Jean-Baptiste Guillaumin, Favonius Eulogius, Disputatio de Somnio Scipionis : projet et plan
Jean-Baptiste Guillaumin, Macrobe, Commentaire au Songe de Scipion : projet et plan
Jean-Baptiste Guillaumin, Commentaire et encyclopédisme : l’exemple de l’arithmologie
Jean-Baptiste Guillaumin, Le Commentaire au Songe de Scipion de Macrobe dans l’histoire de la philosophie
deum te igitur scito esse, siquidem est deus qui uiget, qui sentit, qui meminit, qui prouidet, qui tam regit et moderatur et mouet id corpus cui praepositus est, quam hunc mundum ille princeps deus. et ut †ipse mundus ex quadam parte mortalis [ille mundum quadam parte mortalem Macrobius ; cf. fort. Plato Tim. 41b3 οὐδ’ ἄλυτοι τὸ πάμπαν, Cic. Tim. 40 indissolubiles non potestis] ipse deus [ω (A Wt δ) Macrobius : est ω uar. lect. ut uid. (O J)] aeternus† [ipse mundus ex quadam parte mortalis, ipse deus aeternus, <a deo principe mouetur>, sic fragile corpus Caldini Montanari ex. gr.] sic fragile corpus animus sempiternus mouet. (27) nam quod semper mouetur aeternum est, quod autem motum adfert alicui quodque ipsum agitatur alicunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est. solum igitur quod sese mouet, quia numquam deseritur a se, numquam ne moueri quidem desinit; quin etiam ceteris quae mouentur hic fons, hoc principium est mouendi. principio autem nulla est origo: nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium quod gigneretur aliunde. quodsi numquam oritur, ne occidit quidem umquam: nam principium extinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex se aliud creabit, siquidem necesse est a principio oriri omnia. ita fit ut motus principium ex eo sit quod ipsum a se mouetur; id autem nec nasci potest nec mori, uel concidat omne caelum omnisque natura et consistat necesse est, nec uim ullam nanciscatur, qua a primo inpulsa moueatur. (28) cum pateat igitur aeternum id esse quod a se ipso moueatur, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne quod pulsu agitatur externo, quod autem est animal, id motu cietur interiore et suo: nam haec est propria natura animi atque uis, quae si est una ex omnibus quae se ipsa moueat, neque nata certe est et aeterna est.
R. W. SHARPLES, « Plato's Phaedrus-argument for immortality and Cicero's Somnium Scipionis », Liverpool Classical Monthly 10/5 (1985), 66-67.
(23) quid autem interest ab iis qui postea nascentur sermonem fore de te, cum ab iis nullus fuerit qui ante nati sunt? (24) (qui nec pauciores et certe meliores fuerunt uiri), praesertim cum apud eos ipsos a quibus audiri nomen nostrum potest nemo unius anni memoriam consequi possit?. homines enim loquellariter [ω (loquellariter A γ loquelariter O δ), Caldini Montanari : populariter Macrobius, pler. edd.] annum tantum modo solis, id est unius astri, reditu metiuntur; cum autem [ω : re ipsa autem cum Macrobius] ad idem unde semel profecta sunt cuncta astra redierint, eandemque totius caeli discriptionem longis interuallis rettulerint, tum ille uere uertens annus appellari potest, in quo uix dicere audeo quam multa hominum saecula teneantur. namque ut olim deficere sol hominibus exstinguique uisus est cum Romuli animus haec ipsa in templa penetrauit, quandoque ab eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad principium [ω : idem principium Macrobius] stellisque reuocatis expletum annum habeto; cuius quidem anni nondum uicesimam partem scito esse conuersam. (25) quocirca si reditum in hunc locum desperaueris, in quo omnia sunt magnis et praestantibus uiris, quanti tandem est ista hominum gloria quae pertinere uix ad unius anni partem exiguam potest? igitur alte spectare si uoles atque hanc sedem et aeternam domum contueri, neque te sermonibus uulgi dedideris nec in praemiis humanis spem posueris rerum tuarum: suis te oportet inlecebris ipsa uirtus trahat ad uerum decus. quid de te alii loquantur ipsi uideant, sed loquentur tamen; sermo autem omnis ille et angustiis cingitur his regionum quas uides, nec umquam de ullo perennis fuit et obruitur hominum interitu et obliuione posteritatis extinguitur.
G. DE CALLATAŸ, Annus Platonicus, Louvain 1996, 42-58.
(20) haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem; tum Africanus: “sentio – inquit – te sedem etiam nunc hominum ac domum contemplari, quae si tibi parua, ut est, ita uidetur, haec caelestia semper spectato, illa humana contemnito. tu enim quam celebritatem sermonis hominum aut quam expetendam consequi gloriam potes? uides habitari in terra raris et angustis in locis, et in ipsis quasi maculis, ubi habitatur, uastas solitudines interiectas, eosque qui incolant terram non modo interruptos ita esse ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed partim obliquos [cf. Gr. περίοικους], partim transuersos [p. t. Macrobius : om. ω, cf. Gr. ἀντοίκους], partim etiam aduersos [cf. Gr. ἀντίποδες] stare uobis, a quibus expectare gloriam certe nullam potestis. (21) cernis autem eandem terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam cingulis [ω, Macrobius : circulis ω uar. lect., ut uid.], e quibus duos maxime inter se diuersos et caeli uerticibus ipsis ex utraque parte subnixos obriguisse pruina uides, medium autem illum et maximum solis ardore torreri. duo sunt habitabiles, quorum australis ille, in quo qui insistunt aduersa uobis urgent uestigia, nihil ad uestrum genus; hic autem alter subiectus aquiloni, quem incolitis, cerne quam tenui uos parte contingat. omnis enim terra quae colitur a uobis, angustata [ω : angusta Macrobius] uerticibus, lateribus latior, parua quaedam insula est circumfusa illo mari quod Atlanticum, quod magnum, quem Oceanum appellatis in terris, qui tamen tanto nomine quam sit paruus uides”.
Aristote ( ?) mu. 392b20-35 τὴν μὲν οὖν οἰκουμένην ὁ πολὺς λόγος εἴς τε νήσους καὶ ἠπείρους διεῖλεν, ἀγνοῶν ὅτι καὶ ἡ σύμπασα μία νῆσός ἐστιν, ὑπὸ τῆς Ἀτλαντικῆς καλουμένης θαλάσσης περιρρεομένη. πολλὰς δὲ καὶ ἄλλας εἰκὸς τῆσδε ἀντιπόρθμους ἄπωθεν κεῖσθαι, τὰς μὲν μείζους αὐτῆς, τὰς δὲ ἐλάττους, ἡμῖν δὲ πάσας πλὴν τῆσδε ἀοράτους· ὅπερ γὰρ αἱ παρ’ ἡμῖν νῆσοι πρὸς ταυτὶ τὰ πελάγη πεπόνθασι, τοῦτο ἥδε ἡ οἰκουμένη πρὸς τὴν Ἀτλαντικὴν θάλασσαν πολλαί τε ἕτεραι πρὸς σύμπασαν τὴν θάλασσαν· καὶ γὰρ αὗται μεγάλαι τινές εἰσι νῆσοι μεγάλοις περικλυζόμεναι πελάγεσιν. ἡ δὲ σύμπασα τοῦ ὑγροῦ φύσις ἐπιπολάζουσα, κατά τινας τῆς γῆς σπίλους τὰς καλουμένας ἀναπεφαγκυῖα [con. Usener : ἀναπεφυκυῖα codd.] οἰκουμένας, ἑξῆς ἂν εἴη τῆς ἀερίου μάλιστα φύσεως. μετὰ δὲ ταύτην ἐν τοῖς βυθοῖς κατὰ τὸ μεσαίτατον τοῦ κόσμου συνερηρεισμένη γῆ πᾶσα καὶ πεπιεσμένη συνέστηκεν, ἀκίνητος καὶ ἀσάλευτος· καὶ τοῦτ’ ἔστι τοῦ κόσμου τὸ πᾶν ὃ καλοῦμεν κάτω.
Sénèque nat. 1 praef. 8 non potest ante contemnere porticus et lacunaria ebore fulgentia et tonsiles siluas et deriuata in domos flumina quam totum circumit mundum et, terrarum orbem superne despiciens angustum et magna ex parte opertum mari, etiam ea qua extat late squalidum et aut ustum aut rigentem, sibi ipse dixit: “hoc est illud punctum quod inter tot gentes ferro et igne diuiditur?”
τινας τῆς γῆς σπίλους : τὰς τοῦ ὑγροῦ ποιότητας καὶ τὰ κοιλώματα Stobaeus anth. 1,40,1 : τὰς τῆς γῆς κοιλότητας καὶ τὰ κοιλώματα sec. Syriaca interpr. Sergii Resainensis († 536) : τινὰς τῆς γῆς κοιλότητας sec. Latina interpr. Bartholomaei Messanensis (†1294/5), qui quasdam terrae concauitates scr. : σπήλυγας καὶ τὰ κοι(λ)ώματα add. ms. Lipsiensis Bibl. Univ. 16 (saec. XIV) : mu. 392b29-35 a Latina interpr. Apulei mund. 4,297 abest
Cf. Platon Phaedo 109 a9-c4 ἔτι τοίνυν, ἔφη, πάμμεγά τι εἶναι αὐτό, καὶ ἡμᾶς οἰκεῖν τοὺς μέχρι Ἡρακλείων στηλῶν ἀπὸ Φάσιδος ἐν σμικρῷ τινι μορίῳ, ὥσπερ περὶ τέλμα μύρμηκας ἢ βατράχους περὶ τὴν θάλατταν οἰκοῦντας, καὶ ἄλλους ἄλλοθι πολλοὺς ἐν πολλοῖσι τοιούτοις τόποις οἰκεῖν. εἶναι γὰρ πανταχῇ περὶ τὴν γῆν πολλὰ κοῖλα καὶ παντοδαπὰ καὶ τὰς ἰδέας καὶ τὰ μεγέθη, εἰς ἃ συνερρυηκέναι τό τε ὕδωρ καὶ τὴν ὁμίχλην καὶ τὸν ἀέρα· αὐτὴν δὲ τὴν γῆν καθαρὰν ἐν καθαρῷ κεῖσθαι τῷ οὐρανῷ ἐν ᾧπέρ ἐστι τὰ ἄστρα, ὃν δὴ αἰθέρα ὀνομάζειν τοὺς πολλοὺς τῶν περὶ τὰ τοιαῦτα εἰωθότων λέγειν· οὗ δὴ ὑποστάθμην ταῦτα εἶναι καὶ συρρεῖν ἀεὶ εἰς τὰ κοῖλα τῆς γῆς. ἡμᾶς οὖν οἰκοῦντας ἐν τοῖς κοίλοις αὐτῆς λεληθέναι καὶ οἴεσθαι ἄνω ἐπὶ τῆς γῆς οἰκεῖν.
Roberta CALDINI MONTANARI, « Tra “scogli” e “macchie” : l’immagine delle οἰκούμεναι nel Somnium Scipionis e un passo del Περι κόσμου attribuito ad Aristotele », Pallas 72, 2006, 83-96.
frg. 37 Broggiato
οἱ μὲν δυσομένου Ὑπερίονος, οἱ δ’ ἀνιόντος.
(18) quae cum intuerer stupens, ut me recepi: “quid hic? – inquam – quis est qui complet aures meas tantus et tam dulcis sonus?” “hic est – inquit – ille qui interuallis coniunctus [ω : disiunctus Macrob., Fav. Eul.] imparibus, sed tamen pro rata parte ratione distinctis [ω Macrob. : distinctus ω uar. l. ut uid. : dispositis Fav. Eul.], inpulsu et motu ipsorum orbium efficitur, et acuta cum grauibus temperans uarios aequabiliter concentus efficit. nec enim silentio tanti motus incitari possunt et natura fert ut extrema ex altera parte grauiter, ex altera autem acute sonent. quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, cuius conuersio est concitatior, acuto et excitato mouetur sono, grauissimo autem hic lunaris atque infimus: nam terra nona immobilis manens una sede semper haeret, complexa medium mundi locum. illi autem octo cursus, in quibus eadem uis est duorum [Macrob., Fav. Eul. : modorum ω], septem efficiunt distinctos interuallis sonos, qui numerus rerum omnium fere nodus est; quod docti homines neruis imitati atque cantibus aperuerunt sibi reditum in hunc locum, sicut alii qui praestantibus ingeniis in uita humana diuina studia coluerunt”.
La consonance est la vertu que certains intervalles – notamment la quarte, la quinte et l’octave – ont de produire une sensation de stabilité et de repos par la fusion apparente des leurs sons respectifs :
Nicomaque harm. ench. 12,1 <σύμφωνα> [sc. συστήματα] μὲν, ἐπειδὴ οἱ περιέχοντες φθόγγοι διάφοροι τῷ μεγέθει ὄντες, ἅμα κρουσθέντες ἢ ὅμως ποτὲ ἠχήσαντες ἐγκραθῶσιν ἀλλήλοις οὕτως, ὥστε ἑνοειδῆ τὴν ἐξ αὐτῶν φωνὴν γενέσθαι καὶ οἷον μίαν· <διάφωνοι> δὲ, ὅταν διεσχισμένη πως καὶ ἀσύγκρατος ἡ ἐξ ἀμφοτέρων φωνὴ ἀκούηται.
Aristoxène el. harm. p. 56,1-8 da Rios ἔστω δὴ τῶν συμφώνων ὀκτὼ μεγέθη· ἐλάχιστον μὲν τὸ διὰ τεσσάρων – συμβαίνει δὲ τοῦτο <αὐτῇ> τῇ τοῦ <μέλους> φύσει ἐλάχιστον εἶναι· σημεῖον δὲ τὸ μελῳδεῖν μὲν ἡμᾶς πολλὰ τοῦ διὰ τεσσάρων ἐλάττω, πάντα μέντοι διάφωνα – δεύτερον δὲ τὸ διὰ πέντε· ὅ τι δ’ ἂν τούτων ἀνὰ μέσον ᾖ μέγεθος πᾶν ἔσται διάφωνον. τρίτον <δ’> ἐκ τῶν εἰρημένων συμφώνων σύνθετον τὸ διὰ πασῶν, τὰ δὲ τούτων ἀνὰ μέσον διάφωνα ἔσται.
Boèce inst. mus. 1,20 p. 211,21-212,2 sed quoniam rursus mese non erat loco media sed magis hypatis accedebat, idcirco super hypatas hypaton addita est una chorda, quae dicitur proslambanomenos […] tonum integrum distans ab ea quae est hypate hypaton. et ipsa quidem, id est proslambanomenos a mese octaua est, resonans cum ea diapason symphoniam. eademque ad lichanon hypaton resonat diatesseron, ad quartam scilicet; quae lichanos hypaton ad mesen resonat diapente symphoniam, et est ab ea quinta.
Pour les sphères astrales et leurs symboles, cf. La révélation astrale.
Boèce inst. mus. 1,27 p. 219,12-25 sed Marcus Tullius contrarium ordinem facit. nam in sexto libro de re publica sic ait: et natura […] haeret. hic igitur Tullius Terram quasi silentium ponit, scilicet inmobilem. post hanc qui proximus a silentio est, dat Lunae grauissimum sonum, ut sit Luna proslambanomenos, Mercurius hypate hypaton. Venus parhypate hypaton, Sol lichanos hypaton, Mars hypate meson, Iuppiter parhypate meson, Saturnus lichanos meson, Caelum ultimum mese.
B. MacLachaln, « The Armony of the Spheres : Dulcis sonus », in : R.W. Wallace – B. MacLachlan éds., Harmonia mundi. Musica e filosofia nell’antichità, Roma 1991, 7-19.
(19) hoc sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt, nec est ullus hebetior sensus in uobis, sicut, ubi Nilus ad illa quae Catadupa nominantur praecipitat ex altissimis montibus, ea gens quae illum {locum} [del. δ3-, Caldini Montanari : locum ω pler. edd.] accolit propter magnitudinem sonitus sensu audiendi caret. hic uero tantus est totius mundi incitatissima conuersione sonitus ut eum aures hominum capere non possint, sicut intueri solem aduersum nequitis eiusque radiis acies uestra sensusque uincitur.
Aristote cael. 290b24-29 ἐπεὶ δ’ ἄλογον δοκεῖ τὸ μὴ συνακούειν ἡμᾶς τῆς φωνῆς ταύτης, αἴτιον τούτου φασὶν εἶναι τὸ γιγνομένων εὐθὺς ὑπάρχειν τὸν ψόφον, ὥστε μὴ διάδηλον εἶναι πρὸς τὴν ἐναντίαν σιγήν· πρὸς ἄλληλα γὰρ φωνῆς καὶ σιγῆς εἶναι τὴν διάγνωσιν· ὥστε καθάπερ τοῖς χαλκοτύποις διὰ συνήθειαν οὐθὲν δοκεῖ διαφέρειν, καὶ τοῖς ἀνθρώποις ταὐτὸ συμβαίνειν.
Sénèque nat. 4a,2,5 ubi scopulos et acuta cautium uerberauit [sc. Nilus], spumat et illi non ex natura sua sed ex iniuria loci color est, tandemque eluctatus obstantia in uastam altitudinem subito destitutus cadit cum ingenti circumiacentium regionum strepitu. quem perferre gens ibi a Persis collocata non potuit obtusis assiduo fragore auribus et ob hoc sedibus ad quietiora translatis.
Sénèque epist. 56,3 at mehercules ego istum fremitum non magis curo quam fluctum aut deiectum aquae, quamuis audiam cuidam genti hanc unam
fuisse causam urbem suam transferendi, quod fragorem Nili cadentis ferre non potuit.
Pline nat. 6,181 is [sc. P. Petronius] oppida expugnauit, quae sola inuenimus quo dicemus ordine, Pselcin, Primi, Bocchin, Forum Cambusis, Attenam, Stadissim, ubi Nilus praecipitans se fragore auditum accolis aufert.
(17) quam cum magis intuerer: “quaeso – inquit Africanus – quousque humi defixa tua mens erit? nonne aspicis quae in templa ueneris? nouem tibi orbibus uel potius globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis, extumus, qui reliquos omnes complectitur, summus ipse deus arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi qui uoluuntur stellarum cursus sempiterni, cui [cui β, Ar Oc : cuius α : huic Macrob.] subiecti [ω Macrob. : subiecti sunt edd. ex mss. aliquot (ζ1 ζ2)] septem qui uersantur retro contrario motu atque caelum, e quibus summum [Boll coll. Firm. math. 1,10,14, edd. aliquot : unum ω Macrob., edd. aliquot] globum possidet illa quam in terris Saturniam nominant. deinde est hominum generi prosperus et salutaris ille fulgor qui dicitur Iouis; tum rutilus horribilisque terris quem Martium dicitis; deinde subter mediam fere regionem sol optinet, dux et princeps et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine ut cuncta sua luce lustret et compleat. hunc ut comites consequuntur Veneris alter, alter Mercuri cursus, in infimoque orbe luna radiis solis accensa conuertitur. infra autem eam iam [Ω (rest. Ziegler) : iam ω : eam Macrob.] nihil est nisi mortale et caducum, praeter animos munere deorum hominum generi datos; supra lunam sunt aeterna omnia. nam ea quae est media et nona, tellus, neque mouetur et infima est et in eam feruntur omnia nutu suo pondera.
Image illustrant les deux mouvements des sphères astrales pour un observateur qui regarde de la Terre (♁), planète immobile située au centre de l’univers :
Cicéron nat. deor. 2,52-53 nam ea quae Saturni stella dicitur Φαίνωνque a Graecis nominatur, quae a terra abest plurimum, XXX fere annis cursum suum conficit, in quo cursu multa mirabiliter efficiens tum antecedendo tum retardando, tum uespertinis temporibus delitiscendo tum matutinis rursum se aperiendo nihil inmutat sempiternis saeclorum aetatibus quin eadem isdem temporibus efficiat. infra autem hanc propius a terra Iouis stella fertur, quae Φαέθων dicitur, eaque eundem duodecim signorum orbem annis duodecim conficit easdemque quas Saturni stella efficit in cursu uarietates. (53.) huic autem proximum inferiorem orbem tenet Πυρόεις, quae stella Martis appellatur, eaque quattuor et uiginti mensibus sex ut opinor diebus minus eundem lustrat orbem quem duae superiores. infra hanc autem stella Mercuri est (ea Στίλβων appellatur a Graecis), quae anno fere uertenti signiferum lustrat orbem neque a sole longius umquam unius signi interuallo discedit tum anteuertens tum subsequens. infima est quinque errantium terraeque proxuma stella Veneris, quae Φωσφόρος Graece Lucifer Latine dicitur cum antegreditur solem, cum subsequitur autem Ἕσπερος; ea cursum anno conficit et latitudinem lustrans signiferi orbis et longitudinem, quod idem faciunt stellae superiores, neque umquam ab sole duorum signorum interuallo longius discedit tum antecedens tum subsequens.
(13) “sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam, sic habeto omnibus qui patriam conseruauerint, adiuuerint, auxerint, certum esse in caelo definitum locum ubi beati aeuo sempiterno fruantur: nihil est enim illi principi deo qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati quae ciuitates appellantur; harum rectores et conseruatores hinc profecti huc reuertuntur”.
(14) hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a meis, quaesiui tamen uiueretne et ipse [γ : ipse et δ : ipse α] Paulus pater et alii [P. p. et a. om. A O] quos nos extinctos esse arbitraremur. “immo uero – inquit – hi uiuunt qui e corporum uinclis tamquam e carcere euolauerunt, uestra uero quae dicitur uita mors est. quin tu aspicias [ω : aspicis edd. aliquot] ad te uenientem Paulum patrem?” quem ut uidi equidem uim lacrimarum profudi, ille autem me complexus atque osculans flere prohibebat.
(15) atque ego, ut primum fletu represso loqui posse coepi: “quaeso – inquam – pater sanctissime atque optime, quoniam haec est uita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? quin huc ad uos uenire propero?” “non est ita! – inquit ille – nisi enim cum [ω 𝔐 : om. Bréguet] deus is, cuius hoc templum est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest: homines enim sunt hac lege generati qui tuerentur illum globum quem in hoc templo medium uides, quae terra dicitur, hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae, diuinis animatae mentibus, circos [circos 𝔐 : circulos ω] suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quare et tibi, Publi [q. e. t. P. om. A O], et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis, nec iniussu eius, a quo ille est uobis datus, ex hominum uita migrandum est, ne munus humanum adsignatum a deo defugisse uideamini”.
Nicolas Lévi, La révélation finale à Rome. Cicéron, Ovide, Apulée, Paris, PUPS, 2014, 124-142. Louis Rougier, L'origine astronomique de la croyance pythagoricienne en l'immortalité céleste des âmes, Le Caire 1933.
rep. 6,11-12 uidesne illam urbem quae, parere populo Romano coacta per me, renouat pristina bella nec potest quiescere – ostendebat autem Cartaginem de excelso et pleno stellarum inlustri et claro quodam loco – ad quam tu oppugnandam nunc uenis paene miles? hanc hoc biennio consul [a. 147] euertes, eritque cognomen id tibi per te paratum [ω : partum δ2-] quod habes adhuc a nobis hereditarium. cum autem Cartaginem deleueris [a. 146], triumphum egeris censorque fueris [a. 142] et obieris legatus Aegyptum, Syriam, Asiam, Graeciam [a. 141-139], deligere iterum consul absens [a. 134] bellumque maximum conficies, Numantiam excindes [a. 133]. sed cum eris curru in Capitolium inuectus, offendes rem publicam consiliis perturbatam nepotis mei [sc. T. Gracchi]. (12.) hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen animi, ingenii consilique tui, sed eius temporis ancipitem uideo quasi fatorum uiam. nam cum aetas tua septenos octies solis anfractus reditusque conuerterit, duoque hi numeri, quorum uterque plenus alter altera de causa habetur, circumitu [α : circuitu β Macrob. pler. edd.] naturali summam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota conuertet ciuitas, te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris unus in quo nitatur ciuitatis salus, ac, ne multa, dictator rem publicam constituas oportet, si impias propinquorum manus effugeris.
Cicéron Q. fr. 2,3,3 (12-15 février 56) eo die [sc. a.d. VII Id. Febr.] Cato uehementer est in Pompeium inuectus et eum oratione perpetua tamquam reum accusauit; de me multa me inuito cum mea summa laude dixit, cum illius in me perfidiam increparet. auditus est magno silentio maleuolorum. respondit ei uehementer Pompeius Crassumque descripsit dixitque aperte se munitiorem ad custodiendam uitam suam fore quam Africanus fuisset, quem C. Carbo interemisset.
Cicéron Att. 10,8,7 (2 mai 49) non fuisset illa nox tam acerba Africano, sapientissimo uiro, non tam dirus ille dies Sullanus callidissimo uiro, C. Mario, si nihil utrumque eorum fefellisset.
Cicéron rep. 1,31-32 quid enim mihi Luci Pauli nepos [sc. Q. Aelius Tubero], hoc auunculo [sc. P. Cornelio Scipione Aemiliano], nobilissima in familia atque in hac tam clara re publica natus, quaerit quomodo duo soles uisi sint, non quaerit, cur in una re publica duo senatus et duo paene iam populi sint? nam ut uidetis, mors Tiberi Gracchi, et iam ante tota illius ratio tribunatus, diuisit populum unum in duas partes. obtrectatores autem et inuidi Scipionis, initiis factis a Publio Crasso et Appio Claudio, tenent nihilo minus illis mortuis senatus alteram partem, dissidentem a uobis, auctore Quinto Metello et Publio Mucio; neque hunc, qui unus potest, concitatis sociis et nomine Latino, foederibus uiolatis, triumuiris seditiosissimis aliquid cotidie noui molientibus, bonis uiris et locupletibus perturbatis, his tam periculosis rebus subuenire patiuntur. (32.) quamobrem si me audietis, adulescentes, solem alterum ne metueritis; aut enim nullus esse potest, aut sit sane ut uisus est, modo ne sit molestus; aut scire istarum rerum nihil, aut etiamsi maxime sciemus, nec meliores ob eam scientiam nec beatiores esse possumus. senatum uero et populum ut unum habeamus, et fieri potest et permolestum est nisi fit; et secus esse scimus, et uidemus, si id effectum sit, et melius nos esse uicturos et beatius.
Cicéron nat. deor. 2,14 tertiam [sc. causam Cleanthes posuit] quae terreret animos fulminibus tempestatibus nimbis niuibus grandinibus uastitate pestilentia terrae motibus et saepe fremitibus lapideisque imbribus et guttis imbrium quasi cruentis […] tum sole geminato, quod ut e patre audiui Tuditano et Aquilio consulibus euenerat, quo quidem anno P. Africanus sol alter extinctus est, quibus exterriti homines uim quandam esse caelestem et diuinam suspicati sunt.
Macrobe somn. 1,7,1-3 hic quidam mirantur quid sibi uelit ista dubitatio, si effugeris… quasi potuerit diuina anima et olim caelo reddita hinc maxime scientiam futuri professa nescire possitne nepos suus an non possit euadere ! sed non aduertunt hanc habere legem omnia uel signa uel somnia, ut de aduersis oblique aut denuntient aut minentur aut moneant. (2.) et ideo quaedam cauendo transimus, alia exorando et litando uitantur. sunt ineluctabilia quae nulla arte, nullo auertuntutur ingenio. nam ubi admonitio est, uigilantia cautionis euaditur ; quod apportant minae, litatio propitiationis auertit ; numquam denuntiata uanescunt. (3.) hic subicies : unde igitur ista discernimus, ut possit cauendumne an exorandum an uero patiendum sit deprehendi ? sed praesentis operis fuerit insinuare qualis soleat in diuinationibus esse affectata confusio, ut desinas de inserta uelut dubitatione mirari ; ceterum in suo quoque opere artificis erit signa quaerere quibus ista discernat, si hoc uis diuina non impedit.
Macrobe somn. 1,7,9 et hic certae quidem denuntiationis est quod de Scipionis fine praedicitur, sed gratia conciliandae obscuritatis inserta dubitatio dicto tamen quod initio somnii continetur absoluitur. nam cum dicitur circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, uitari hunc finem non posse pronuntiat. quod autem Scipioni reliquos uitae actus sine offensa dubitandi per ordinem rettulit et de sola morte similis uisus est ambigenti, haec ratio est quod, siue dum humano uel maerori parcitur uel timori, seu quia utile est hoc maxime latere, pronius cetera oraculis quam uitae finis exprimitur : aut, cum dicitur, non sine aliqua obscuritate profertur.
Cicéron fat. 28-30 (55S Long–Sedley) nec nos impediet illa ignaua ratio, quae dicitur; appellatur enim quidam a philosophis ἀργὸς λόγος, cui si pareamus, nihil omnino agamus in uita. sic enim interrogant: “si fatum tibi est ex hoc morbo conualescere, siue tu medicum adhibueris siue non adhibueris, conualesces; (29.) item, si fatum tibi est ex hoc morbo non conualescere, siue tu medicum adhibueris siue non adhibueris, non conualesces; et alterutrum fatum est; medicum ergo adhibere nihil attinet”. […] (30.) haec ratio a Chrysippo reprehenditur. quaedam enim sunt, inquit, in rebus simplicia, quaedam copulata; simplex est: “Morietur illo die Socrates”; huic, siue quid fecerit siue non fecerit, finitus est moriendi dies. at si ita fatum erit: “nascetur Oedipus Laio”, non poterit dici: “siue fuerit Laius cum muliere siue non fuerit”; copulata enim res est et confatalis; sic enim appellat, quia ita fatum sit et concubiturum cum uxore Laium et ex ea Oedipum procreaturum, ut, si esset dictum: “luctabitur Olympiis Milo” et referret aliquis: “ergo, siue habuerit aduersarium siue non habuerit, luctabitur”, erraret; est enim copulatum “luctabitur”, quia sine aduersario nulla luctatio est. omnes igitur istius generis captiones eodem modo refelluntur. “siue tu adhibueris medicum siue non adhibueris, conualesces” captiosum; tam enim est fatale medicum adhibere quam conualescere. haec, ut dixi, confatalia ille appellat.
Cicéron diu. 1,29 etenim dirae, sicut cetera auspicia, ut omina, ut signa, non causas adferunt, cur quid eueniat, sed nuntiant euentura, nisi prouideris.
<οὔ> φασιν, ὡς κηρύττει τὰ συγγράμματα αὐτῶν, οὕτως αὐτὸν χρῆσαι ὡς οὐκ εἰδότα ὅτι μὴ πεισθήσεται (παντὸς γὰρ μᾶλλον ᾔδει), ἀλλ’ ὅτι μηδὲν μὲν αὐτοῦ τοιοῦτον χρήσαντος οὐδὲν ἔμελλεν τῶν κατὰ τὴν περιπέτειαν τὴν περὶ τὸν Λάιόν τε καὶ τὸν Οἰδίπουν γενομένων γίνεσθαι. οὔτε γὰρ ἂν ἐξέθηκεν ὁ Λάιος τὸν γενόμενον αὐτῷ παῖδα, ὡς ἐξέθηκεν, οὔτ’ἀναιρεθεὶς ὁ παῖς ὑπὸ τοῦ βουκόλου καὶ δοθεὶς πρὸς εἰσποίησιν τῷ Κορινθίῳ Πολύβῳ, ἀνδρωθεὶς καὶ περιτυχὼν τῷ Λαΐῳ κατὰ τὴν ὁδὸν ἀγνοῶν τε καὶ ἀγνοούμενος ἀπέκτεινεν αὐτόν. οὐ γὰρ ἄν ποτε ὡς υἱὸς ἔνδον παρ’αὐτῶν τρεφόμενος ἠγνόησε τοὺς γονεῖς, ὡς τὸν μὲν αὐτῶν ἀποκτεῖναι, τὴν δὲ ἀγαγέσθαι πρὸς γάμον. ὅπως οὖν πάντα ταῦτα σωθῇ καὶ πληρωθῇ τὸ τῆς εἱμαρμένης δρᾶμα, φαντασίαν ὁ θεὸς διὰ τοῦ χρησμοῦ τῷ Λαΐῳ παρέσχεν ὡς δυναμένῳ φυλάξασθαι τὰ λεγόμενα, καὶ ἐπεὶ μεθυσθεὶς ἐπαιδοποιήσατο, ἐξέθηκεν τὸ γενόμενον παιδίον ὡς διαφθερῶν, ἥτις ἔκθεσις αἰτία τῶν ἀνοσίων μύθων ἐγένετο.
[Plutarque] fat. 570 a-b μετὰ δὴ ταῦτα, οἷον μέν ἐστι <τὸ> ἐξ ὑποθέσεως, ὅτι δὲ τοιοῦτον καὶ ἡ εἱμαρμένη, νοείσθω. ἐξ ὑποθέσεως δὴ ἔφαμεν τὸ μὴ καθ’ ἑαυτὸ τιθέμενον, ἀλλά πως ἑτέρῳ τινὶ ὡς ἀληθῶς ὑποτεθέν, ὁπόσα ἀκολουθίαν σημαίνει. « θεσμός τε Ἀδραστείας ὅδε· ἥτις ἂν ψυχὴ <θεῷ> συνοπαδὸς γενομένη κατίδῃ τι τῶν ἀληθῶν, μέχρι <τε> τῆς ἑτέρας περιόδου εἶναι ἀπήμονα· κἂν ἀεὶ δύνηται τοῦτο ποιεῖν, <ἀεὶ> ἀβλαβῆ εἶναι » [Platon Phaedr. 248 c 2-5]. τοιοῦτον μὲν δὴ τὸ ἐξ ὑποθέσεως ἅμα καὶ καθόλου. ὅτι δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη τοιοῦτον τυγχάνει ὄν, ἔκ τε τῆς οὐσίας αὐτῆς καὶ ἐκ τῆς προσηγορίας δῆλον. εἱμαρμένη τε γὰρ προσαγορεύεται ὡς ἂν εἰρομένη τις· θεσμὸς δὲ καὶ νόμος ὑπάρχει τῷ τὰ ἀκόλουθα τοῖς γινομένοις πολιτικῶς διατετάχθαι.
Seruius auct. ad Aen. 4,696 sunt {et} fata quae dicuntur denuntiatiua, sunt alia fata quae condicionalia uocantur. denuntiatiua sunt quae omni modo euentura decernunt, ut uerbi gratia Pompeius ter triumphaturus est: hoc illi fata decernunt, ut ubicumque terrarum fuerit, ter triumphet, nec potest aliter euenire: et ideo fatum quod hoc denuntiat denuntiatiuum uocatur. condicionale uero huius modi est Pompeius si post Pharsalicum bellum Aegypti litus attigerit, ferro peribit: hic non omni modo necesse erat ut uideret Aegyptum, sed si casus illum ad aliam regionem forte duxisset, euaserat. sic et apud Homerum Achilles refert, matrem deam sibi dixisse, ut si bello Troiano se subtraheret et reducem patriae daret, alta senecta uiueret, sed inglorius; si uero apud Troiam pugnando perseueraret, adeptus magnam gloriam primaeuus obcumberet. uides igitur condicionem fati sub duplici euentus expectatione pendere: Achilli enim dies statuta erat, qua domum repetens senex periret, sed quia bellum non reliquit, obiit quidem ante diem fato statutum, sed nec tum sine fato, quia de gemina fati auctoritate ueniebat utraque condicio.
Susanne Bobzien, Determinism and Freedom in Stoic Philosophy, Oxford, Clarendon, 1998, 175-233. Jürgen Hammerstaedt, «Nichts als ein Traum? Die Bedeutung der Weissagung in Ciceros Somnium Scipionis», Studi Italiani di Filologia Classica 20(2002), 154-170. Nicolas Lévi, La révélation finale à Rome. Cicéron, Ovide, Apulée, Paris, PUPS, 2014, 142-153. Roberta Montanari Caldini, « Necessità e libertà nel Somnium Scipionis : la morte dell’Emiliano », A&R n.s. 29, 1984, 17-41.
Artémidore somn. 1,1 ταύτῃ γὰρ ὄνειρος ἐνύπνιον διαφέρει, ᾗ συμβέβηκε τῷ μὲν εἶναι σημαντικῷ τῶν μελλόντων, τῷ δὲ τῶν ὄντων. […] ἔστι τοίνυν ἰδεῖν ταῦτα καθυποκειμένων ἤδη τῶν παθῶν οὐ πρόρρησιν ἔχοντα τῶν μελλόντων ἀλλ’ ὑπόμνησιν τῶν ὄντων. […] σαφὲς δὲ ἀπὸ τούτων ὅτι τῶν σωματικῶν ἃ μὲν δι’ ἔνδειαν ἃ δὲ διὰ περισσότητα ὁρᾶται, τῶν δ’ αὖ ψυχικῶν ἃ μὲν διὰ φόβον ἃ δὲ δι’ ἐλπίδα.
Artémidore somn. 1,2 ἔτι τῶν ὀνείρων οἱ μέν εἰσι θεωρηματικοὶ οἱ δὲ ἀλληγορικοί. καὶ θεωρηματικοὶ μὲν οἱ τῇ ἑαυτῶν θέᾳ προσεοικότες. […] ἀλληγορικοὶ δὲ οἱ δι’ ἄλλων ἄλλα σημαίνοντες, αἰνισσομένης ἐν αὐτοῖς φυσικῶς τι {καὶ} τῆς ψυχῆς.
Artémidore somn. 1,2 ἕπεται δὲ τούτοις τῷ μὲν ἐνυπνίῳ τῷ ἀσημάντῳ τὸ φάντασμα […], τῷ δὲ ὀνείρῳ ὅραμά τε καὶ χρηματισμός.
Macrobe somn. 1,3,2 omnium quae uidere sibi dormientes uidentur quinque sunt principales et diuersitates et nomina. aut enim est ὄνειρος secundum Graecos quod Latini somnium uocant, aut est ὅραμα quod uisio recte appellatur, aut est χρηματισμός quod oraculum nuncupatur, aut est ἐνύπνιον quod insomnium dicitur, aut est φάντασμα quod Cicero, quotiens opus hoc nomine fuit, uisum uocauit. (3.) ultima ex his duo cum uidentur, cura interpretationis indigna sunt, quia nihil diuinationis apportant, ἐνύπνιον dico et φάντασμα. (4.) est enim ἐνύπνιον quotiens cura oppressi animi corporisue siue fortunae, qualis uigilantem fatigauerat, talem se ingerit dormienti. […] (7.) φάντασμα uero, hoc est uisum, cum inter uigiliam et adultam quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula adhuc se uigilare aestimans qui dormire uix coepit aspicere uidetur irruentes in se uel passim uagantes formas a natura seu magnitudine seu specie discrepantes uariasque tempestates rerum uel laetas uel turbulentas. […] (8.) his duobus modis ad nullam noscendi futuri opem receptis, tribus ceteris in ingenium diuinationis instruimur. est oraculum quidem cum in somnis parens uel alia sancta grauisque persona seu sacerdos uel etiam deus aperte euenturum quid aut non euenturum, faciendum uitandumue denuntiat. (9.) uisio est autem cum id quis uidet quod eodem modo quo apparuerat eueniet. […] (10.) somnium prope uocatur quod tegit figuris et uelat ambagibus non nisi interpretatione intellegendam significationem rei quae demonstratur.
Cicéron diu. 2,128 naturam autem eam dico, qua numquam animus insistens agitatione et motu esse uacuus potest. is cum languore corporis nec membris uti nec sensibus potest, incidit in uisa uaria et incerta ex reliquiis, ut ait Aristoteles, inhaerentibus earum rerum quas uigilans gesserit aut cogitauerit; quarum perturbatione mirabiles interdum existunt species somniorum; quae si alia falsa, alia uera, qua nota internoscantur scire sane uelim.
Cicéron diu. 2,139-140 hi cum sustinentur membris et corpore et sensibus, omnia certiora cernunt, cogitant, sentiunt. cum autem haec subtracta sunt desertusque animus languore corporis, tum agitatur ipse per ses. itaque in eo et formae uersantur et actiones, et multa audiri, multa dici uidentur. (140.) haec scilicet in imbecillo remissoque animo multa omnibus modis confusa uariata uersantur, maxumeque reliquiae rerum earum mouentur in animis et agitantur, de quibus uigilantes aut cogitauimus aut egimus.
Aristote insom. 461ᵃ17-21 οὕτω καὶ ἐν τῷ καθεύδειν τὰ φαντάσματα καὶ αἱ ὑπόλοιποι κινήσεις αἱ συμβαίνουσαι ἀπὸ τῶν αἰσθημάτων […] ἀφανίζονται πάμπαν, ὁτὲ δὲ τεταραγμέναι φαίνονται αἱ ὄψεις καὶ τερατώδεις, καὶ οὐκ εἰρόμενα τὰ ἐνύπνια.
Aristote insom. 461ᵇ21-22 τούτων δὲ ἕκαστόν ἐστιν, ὥσπερ εἴρηται, ὑπόλειμμα τοῦ ἐν τῇ ἐνεργείᾳ αἰσθήματος.
Aristote diu. somn. 463ᵃ22-24 ὥσπερ γὰρ μέλλοντες πράττειν ἢ ἐν ταῖς πράξεσιν ὄντες ἢ πεπραχότες πολλάκις εὐθυονειρίᾳ ταύταις σύνεσμεν καὶ πράττομεν (αἴτιον δ’ ὅτι προωδοποιημένη τυγχάνει ἡ κίνησις ἀπὸ τῶν μεθ’ ἡμέραν ἀρχῶν), οὕτω πάλιν ἀναγκαῖον καὶ τὰς καθ’ ὕπνον κινήσεις πολλάκις ἀρχὰς εἶναι τῶν μεθ’ ἡμέραν πράξεων.
Cicéron diu. 1,59 audiui equidem ex te ipso, sed mihi saepius noster Sallustius narrauit, cum in illa fuga nobis gloriosa, patriae calamitosa in uilla quadam campi Atinatis maneres magnamque partem noctis uigilasses, ad lucem denique arte et grauiter dormire te coepisse; itaque, quamquam iter instaret, tamen silentium fieri iussisse <se> neque esse passum te excitari; cum autem experrectus esses hora secunda fere, te sibi somnium narrauisse: uisum tibi esse, cum in locis solis maestus errares, C. Marium cum fascibus laureatis quaerere ex te, quid tristis esses, cumque tu te patria ui pulsum esse dixisses, prehendisse eum dextram tuam et bono animo te iussisse esse lictorique proxumo tradidisse, ut te in monumentum suum deduceret, et dixisse in eo tibi salutem fore. tum et se exclamasse Sallustius narrat reditum tibi celerem et gloriosum paratum, et te ipsum uisum somnio delectari.
Cicéron diu. 2,140-141 ut mihi temporibus illis multum in animo Marius uersabatur recordanti quam ille grauem suum casum magno animo, quam constanti tulisset. hanc credo causam de illo somniandi fuisse. tibi autem de me cum sollicitudine cogitanti subito sum uisus emersus e flumine. inerant enim in utriusque nostrum animis uigilantium cogitationum uestigia. at quaedam adiuncta sunt, ut mihi de monumento Marii, tibi, quod equus, in quo ego uehebar, mecum una demersus rursus apparuit. (141.) an tu censes ullam anum tam deliram futuram fuisse, ut somniis crederet, nisi ista casu non numquam forte temere concurrerent? […] mihi quidem praeter hoc Marianum nihil sane, quod meminerim. frustra igitur consumptae tot noctes tam longa in aetate.
Cicéron rep. 6,10 post autem apparatu regio accepti sermonem in multam noctem produximus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur omniaque eius non facta solum, sed etiam dicta meminisset. deinde ut cubitum discessimus, me et de uia, et qui ad multam noctem uigilassem, artior quam solebat somnus complexus est. hic mihi (credo equidem ex hoc quod eramus locuti: fit enim fere ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale, quale de Homero scribit Ennius, de quo uidelicet saepissime uigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit ea forma quae mihi ex imagine eius quam ex ipso erat notior; quem ubi agnoui equidem cohorrui, sed ille: “ades – inquit – animo et omitte timorem, Scipio, et quae dicam trade memoriae”.
Cicéron Lael. 14 quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de inmortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat.
Cicéron ac. 2,88 cum experrectus esset Ennius non diceret se uidisse Homerum sed uisum esse […] nisi uero Ennium non putamus ita totum illud audiuisse “o pietas animi” [ann. 8 Vahlen² = 4 Skutsch], si modo id somniauit, ut si uigilans audiret. experrectus enim potuit illa uisa putare, ut erant, et somnia; dormienti uero aeque ac uigilanti probabantur.
Lucrèce 1,112-126
ignoratur enim quae sit natura animai,
nata sit an contra nascentibus insinuetur
et simul intereat nobiscum morte dirempta
an tenebras Orci uisat uastasque lacunas
an pecudes alias diuinitus insinuet se,
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno
detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum quae clara clueret;
etsi praeterea tamen esse Acherusia templa
Ennius aeternis exponit uersibus edens,
quo neque permanent animae neque corpora nostra,
sed quaedam simulacra modis pallentia miris;
unde sibi exortam semper florentis Homeri
commemorat speciem lacrimas effundere salsas
coepisse et rerum naturam expandere dictis.
Ennius ann. frg. 5-6 Vahlen = 2-3 Skutsch ap. Fronton ad M. Caes. 4,12,4 ; Cicéron ac. 2,51
… somno leni placidoque reuinctus
… uisus Homerus adesse poeta.
in somnis uidit prius quam sam discere coepit.
Cicéron rep. 1,15 sed ego, Tubero (nam tecum aperte, quod sentio, loquar) non nimis adsentior in omni isto genere nostro illi familiari, qui, quae uix coniectura qualia sint possumus suspicari, sic adfirmat, ut oculis ea cernere uideatur aut tractare plane manu. quo etiam sapientiorem Socratem soleo iudicare, qui omnem eius modi curam deposuerit eaque, quae de natura quaererentur, aut maiora, quam hominum ratio consequi posset, aut nihil omnino ad uitam hominum adtinere dixerit.
Cicéron rep. frg. 6,3 Ziegler ap. Favonius Eulogius 13,1 van Weddingen
imitatione Platonis Cicero de re publica scribens locum etiam de Eris Pamphyli reditu in uitam, qui ut ait rogo impositus reuixisset, multaque de inferis secreta narrasset non fabulosa ut ille assimulatione commentus est, sed sollertis somnii rationabili quadam imaginatione composuit, uidelicet scite significans haec quae de animae immortalitate dicerentur caeloque somniantium [<nec> somniantium perperam add. edd. ?] philosophorum esse commenta, nec fabulas incredibiles quas Epicurei derident, sed prudentium coniecturas.
Cicéron rep. frg. 6,7 Ziegler ap. Macrobe Somn. 1,1,9 ac priusquam somnii uerba consulimus, enodandum nobis est, a quo genere hominum Tullius memoret uel irrisam Platonis fabulam uel ne sibi idem eueniat non uereri.
Cicéron rep. frg. 6.4 Ziegler ap. Saint Augustin ciu. 22,28
quod quidem [sc. de mortuorum resurrectione] sic tangit in libris de re publica Tullius, ut eum [sc. Platonem] lusisse potius quam quod id uerum esset adfirmet dicere uoluisse.
Fabio STOK, « Un viaggio lungo un sogno », ID., Cicerone. Il sogno di Scipione, Venezia 1993, 9-34. Fabio STOK, « Cicerone e la politica del sogno », E. Scioli – C. Walde éds., Sub imagine somni: Nighttime Phenomena in Greco-Roman Culture, Pisa 2010, 103-117.
rep. frg. 6,12 Powell ap. Macrobe Somn. 1,4,2-3
cum enim Laelius quereretur, nullas Nasicae statuas in publico in interfecti tyranni remunerationem locatas, respondit Scipio post alia in haec uerba:
« … sed quamquam sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissimum uirtutis est praemium, tamen illa diuina uirtus non statuas plumbo inhaerentes, nec triumphos arescentibus laureis, sed stabiliora quaedam et uiridiora praemiorum genera desiderat ».
« quae tandem ista sunt? » inquit Laelius.
tum Scipio: « patimini me – inquit – quoniam tertium diem iam feriati sumus * ».
et cetera quibus ad narrationem somnii uenit, docens illa esse stabiliora et uiridiora praemiorum genera, quae ipse uidisset in caelo, bonis rerum publicarum seruata rectoribus.
rep. 6,12 hic cum exclamauisset Laelius ingemuissentque uehementius ceteri, leuiter adridens Scipio : « st ! quaeso – inquit – ne me e somno excitetis, et parumper audite cetera ».
Cf. Roberta MONTANARI CALDINI, « Il sorriso dell’Emiliano nel Somnium Scipionis », InvLuc 21, 1999, 79-91.
rep. 6,16 « …locum quem uides – erat autem {is} splendidissimo candore inter flammas circus elucens – quem uos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nuncupatis » ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia uidebantur […] iam ipsa terra ita mihi parua uisa est, ut me imperi nostri, quo quasi punctum eius attingimus, paeniteret.
rep. 6,17 nonne aspicis quae in templa ueneris ? nouem tibi orbibus uel potius globis conexa sunt omnia…
rep. 6,20-22 haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem […] « uides habitari in terra raris et angustis in locis […] (21.) cernis autem eandem terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam cingulis […] (22.) ex his ipsis cultis notisque terris num aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen uel Caucasum hunc, quem cernis, transcendere potuit uel illum Gangen transnatare ? »
rep. 6,25 quocirca si reditum in hunc locum desperaueris…
rep. 6,29 …nec hunc in locum nisi multis exagitati saeculis reuertuntur [sc. eorum animi qui se corporis uoluptatibus dediderunt].
rep. 6,29 ille discessit; ego somno solutus…
Lael. 14 quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de inmortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat.
rep. 1 frg. 1 Powell ap. Nonius p. 426 Mercier = 5,16,7 Gatti et al. sic quoniam plura beneficia continet patria, et est antiquior parens quam is qui creauit, maior ei profecto quam parenti debetur gratia.
rep. 6,16 sed sic, Scipio, ut auus hic tuus, ut ego qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae, cum magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est.
rep. 1,2 usus autem eius [sc. uirtutis] est maximus ciuitatis gubernatio, et earum ipsarum rerum quas isti in angulis personant reapse, non oratione, perfectio.
rep. 1,12 neque enim est ulla res in qua propius ad deorum numen uirtus accedat humana, quam ciuitatis aut condere nouas aut conseruare iam conditas.
rep. 6,29 hanc tu exerce optumis in rebus: sunt autem optumae curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus animus uelocius in hanc sedem et domum suam peruolabit.
rep. 1,39 est igitur – inquit Africanus – res publica res populi; populus autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatus.
rep. 6,13 nihil est enim illi principi deo qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati quae ciuitates appellantur.
rep. 1,26-27 quid porro aut praeclarum putet in rebus humanis, qui haec deorum regna perspexerit? aut diuturnum, qui cognouerit quid sit aeternum? aut gloriosum, qui uiderit quam parua sit terra, primum uniuersa, deinde ea pars eius quam homines incolant; quamque nos exiguae eius parti adfixi, plurimis ignotissimi gentibus, speremus tamen nostrum nomen uolitare et uagari latissime? (27.) […] quam est hic fortunatus putandus […] qui imperia consulatusque nostros in necessariis, non in expetendis rebus, muneris fungendi gratia subeundos, non praemiorum aut gloriae causa appetendos putet.
rep. 6,20 tu enim quam celebritatem sermonis hominum aut quam expetendam consequi gloriam potes?
rep. 6,22 quibus [sc. partibus] amputatis cernis profecto quantis in angustiis uestra se gloria dilatari uelit.
rep. 6,23 propter eluuiones exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam adsequi possumus.
rep. 6,25 quanti tandem est ista hominum gloria quae pertinere uix ad unius anni partem exiguam potest?
rep. 6,13 nihil est enim illi principi deo qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati quae ciuitates appellantur; harum rectores et conseruatores hinc profecti huc reuertuntur.
rep. 6,16 ea uita uia est in caelum et in hunc coetum eorum qui iam uixerunt et corpore laxati illum incolunt locum quem uides.
rep. 6,26 siquidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli aditum patet.
rep. 6,29 sunt autem optumae curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus animus uelocius in hanc sedem et domum suam peruolabit.
Jed W. Atkins, «L'arument du De republica et le Songe de Scipion», Les Études philosophiques 99 (2011), 455-469. Nicolas Lévi, La révélation finale à Rome. Cicéron, Ovide, Apulée, Paris, PUPS, 2014, 155-186 (ch. 4 «Le “Songe de Scipion” comme révélation finale : la place du Somnium dans l'économie du De republica»).
ap. Cicéron Q. fr. 2,12,1 (Cumes ou Pompéi, mai 54)
scribebam illa quae dixeram πολιτικά, spissum sane opus et operosum. sed si ex sententia successerit, bene erit opera posita; sin minus, in illud ipsum mare deiciemus quod spectantes scribimus.
ap. Cicéron Att. 4,16,2 (Rome, 1er juillet 54)
Varro, de quo ad me scribis, includetur in aliquem locum, si modo erit locus. sed nosti genus dialogorum meorum; ut in oratoriis, quos tu in caelum fers, non potuit mentio fieri cuiusquam ab iis qui disputant nisi eius qui illis notus aut auditus esset. hanc ego de re publica quam institui disputationem in Africani personam et Phili et Laeli <et> Manili contuli. adiunxi adulescentis Q. Tuberonem, P. Rutilium, duo Laeli generos, Scaeuolam et Fannium. itaque cogitabam, quoniam in singulis libris utor prohoemiis ut Aristoteles in iis quos ἐξωτερικοὺς uocat, aliquid efficere ut non sine causa istum appellarem, id quod intellego tibi placere. utinam modo conata efficere possim! rem enim, quod te non fugit, magnam complexus sum et plurimi oti, quo ego maxime egeo.
ap. Cicéron Q. fr. 3,5,1-2 (Tusculum, fin octobre – début novembre 54)
quod quaeris quid de illis libris egerim quos cum essem in Cumano scribere institui, non cessaui neque cesso, sed saepe iam scribendi totum consilium rationemque mutaui. nam iam duobus factis libris, in quibus nouendialibus feriis quae fuerunt Tuditano et Aquilio consulibus sermo est a me institutus Africani paulo ante mortem et Laeli, Phili, Manili, <P. Rutili,> Q. Tuberonis, et Laeli generorum, Fanni et Scaeuolae, sermo autem in nouem et dies et libros distributus de optimo statu ciuitatis et de optimo ciue (sane texebatur opus luculente hominumque dignitas aliquantum orationi ponderis adferebat), ii libri cum in Tusculano mihi legerentur audiente Sallustio, admonitus sum ab illo multo maiore auctoritate illis de rebus dici posse si ipse loquerer de re publica, praesertim cum essem non Heraclides Ponticus sed consularis et is qui in maximis uersatus in re publica rebus essem; quae tam antiquis hominibus attribuerem, ea uisum iri ficta esse; oratorum sermonem in illis nostris libris, quod esset de ratione dicendi, belle a me remouisse, ad eos tamen rettulisse quos ipse uidissem; Aristotelem denique quae de re publica et praestanti uiro scribat ipsum loqui. (2.) Commoui<t> me, et eo magis quod maximos motus nostrae ciuitatis attingere non poteram, quod erant inferiores quam illorum aetas qui loquebantur. ego autem id ipsum tum eram secutus, ne in nostra tempora incurrens offenderem quempiam. nunc et id uitabo et loquar ipse tecum et tamen illa quae institueram ad te, si Romam uenero, mittam. puto enim te existimaturum a me illos libros non sine aliquo meo stomacho esse relictos.
ap. Caelius fam. 8,1,4 (mai 51)
tui politici libri omnibus uigent.
ap. Cicéron Att. 6,2,3 (Laodicée, début de mai 50)
itaque istum ego locum [sc. rep. 2,8 … nec praeter Phliuntios ulli sunt …] totidem uerbis a Dicaearcho transtuli. Phliasios autem dici sciebam et ita fac ut habeas; nos quidem sic habemus. sed primo me ἀναλογία deceperat, Φλιοῦς, Ὀποῦς, Σιποῦς, quod Ὀπούντιοι, Σιπούντιοι; sed hoc continuo correximus.
Liste issue de : Roberta Caldini Montanari, Tradizione medievale ed edizione critica del Somnium Scipionis, Firenze 2002.
(*) Pour cette reconstitution, cf. Roberta Caldini Montanari, Tradizione medievale ed edizione critica del Somnium Scipionis, Firenze 2002.
Les expériences oniriques permettent de dévoiler des désirs et d’imaginer ce qu’il n’est pas possible de croire. Dans la partie la plus longue qui nous soit parvenue du sixième et dernier livre du De republica, et qui a eu une tradition manuscrite beaucoup plus importante que tout le reste de l’œuvre, Cicéron adopte le topos du songe pour introduire le voyage astral du protagoniste et trouve ainsi un équilibre parfait entre spéculation et imagination.
Se servant d’une technique narrative complexe, où un personnage interne au récit, Scipion Émilien, raconte un songe qu’il a fait en Afrique (le somnium Scipionis au sens subjectif), et dont le protagoniste avait été son grand-père, Scipion l’Africain (le somnium Scipionis au sens objectif), Cicéron développe plusieurs thèmes qui avaient une longue tradition littéraire et philosophique : l’oraculum, portant spécifiquement sur la carrière politique et militaire de Scipion Émilien, la révélation du destin des âmes après la mort et la description des sphères qui forment la structure de l’univers et qui produisent une harmonie musicale « céleste » par leur rotation. Une représentation géographique de la Terre permet enfin d’introduire le thème de la gloire, que Cicéron avait développé dans son De gloria, aujourd’hui perdu, écrit peu avant le De officiis, où cette question est également traitée en détail.
Dans ce séminaire, nous examinerons un certain nombre de problèmes textuels qui permettent de réfléchir, plus largement, à la forme littéraire du Somnium Scipionis, aux topoi des songes et des voyages dans l’au-delà dans la littérature antique, à la langue archaïsante de ce dialogue censé se dérouler en 129 av. J.‑C.
Grâce à la collaboration de Jean-Baptiste Guillaumin (MCF à l’UFR de latin et membre junior de l’IUF), une partie des séances sera réservée aux commentateurs tardo-antiques du Somnium, au rapport entre philosophie et encyclopédisme dans les interprétations de ce texte et, plus spécifiquement, à l’exposé d’astronomie que l’on trouve dans le Commentaire de Macrobe.
L’édition de référence du Songe de Scipion est celle de R. Caldini Montanari, Tradizione medievale ed edizione critica del Somnium Scipionis, Firenze 2002, mais il faudra également tenir compte de J. G. F. Powell, M. Tulli Ciceronis De re publica, De legibus, Cato Maior De senectute, Laelius De amicitia, Oxford 2006. Tous les textes étudiés seront distribués dans le cadre du séminaire.