Peter Kruschwitz – Hilla Halla-Aho, «The Pompeian Wall Inscriptions and the Latin Language: A Critical Reappraisal», Arctos 41 (2007), 31-49. Henrik Mouritsen, Elections, Magistrates, and Municipal Elite: Studies in Pompeian Epigraphy, Roma 1988.
D(ecimi) Lucreti | Satri Valentis fláminis Neronis Caesaris Augusti fíli(i) | perpetuí gladiatórum paria XX et D(ecimi) Lucreti{o} Valentis fíli(i) | glad(iatorum) pariá X pug(nabunt) Pompeís IV V VI III pr(idie) ídus apr(iles) uénatio legitima | et uela erunt ‖ scr(ipsit) | Celer ‖ scr(ipsit) | Aemilius | Celer sing(ulus) | ad luna(m)
D(ecimi) Lucreti Satri | Valentis flaminis ⟦Nerónis⟧ Caesaris Augusti f(ilii) perpetui glad(iatorum) par(ia) XX et | D(ecimi) Lucreti Valentis fili(i) [glad(iatorum)] par(ia) X | ex a(nte) d(iem) V k(alendam) April(es) uenatio et uela er[unt].
D(ecimi) Lucréti Satri Valentis fláminis [Nerònis] Caésaris Aug(usti) f(ilii) perpetui glad(iatorum) par(ia) XX et D(ecimi) Lucreti Valentis fili(i) glad(iatorum) par(ia) X pugn(abunt) Pompeis ex a(nte) d(iem) V nonis Apr(ilibus) uenatio et uela erunt ‖ Poly[bius(?)] (scripsit).
[D(ecimi) Lucreti Satri] Valentis flaminis Neronis Aug(usti) f(ili) perpetui | D(ecimi) Lucreti Valentis fili(i) [glad(iatorum) par(ia) — pugn(abunt) Pompeis ex a(nte) d(iem?)] V | k(alendis) April(ibus) uenatio et uela erunt ‖ p(rincipi) colonia[e] (feliciter).
Cn(aei) Allei Nigidi | Mai quinq(uennalis) sine impensa publica glad(iatorum) par(ia) XX et eorum supp(ositicii) pugn(abunt) Pompeis ‖ Gáuellius Tigillo | et Clodio sal(utem) | Telephe summa rudis | instrumentum muneris | u(bique) u(ale) | Diadumeno et Pyladioni fe(liciter)
dedicatione | [operis tabula]rum muneris Cn(aei) Allei Nigidi Mai | [— pompa] uenatio athletae sparsiones uela erunt ‖ Maio | principi coloniae | feliciter
dedicatione | operis tabularum Cn(aei) Allei Nigidi Mai Pompeis idibus Iuni(i)s | pompa uenatio athletae uela erunt | Nigra ua(le).
dedication[e operis tabularum Cn(aei) Allei Nigidi Mai Pompeis idibus Iuniis] | pompa uenatio [athletae spars]i[o]nes uela erunt | Nigr(a) ua(le?)
dedication[e] | o[peris tabula]rum [muneris(?)] Cn(aei) Allei Mai [—] ‖ scr(ipsit) ‖ Grosphos[—]
CIL iv 7989a.c = 18 Sabbatini Tumolesi
pro salute | Nerònis Claudi Caesaris Aug(usti) Germanici Pompeis Ti(beri) Claudi Veri uenátiò | athletaé et sparsiònes eri(/u?)nt V IIII k(alendas) Mart(ias) CCCLXXIII ‖ Claudio Vero felic(iter).
« Pour la santé de Néron Claudius Caesar Auguste Germanicus, il y aura à Pompéi, dans les jours 25 et 26 février, un spectacle de Tiberius Claudius Verus : un combat avec les animaux, des lutteurs et des sparsiones. (On distribuera) 373 (sesterces ?). — Vive Claudius Verus ! »
[pro salute Ner(onis) Claudi Caes(aris) Aug(usti) Ger]man[ici Ti(beri)] Claudi V[e]ri | [V IIII k(alendas) Ma]rt(ias) Pompeis uen[atio athle]tae sparsiones qua dies patientur erunt. ‖ Vero feliciter.
Les images de la tombe d’Aulus Vmbricius Scaurus (?) : cf. F. Mazois, Les Ruines de Pompéi, Paris 1824, planche XXXI et planche XXXII
pri[mum] | munus M(arci) [M]eso[ni —] | [—]VI nonas Maias ‖ T(h)r(aeces) m(urmillones) | [—]nator Ner(onianus) |(pugnarum) II [—] | Tigris Iul(ianus) |(pugnarum) I[—] | [—]ci[u]s Ner(onianus) |(pugnarum) III m(issus?) | Speculator |(pugnarum) LXIX | u(icit?) essed(arius) r(etiarius?) | Crysantus [—] |(pugnarum) II | M(arcus) Artorius [—] ‖ (H)o(plomachi) m(urmillones) | m(issus?) [—]p[1]eacius Iul(ianus) [—] | M[—] Iul(ianus) |(pugnarum) LV [—] | u(icit) [—]iu[s —] | [—]VR[—] | [— t]r(aex?) | [—]B[—] Ner(onianus) [—] | [6] ‖ Munus [—] V IV III prid[ie] Idus idi[bus] Mai(is) ‖ Di[machaeri(?)] (h)o[plomachi(?)] | m(issus) I[—]ciens Ner(onianus) |(pugnarum) XX[—] | u(icit) Nobilior Iul(ianus) |(pugnarum) II | t(raex) m(urmillo) | m(issus) L(ucius) Semproniu[s —] | u(icit) Platanus Iu[l(ianus —] | t(hraex) m(urmillo) | u(icit) Pugnax Ner(onianus) |(pugnarum) III | p(eriit) Murranus Ner(onianus) |(pugnarum) III | (h)o(plomachus) t(hraex) | u(icit) Cycnus Iul(ianus) |(pugnarum) VIIII | m(issus) Atticus Iul(ianus) |(pugnarum) XIV | t(hraex) m(urmillo) | u(icit) Herma Iul(ianus) |(pugnarum) IV | m(issus) Q(uintus) Petillius [—] | ess(edarii) | m(issus) P(ublius) Ostorius |(pugnarum) LI | u(icit) Scylax Iul(ianus) |(pugnarum) XXVI | t(hraex) m(urmillo) | u(icit) Nodu[—] Iul(ianus) |(pugnarum) VII | m(issus) L(ucius) Petronius |(pugnarum) XIV | t(hraex) m(urmillo) | p(eriit) L(ucius) Fabius |(pugnarum) VIIII | u(icit) Astus Iul(ianus) |(pugnarum) XIV | ‖ Laudand[—]io[—] |(pugnarum) XI(?) | [—]ng[—] |(pugnarum) XIV ‖ No[—] m(issus?) | Ri[—]ecius[
Ovide ars 1,167-168 dum loquitur tangitque manum poscitque libellum | et quaerit posito pignore, uincat uter.
Cumis gl(adiatorum) p(aria) XX | [et eorum] suppos[iticii pu]gn(abunt) k(alendis) Oct(obres) III pr(idie) N[onas Octobres] | cruciarii uen(atio) et uela er(unt) ‖ Cunicl(us) | Lucceio | sal(utem).
Patrizia Sabbatini Tumolesi, Gladiatorum paria. Annunci di spettacoli gladiatorii a Pompei, Roma 1980. Peter Kruschwitz, «Romanes eunt domus! Linguistic Aspects of the Sub-Literary Latin in Pompeian Wall Inscriptions», in : T.V. Evans et D.D. Obbink éds., The Language of the Papyri, Oxford 2010, 157-170.
Diomède GL i 491,13-16 mimus est sermonis cuius libet <imitatio et> motus sine reuerentia, uel factorum et <dictorum> turpium cum lasciuia imitatio; a Graecis ita definitus: μῖμός ἐστιν μίμησις βίου τά τε συγκεχωρημένα καὶ ἀσυγχώρητα περιέχων.
Un exemple de texte pour les acteurs : P.Oxy. III 413.
Cicéron Cael. 64-65 uelut haec tota fabella ueteris et plurimarum fabularum poetriae, qum est sine argumento, quam nullum inuenire exitum potest! quid enim? isti tot uiri […] cur Licinium de manibus amiserunt? […] (65.) […] tempore igitur ipso se ostenderunt, cum Licinius uenisset, pyxidem expediret, manum porrigeret, uenenum traderet. mimi ergo iam exitus, non fabulae; in quo cum clausula non inuenitur, fugit aliquis e manibus, dein scabilla concrepant, aulaeum tollitur.
Cicéron fam. 9,16,7 (ad L. Papirium Paetum, a. 46) nunc uenio ad iocationes tuas, quoniam tu secundum Oenomaum Acci non, ut olim solebat, Atellanam sed, ut nunc fit, mimum introduxisti.
CIL iv 1917 = fasti mimici et pantomimici n° 143 Bonaria : Theorus est Holconi nec tamen Mazgaba | amicus est Holconi nec tamen [P]yrrhicus.
CIL iv 1891 littera Theorianis semper dictura salutem | nomine nunc Dextri tempus in omne manet
CIL iv 1901 = fasti mimici et pantomimici n° 145 Bonaria : M(arci) Pilei Piere lux | Pompeianorum S Ἄλκιμος.
Athénée 20 d-e τῆς δὲ κατὰ τοῦτον ὀρχήσεως τῆς τραγικῆς καλουμένης πρῶτος εἰσηγητὴς γέγονε Βάθυλλος ὁ Ἀλεξανδρεύς, ὅν φησι παντομίμους ὀρχήσασθαι Σέλευκος [FGH 341 F*5 = 81 Müller]. τοῦτον τὸν Βάθυλλόν φησιν Ἀριστόνικος [frg. 43 Razzetti] καὶ Πυλάδην, (e.) οὗ ἐστι καὶ σύγγραμμα περὶ ὀρχήσεως, τὴν Ἰταλικὴν ὄρχησιν συστήσασθαι ἐκ τῆς κωμικῆς, ἣ ἐκαλεῖτο κόρδαξ, καὶ τῆς τραγικῆς, ἣ ἐκαλεῖτο ἐμμέλεια, καὶ τῆς σατυρικῆς, ἣ ἐλέγετο σίκιννις (διὸ καὶ οἱ σάτυροι σικιννισταί), ἧς εὑρετὴς Σίκιννός τις βάρβαρος. οἳ δέ φασιν ὅτι Κρὴς ἦν ὁ Σίκιννος. ἦν δὲ ἡ Πυλάδου ὄρχησις ὀγκώδης παθητική τε καὶ πολυπρόσωπος, ἡ δὲ Βαθύλλειος ἱλαρωτέρα· καὶ γὰρ ὑπόρχημά τι τοῦτον διατίθεσθαι.
A(ulus) Clodius A(uli) f(ilius) | Men(enia) Flaccus IIuir i(ure) d(icundo) ter quinq(uennalis) | trib(unus) mil(itum) a populo | primo duomuiratu Apollinarib(us) in foro pompam | tauros taurocentas succursores pontarios | paria III pugiles cateruarios et pyctas ludos | omnibus acruamatis pantomimisq(ue) omnibus et | Pylade et 𐆘 n(ummum) ↂ (decem milia) in publicum pro duomuiratu. secundo duomuiratu quinq(uennalis) Apollinaribus in foro | pompam tauros taurarios succursores pugiles | cateruarios poster(o) die solus in spectaculis athletas | par(ia) XXX glad(iatorum) par(ia) V et gladiat(orum) par(ia) XXXV et | uenation(es) tauros taurocentas apros ursos | cetera uenatione uaria cum collega | tertio duomuiratu ludos factione prima | adiectis acruamatis cum collega.
Pline le Jeune epist. 7,24,1.4 Vmmidia Quadratilla paulo minus octogensimo aetatis anno decessit usque ad nouissimam ualetudinem uiridis, atque etiam ultra matronalem modum compacto corpore et robusto. […] habebat illa pantomimos fouebatque, effusius quam principi feminae conuenit. hos Quadratus non in theatro, non domi spectabat, nec illa exigebat.
histrio «acteur de pantomime» cf. Pétrone 52,9 atque ipse erectis supra frontem manibus Syrum histrionem exhibebat concinente tota familia: madeia perimadeia.
Edith Hall et Rosie Wyles éds., New Directions in Ancient Pantomime, Oxford 2008.
Tite-Live 7,2,11-12 postquam lege hac fabularum ab risu ac soluto ioco res auocabatur et ludus in artem paulatim uerterat, iuuentus histrionibus fabellarum actu relicto ipsa inter se more antiquo ridicula intexta uersibus iactitare coepit; unde exodia postea appellata consertaque fabellis potissimum Atellanis sunt; (12.) quod genus ludorum ab Oscis acceptum tenuit iuuentus nec ab histrionibus pollui passa est; eo institutum manet, ut actores Atellanarum nec tribu moueantur et stipendia, tamquam expertes artis ludicrae, faciant.
Diomède GL i 489,32-490,3. 18-20 tertia species [ fabulae togatae] est fabularum Latinarum quae a ciuitate Oscorum Atella, in qua primum coeptae, appellatae sunt Atellanae, argumentis dictisque iocularibus similes satyricis fabulis Graecis. […] Latina Atellana a Graeca satyrica differt quod in satyrica fere satyrorum personae inducuntur aut siquae sunt ridiculae similes satyris, Autolycus Busiris; in Atellana Oscae personae, ut Maccus.
Strabon 5,3,6 τῶν μὲν γὰρ Ὄσκων ἐκλελοιπότων ἡ διάλεκτος μένει παρὰ τοῖς Ῥωμαίοις, ὥστε καὶ ποιήματα σκηνοβατεῖσθαι κατά τινα ἀγῶνα πάτριον καὶ μιμολογεῖσθαι.
Cicéron 7,1,3 (ad M. Marium, oct. 55) non enim te puto Graecos aut Oscos ludos desiderasse, praesertim cum Oscos uel in senatu uestro spectare possis, Graecos ita non ames ut ne ad uillam quidem tuam uia Graeca ire soleas.
Suétone 39,1 edidit [sc. Iulius Caesar] spectacula uarii generis : munus gladiatorium, ludos etiam regionatim urbe tota et quidem per omnium linguarum histriones, item circenses athletas naumachiam.
Suétone 43,1 fecitque [sc. Augustus ludos] nonnumquam etiam uicatim ac pluribus scaenis per omnium linguarum histriones.
Festus p. 238,12-20 Lindsay : Personata fabula quaedam Naeui incribitur, quam putant quidam primum <actam> a personatis histrionibus. sed cum post multos annos comedi et tragoedi personis uti coeperint, uerisimilius est eam fabulam proter inopiam comoedorum actam nouam per Atellanos, qui proprie uocantur personati; quia ius est is non cogi in scena ponere personam, quod ceteris histrionibus pati necesse est.
Tacite ann. 4,14,3 uariis dehinc et saepius inritis praetorum questibus, postremo Caesar de immodestia histrionum rettulit: multa ab iis in publicum seditiose, foeda per domos temptari; Oscum quondam ludicrum, leuissimae apud uulgum oblectationis, eo flagitiorum et uirium uenisse <ut> auctoritate patrum coercendum sit. pulsi tum histriones Italia.
Renato Raffaelli et Alba Tontini éds., L'atellana letteraria, Urbino 2010. Renato Raffaelli et Alba Tontini éds., L'atellana preletteraria, Urbino 2013.
|
Menander
hic primu(s)
(nouam?) com-
(o)ediam scripsit
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
lib(ri) quattuor
(éd. A. Maiuri 1931)
|
Menander
hic primus
om[niu]m como-
ediam scripsit
[Trig?]eminorum
xii
lib(er) iiii.
(CIL iv 7350)
|
l. 6-7 xii denarii libellae iiii : cf. Ménandre PCG 116 ap. Harpocration p. 204. 4-8 Dindorf ὅτι δὲ καὶ οἱ δοῦλοι ἀφεθέντες ὑπὸ τῶν δεσποτῶν ἐτέλουν τὸ μετοίκιον ἄλλοι τε τῶν κωμικῶν δεδηλώκασι καὶ Ἀριστομένης [PCG 16]. Μένανδρος δ' ἐν Ἀνατιθεμένῃ [PCG 33] καὶ ἐν Διδύμαις πρὸς ταῖς ιβʹ δραχμαῖς καὶ τριώβολόν φησι τούτους τελεῖν.
|
945
952
955
|
(Ἁβρ.) οὐκ ἦν ἐ̣[μὸν τὸ π]α[ιδίον
(Χαρ.) οὐκ ἦν σό[ν;
(Ἁβρ.) βούλει μ’ ἀπ[
…
(Ἁβρ.) μὴ μάχου,
γλυκύτ]ατε· τῆς γαμετῆς γυναικός ἐστί σου
τέκνον] γ[ά]ρ, οὐκ ἀλλότριον.
(Χαρ.) εἰ γὰρ ὤφελεν.
(Ἁβρ.) νὴ τὴν] φίλην Δήμητρα.
(Χαρ.) τίνα λόγον λέγεις;
(Ἁβρ.) τίνα; τὸν] ἀληθῆ.
(Χαρ.) Παμφίλης τὸ παιδίον;
ἀλλ’ ἦν ἐμ]ό̣ν.
(Ἁβρ.) καὶ σόν γ’ ὁμοίως.
(Χαρ.) Παμφίλης;
Ἁβρότο]ν̣ον ἱκετεύω σε, μ[ή] μ’ ἀναπτεροῦ.
|
Wolfgang Dieter Lebek, «Senecas Agamemnon in Pompeji (CIL IV 6698)», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 59 (1985), pp. 1-6.
La formule quisquis amat… amare potest CIL iv 3199 = CLE 946 qu(i)sq. amat ualeat pereat qui noscit amare CIL iv 4659 = CLE 2063 quisquis amat pereat Ma[3] CIL iv 4663 = CLE 2063 quisquis amat perea(t) CIL iv 5186 = CLE 2063 quisquis amat per(eat) CIL iv 4091 = CLE 945 (quis)quis amat ualeat pereat qui nescit amare bis tanto pereat quisquis amare uetat. CIL 1173 = CLE 946 quisquis ama(t) ualia(t) peria(t) qui nescit ama[re] bis tanti periat quisquis amare uota(t) CIL iv 1824 = CLE 947 quisquis amat ueniat Veneri uolo frangere costas fustibus et lumbos debilitare deae. si potest illa mihi tenerum pertundere pectus quit ego non possim caput i[ll]ae frangere fuste? CIL iv 6892 = CLE 2056 quisquis amat nigra(m) nigris carbonibus ardet nigra(m) cum uideo mora libenter {a}ed{e}o. Properce 2,23,23-24 libertas quoniam nulli iam restat amanti, nullus liber erit, si quis amare uolet. Ovide am. 2,19,45-46 ille potest uacuo furari litore harenas, uxorem stulti siquis amare potest. Ovide epist. 15,85-86 quid mirum, si me primae lanuginis aetas abstulit, atque anni quos uir amare potest? Properce 1,6,11-12 his ego non horam possum durare querelis: ah pereat, si quis lentus amare potest! Properce 2,26b,27-28 multum in amore fides, multum constantia prodest: qui dare multa potest, multa et amare potest. Ovide trist. 3,4b,71-72 nec meus indicio latitantes uersus amicos protrahet; occulte siquis amabit, amet. Ovide ars 2,241,-242 quod Phoebum decuit, quem non decet? exue fastus, curam mansuri quisquis amoris habes. Properce 4,5,77-78 quisquis amas, scabris hoc bustum caedite saxis, mixtaque cum saxis addite verba mala! Ovide rem. 579-580 quisquis amas, loca sola nocent, loca sola caveto! quo fugis? in populo tutior esse potes. Ovide rem. 13-14 siquis amat quod amare iuuat, feliciter ardens gaudeat, et uento nauiget ille suo. Ovide rem. 613-614 siquis amas, nec uis, facito contagia uites; haec etiam pecori saepe nocere solent. Tibulle 1,2,29-30 quisquis amore tenetur, eat tutusque sacerque qualibet: insidias non timuisse decet. Properce 3,16,13-14 quisquis amator erit, Scythicis licet ambulet oris, nemo adeo ut feriat barbarus esse uolet.
ne pigeat magno post didicisse malo.
| Horace epist. 2,2,1-5
Flore, bono claroque fidelis amice Neroni,
si quis forte uelit puerum tibi uendere natum
Tibure uel Gabiis et tecum sic agat: “hic et
candidus et talos a uertice pulcher ad imos
fiet eritque tuus nummorum milibus octo…”
|
Martial 4,42,1-6
si quis forte mihi possit praestare roganti,
audi, quem puerum, Flacce, rogare uelim.
Niliacis primum puer hic nascatur in oris:
nequitias tellus scit dare nulla magis.
sit niue candidior: namque in Mareotide fusca
pulchrior est, quanto rarior, iste color.
|
CIL iv 1645 = CLE 953 v. 1 cf. Properce 1,10,21-22 tu caue ne tristi cupias pugnare puellae, neue superba loqui, neue tacere diu. CIL iv 1645 = CLE 953 v. 2 cf. Ovide am. 3,1,19-20 saepe aliquis digito uatem designat euntem, atque ait “hic, hic est, quem ferus urit Amor!” Ovide epist. 4,51-52 namque mihi referunt, cum se furor ille remisit, omnia; me tacitam conscius urit amor.
v. 2 cf. Ovide epist. 4,156 da ueniam fassae duraque corda doma! Ovide epist. 7,105 da ueniam culpae! decepit idoneus auctor Ovide epist. 17,227 da ueniam fassae – non sunt tua munera tanti Ovide epist. 19,4 da ueniam fassae; non patienter amo! Ovide epist. 19,149 da ueniam seruaque duos! natat ille, sed isdem Ovide ars 2,38 da ueniam coepto, Iupiter alte, meo
Heikki Solin, «Die Wandinschriften im sog. Haus des M. Fabius Rufus», in : B. Andreae et H. Kyrieleis éds., Neue Forschungen in Pompeji, Recklinghausen 1975, 243-266.
CIL iv 1227 = CLE 928
uenimus huc cupidi multo magis {h}ire cupimus
ut liceat nostros uisere Roma Lares.
CIL iv 2995 = CLE 2060
[uenim]us hoc cupidi multo magis ire cupimus
CIL iv 6697 = CLE 2060
uenimus hoc cupidi multo magis ire cupimus
CIL iv 8114
cupidi multo magis cupimus
CIL iv 8231a
uenimus {h} huc cupidi multo magis ire cu(pi)mus
CIL iv 8891
uenimus huc cupidi scribit{t} Cornelius Martialis
CIL iv 9849
[uenimus h]oc cupidi multo magis ire cupimus
CIL iv 10065a
uenimus hoc cupidi multo magis
CIL iv 10640 (Herculanum)
uenimus uenimus hoc cupidi multo magis ire cupimus
CIL iv 10241 uellem essem gemma (h)ora non amplius una ut tibi signanti oscula pressa darem. CIL iv 1698 (p 463, 704) = CLE 359 gemma(m) uelim fieri hora non(a)
Ovide am. 2,10,20 simque mei lecti non ego solus onus.
| Ovide rem. 319 | bracchia quam non sunt nostrae | formosa | puellae |
| CLE 1136,3 | nobilis Euphrosyne, facilis | formosa | puella |
| CLE 1302,1 | docta lyra, grata et gestu, | formosa | puella |
| Tibulle 1,1,55 | me retinent uinctum | formosae uincla | puellae |
| Ovide am. 1,9,43 | inpulit ignauum | formosae cura | puellae |
| Ovide ars 1,55 | tot tibi tamque dabit | formosas Roma | puellas |
| Ovide ars 3,417 | utilis est uobis, | formosae, turba, | puellae |
| Ovide am. 1,6,63-64 | non te | formosae decuit seruare | puellae |limina |
| Ovide am. 2,1,37 | ad mea | formosos uultus adhibete, | puellae |
| Ovide am. 2,15,1 | anule, | formosae digitum uincture | puellae |
| Ovide am. 2,15,17 | umida | formosae tangam prius ora | puellae |
| Ovide am. 2,19,37 | ad tu, | formosae nimium secure | puellae |
| Ovide am. 3,7,1 | at non | formosa est, at non bene culta | puella |
| Ovide rem. 709 | uos quoque | formosis uestras conferte | puellas |
| CLE 940,1 | omnia | formonsis cupio donare | puellis |
| CLE 1038,3 | Iunia | formosas inter memoranda | puella[s] |
Rudolf Wachter, «"Oral Poetry" in ungewohntem Kontext: Hinweise auf mündliche Dichtungstechnik in den pompejanischen Wandinschriften», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 121 (1998), 73-89.
Tiburtinus epoese
(absence de signes d’autographie dans les épigrammes)
CIL vi 2938 = v *429,28 = CLE 1099,9-11 (Rome)
uersiculos ︱ Cornelius epoi [sc. ἐπόει] ︱ co<l>legae et amico.
CLE 735,5 (Rome)
co<m>posuit uersos Marcian[us
CIL xi 4246 = CLE 1825,1-2 (Terni, Ombrie)
hos ego uersus feci Atinatia ︱ Verecunda …
CLE 662,13 (Rome)
H]esperius quem nutrit i(n)scripsit
CIL ii 391,11 = CLE 485 (Conimbriga, Lusitanie)
Valerius Avitus hoc scripsi Conimbrica natus
quid fi]t? ui me, oculi, posquam deducxstis in ignem,
no]n ob uim uestreis largificatis geneis.
ust]o non possunt lacrumae restinguere flamam:
hui]c os incendunt tabificantque animum.
v. 2 cf. Pacuvius TRF 414 = 239,6 Schierl ap. Cic. de orat. 3,157 grando mixta imbri largifico subita praecipitans cadit. v. 3-4 usto … huic Courtney : cf. CIL iv 1898 = CLE 948 quisquis amat calidis non debet fontibus uti ︱ nam nemo flammas ustus amare potest. v. 4 cf. Accius TRF 421 = 497 Dangel ap. Non. 179,26 M. = 263 L. pernici orbificor líberorum leto et tabificabili.
Polystrate AP 12,91
δισσὸς Ἔρως αἴθει ψυχὴν μίαν. ὦ τὰ περισσὰ
ὀφθαλμοὶ πάντῃ πάντα κατοσσόμενοι,
εἴδετε τὸν χρυσέαισι περίσκεπτον Χαρίτεσσιν
Ἀντίοχον, λιπαρῶν ἄνθεμον ἠιθέων.
ἀρκείτω. τί τὸν ἡδὺν ἐπηυγάσσασθε καὶ ἁβρὸν
Στασικράτη, Παφίης ἔρνος ἰοστεφάνου;
καίεσθε, τρύχεσθε, καταφλέχθητέ ποτ’ ἤδη·
οἱ δύο γὰρ ψυχὴν οὐκ ἂν ἕλοιτε μίαν;
Méléagre AP 12,92
ὦ προδόται ψυχῆς, παίδων κύνες, αἰὲν ἐν ἰξῷ
Κύπριδος, ὀφθαλμοί, βλέμματα χριόμενοι,
ἡρπάσατ’ ἄλλον Ἔρωτ’, ἄρνες λύκον, οἷα κορώνη
σκορπίον, ὡς τέφρη πῦρ ὑποθαλπόμενον.
δρᾶθ’, ὅ τι καὶ βούλεσθε. τί μοι νενοτισμένα χεῖτε
δάκρυα, πρὸς δ’ Ἱκέτην αὐτομολεῖτε τάχος;
ὀπτᾶσθ’ ἐν κάλλει, τύφεσθ’ ὑποκαόμενοι νῦν,
ἄκρος ἐπεὶ ψυχῆς ἐστὶ μάγειρος Ἔρως.
Térence eun. 83-85
totus, Parmeno,
tremo, horreoque, postquam aspexi hanc. — bono animo es,
accede ad ignem hunc, iam calesces plus satis.
Plaute merc. 588-592
sumne ego homo miser, qui nusquam bene queo quiescere?
si domi sum, foris est animus, sin foris sum, animus domist.
ita mi in pectore atque in corde facit amor incendium:
ni ex oculis lacrumae defendant, iam ardeat credo caput.
spem teneo, salutem amisi; redeat an non, nescio.
iamque omn]es ueicinei incendia participantur,
sei faciam] flammam tradere utei liceat.
Callimaque ( ?) AP 5,23 = 63* Pfeiffer
οὕτως ὑπνώσαις, Κωνώπιον, ὡς ἐμὲ ποιεῖς
κοιμᾶσθαι ψυχροῖς τοῖσδε παρὰ προθύροις.
οὕτως ὑπνώσαις, ἀδικωτάτη, ὡς τὸν ἐραστήν
κοιμίζεις, ἐλέου δ’ οὐδ’ ὄναρ ἠντίασας.
γείτονες οἰκτείρουσι, σὺ δ’ οὐδ’ ὄναρ· ἡ πολιὴ δέ
αὐτίκ’ ἀναμνήσει ταῦτά σε πάντα κόμη.
AP 9,15
οὗτος ὁ πῦρ καύσειν διζήμενος, οὗτος ὁ νύκτωρ
τὸν καλὸν ἱμείρων λύχνον ἀναφλογίσαι,
δεῦρ’ ἀπ’ ἐμῆς ψυχῆς ἅψον σέλας· ἔνδοθι γάρ μου
καιόμενον πολλὴν ἐξανίησι φλόγα.
AP 16,209
οὗτος ὁ τὸν δαλὸν φυσῶν, ἵνα λύχνον ἀνάψῃς,
δεῦρ’ ἀπ’ ἐμᾶς ψυχᾶς ἅψον· ὅλος φλέγομαι.
CIL iv. 1941 = CLE 48 tu qui lucernam cogitas accendere, cal[ens] adest os.
noct]ibus peruig[ilans totis ego propter a]morem,
se]i detur deiu[am posse uidere meam,
congla]cio s[ub sideribus, sed pectus] in aestost
]huc[ ]t.
Asclépiade AP 5,189
νὺξ μακρὴ καὶ χεῖμα, μέσην δ’ ἐπὶ Πλειάδα δύνει,
κἀγὼ πὰρ προθύροις νίσσομαι ὑόμενος,
τρωθεὶς τῆς δολίης κείνης πόθῳ· οὐ γὰρ ἔρωτα
Κύπρις, ἀνιηρὸν δ’ ἐκ πυρὸς ἧκε βέλος.
v. 1 cf. Plaute Curc. 181 Venerin peruigilare te uouisti, Phaedrome ? v. 2 cf. Méléagre AP 5,137,3 αὐτὰ γὰρ μί' ἐμοὶ γράφεται θεός ; Catulle 68,70-71 cum mea se molli candida diua pede | intulit ; Donat ad eun. prol. 9,3 adulescens primo aspectu pulchrae uirginis uelut numinis uisu perculsus exhorruit, unde fabulae Phasma nomen est
i(?)]n ore ap[
nummos con]sumat aut ea ua[na putet,
sumpti opus est a[
]udam aut ei[…]udae
v. 3 cf. CIL iv 4973 = CLE 935,22 multa opus sunt
Catulle 69, 3-4
non si illam rarae labefactes munere uestis
aut perluciduli deliciis lapidis.
nil sibi] habere aiunt Eum[am totum]que locare:
q]uiḍ ṭum? [plus a]deo condere uti liceat.
v. 2a cf. CIL iv 4966 = CLE 934,1 quid fit? v. 2b cf. CIL iv 4967 = CLE 935,2 tradere utei liceat
Catulle 21,1-4
Aureli, pater esuritionum,
non harum modo, sed quot aut fuerunt
aut sunt aut aliis erunt in annis,
pedicare cupis meos amores.
sei quid amor ualeat nostei, sei te hominem scis,
commiseresce mei, da ueniam ut ueniam.
flos Veneris mihi de…
v. 1 cf. Térence Andr. 292-295 si te in germani fratri' dilexi loco | siue haec te solum semper fecit maxumi | seu tibi morigera fuit in rebus omnibus, | te isti uirum do, amicum tutorem patrem ; eun. 880-881 non adeo inhumano ingenio sum, Chaerea, | neque ita inperita ut quid amor ualeat nesciam. v. 3 cf. AP passim ἄνθος ; 6,292,4 ἡ παῖς άμβρόσιόν τι θάλος.
Méléagre AP 5,182
ἄγγειλον τάδε, Δορκάς· ἰδού, πάλι δεύτερον αὐτῇ
καὶ τρίτον ἄγγειλον, Δορκάς, ἅπαντα· τρέχε·
μηκέτι μέλλε, πέτου … βραχύ μοι, βραχύ, Δορκάς, ἐπίσχες·
Δορκάς, ποῖ σπεύδεις, πρίν σε τὰ πάντα μαθεῖν;
πρόσθες δ’, οἷς εἴρηκα πάλαι … μᾶλλον δὲ … τί ληρῶ;
μηδὲν ὅλως εἴπῃς, ἀλλ’ ὅτι … πάντα λέγε·
μὴ φείδου σὺ τὰ πάντα λέγειν. καίτοι τί σε, Δορκάς,
ἐκπέμπω, σὺν σοὶ καὐτός, ἰδού, προάγων;
Caesia, sei n[umen uitai proferat annos,
sei paruom p[osthac tempus tibi dederit,
es, bibe lude l[ubens: non semper…
nec semper q̣u[imus…
épitaphe pour Sardanapale ap. Athen. 12,530 b
ἔσθιε, πῖνε, παῖζε
Asclépiade AP 12,50,7-8
πίνομεν †οὐ γὰρ ἔρως† μετά τοι χρόνον οὐκέτι πουλύν
σχέτλιε, τὴν μακρὰν νύκτ’ ἀναπαυσόμεθα.
Plaute Bacch. 645-646
nunc amanti ero, filio senis,
quicum ego bibo, quicum edo et amo.
Plaute Cas. 247
immo age, ut lubet, bibe, es, disperde rem.
Plaute mil. 677
es, bibe, animo obsequere mecum atque onera te hilaritudine.
Térence heaut. 345 et 347
datur, fruare dum licet; nam nescias
[…] ei(u)s sit potestas posthac an numquam tibi.
solus amare u[alet qui scit dare multa puellae
multa opus sunt s[
quod nescire dare[
Alfredo M. Morelli, L'epigramma latino prima di Catullo, Cassino 2000, 237-257.
Strabon 5,4,8 ἐχόμενον δὲ φρούριόν ἐστιν Ἡράκλειον ἐκκειμένην εἰς τὴν θάλατταν ἄκραν ἔχον, καταπνεομένην λιβὶ θαυμαστῶς ὥσθ’ ὑγιεινὴν ποιεῖν τὴν κατοικίαν. Ὄσκοι δὲ εἶχον καὶ ταύτην καὶ τὴν ἐφεξῆς Πομπηίαν ἣν παραρρεῖ ὁ Σάρνος ποταμός, εἶτα Τυρρηνοὶ καὶ Πελασγοί, μετὰ ταῦτα δὲ Σαυνῖται· καὶ οὗτοι δ’ ἐξέπεσον ἐκ τῶν τόπων. Νώλης δὲ καὶ Νουκερίας καὶ Ἀχερρῶν, ὁμωνύμου κατοικίας τῆς περὶ Κρέμωνα, ἐπίνειόν ἐστιν ἡ Πομπηία, παρὰ τῷ Σάρνῳ ποταμῷ καὶ δεχομένῳ τὰ φορτία καὶ ἐκπέμποντι.
Cf. Andrew Wallace-Hadrill, « Pompeian identities: Between Oscan, Samnite, Greek, Roman, and Punic », in : E. S. Gruen (éd.), Cultural Identity in the Ancient Mediterranean, Los Angeles, Getty Institute, 2011, 415-27.
Poccetti n° 107
MR. ATINIÍS. MR. EÍTIUVAD AÍDÍL. SÚVAD.
Ma(ras) Atinius Ma(rai) f. aedilis de sua pecunia
Inscriptiones lectionis falsae uel suspectae
Vasorum fictilium inscriptiones
(*autre version électronique*)
Le processus de romanisation de l’ancienne ville osque de Pompéi, colonisée par Sylla et caractérisée par la présence d’une tradition hellénistique vivante, a produit un espace littéraire riche et multiforme, mais moins connu que les vestiges archéologiques et artistiques qui sont visibles encore aujourd’hui. Afin de reconstituer la circulation des textes et les activités culturelles de Pompéi, nous nous intéresserons à trois types de sources :
Tous les textes seront distribués dans le cadre du séminaire et mis en ligne sur le carnet de recherche Littérature latine et histoire des textes : https://llhdt.hypotheses.org/.
Plan de Pompéi (CIL iv, 1867) Plan touristique du site actuel de Pompéi
Alison E. Cooley et M.G.L. Cooley éds., Pompeii and Herculaneum. A Sourcebook, London–New York 2014². Marcello Gigante, Civiltà delle forme letterarie nell'antica Pompei, Napoli 1979.
