Archives par mot-clé : Varro

Il Dubius sermo nella storia del pensiero linguistico antico

Billets, , , , , , ,

Plin. epist. 3.5.5 Dubii sermonis octo: scripsit sub Nerone nouissimis annis, cum omne studiorum genus paulo liberius et erectius periculosum seruitus fecisset.

Plin. nat. praef. 28 ego plane meis adici posse multa confiteor, nec his solis, sed et omnibus quos edidi, ut obiter caueam istos Homeromastigas (ita enim uerius dixerim), quoniam audio et stoicos et dialecticos epicureos quoque [uulg.: Epicureosque ms. London, British Library Arundel 98] – nam de grammaticis semper exspectaui – parturire aduersus libellos, quos de grammatica edidi, et subinde abortus facere iam decem annis, cum celerius etiam elephanti pariant.

Quint. inst. 1.6.4 eius [sc. analogiae] haec uis est, ut id quod dubium est ad aliquid simile de quo non quaeritur referat, et incerta certis probet.

Il problema dei monosillabi

Varro ling. 8.64‑65 secundo quod Crates [fr. 102 Broggiato], cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse uocabula nostra, sed penitus barbara, qu<a>eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos uocant barbaros cum casibus dica<n>t [add. Laetus]. (65.) quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt Alacco Alaccus [Weisgerber : alaucus F] et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si<n>t [add. Rholandellus] singulis casibus, ideo eas {litteras Graecas} [del. Mette] nominari, sic Graeci nostra senis casibus non quinis [Laetus : quinis non F] dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia.

Varro ling. 9.51‑52 dicunt, quod uocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo<rum> [add. L. Spengel] dicatur esse analogia quae ab similibus uerbis similiter esse<nt> [add. L. Spengel] declinata. quare non solum in uocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed <ne> [add. Aldus] in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. (52.) quod si quis in hoc quoque uelit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni<m> dicunt ipsi alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in uoce quae singulos habeant casus, in rebus pluri{mi}s [del. Goetz et Schoell]; quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt uocabulis casus, item ea inter se qua<e> ternos [Koeler : quaternos F], sic qu<a>e singulos habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, {huiusce E} [del. L. Spengel] huic E.

Char. 63.16-17 (GL i. 51.18-19) tractabimus ergo primum nomina polusyllaba polusyllaborumque quaestiones [<deinde monosyllaba monosyllaborumque quaestiones> add. Putschen].

Quint. inst. 1.6.4 quod efficitur duplici uia: comparatione similium in extremis maxime syllabis, propter quod ea quae sunt e singulis negantur debere rationem, et deminutione.

frr. 78 et 92 D.C. = 21 et 92 M.1 = 70 and 31 M.2 = 14.11-20 et 18.5-7 B. = lxxx L.
Char. 175.25-176.9 (GL i. 138.18-139.6) (1.) os: monosyllaba extra analogiam esse Plinius eodem libro VI scribit et addit eo magis consuetudinem in eo esse retinendam; Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157]: uelim ego osse arare campum cereum; Varro quoque [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse—inquit—scribebant, non osso. ossum dici non potest, quoniam neutrale nomen quodcumque nominatiuo singulari M littera terminatur in BVS syllabam datiuo et ablatiuo plurali dari non potest, ut aptum bonum cauum datum. Gellius tamen libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius—inquit—ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque. (2.) ossu: ‘quidam ut ueru genu putarunt—inquit Plinius eodem libro VI —posse censeri.’ nam ut ueribus genibus, ossibus quoque dici posse manifestum est.

Char. 68.27-69.7 (GL i. 55.2-8) si uero correpta finiatur E [sc. ablatiuus], in I mutat et adiuncta S facit genetiuum, ut ab hoc rege huius regis, ab hoc osse huius ossis. sic enim debet declinari, non ab hoc osso, sicut Varro dicit [Varro fr. op. inc. 28 Salvadore]: osse scribebant, Titinius [Titin. CRF 160 = CT 157] uelim ego osse arare campum cereum. huius nominatiuus est hoc os, quamuis <Gellius> libro XXXIII [Gell. HRR i. 26 = AR ii. 27 = FRHist no. 14 fr. 9]: caluariaeque eius ipsum ossum expurgarunt inauraueruntque.

Primitivi e derivati

Varro ling. 10.15-16 secunda diuisio est de his uerbis quae declinari possunt, quod alia sunt a uoluntate, alia a natura. uoluntatem appello, cum unus quiuis a nomine <aliquo rei> [add. Mette] aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum uniuersi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is uelit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus uoluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, naturalis ad {o}rationem [del. Augustinus]. (16.) quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Capuanus, quod in consuetudine uehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co<m>muni consuetudine uerborum <a>egrotat, quod oritur e populo multiplici <et> [add. Groth] imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia.

Varro ling. 8.35 ab {h}isdem uocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae<oe> [Mette : Athenae<i> Laetus], ab altera Athenae{i}is [Dahlmann : Athenaiis F], a tertia Athen<a>eopolitae.

fr. 95 D.C. = 94 M. = 39,17-40,13 B. = xcvii L.
Pomp. GL v. 144.5-31 ergo principalia sunt quae a natura fiunt, deriuatiua quae inde nascuntur, diminutiua quae etiam sensum minuunt. et de principalibus et de diminutiuis est ratio; de deriuatiuis nulla ratio est. idcirco in deriuationibus sequere praecepta Plinii Secundi. ait enim: debes quidem adquiescere regulis, sed in deriuatiuis sequere auctoritatem. uide ne uelis aliud dicere, quam legisti. Alba ciuitas: alii dicunt Albanus, alii Albensis. quae ratio est? numquid possumus scire, quare sic {quid} inuenitur. Caesar quidem in libris analogicis uoluit dicere discretionem [GRFF 12 = F8 Garcea]. ait sic Caesar in libris analogiae: duae sunt Albae, alia ista quam nouimus in Aricia, et alia hic in Italia. uolentes Romani discretionem facere, istos Albanos dixerunt, illos Albenses. non quoniam nescientes unam deriuationem esse hoc fecerunt, Caesar hoc dixit [{Caesar hoc dixit} secl. Mazzarino], sed ut facerent discretionem inter colonos [{inter colonos} secl. Mazzarino], inter illos et istos. Plinius Secundus negat et ait sic: indifferenter haec inueniuntur. nam puta hoc bene dicimus de Alba. quid facimus de Antia? puta si dicas Antia, alter Antiates dicitur, alter Antianus. quo modo possumus inuenire istas deriuationes? quae ratio est ut ita sint? Siculus et Siciliensis inuenimus. quae ratio est? Sardus et Sardiniensis. quamquam in Cicerone in Scauriana [cf. Cic. Scaur. 42] inuenimus istam discretionem de Sardis et Sardiniensibus, ut illos incolas, illos aduenas doceat. sed tamen melius est ut sequaris praeceptum tanti uiri, Plinii Secundi.

Quint. inst. 1.6.15 quid uero quae tota positionis eiusdem in diuersos flexus eunt, cum Alba faciat Albanos et Albensis, uolo uolui et uolaui?

Classi nominali e pronominali

Varro ling. 8.36 sic ex diuersis uerbis multa facta in declinando inueniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab soluendo {ab}luo [corr. Suerdsioeus] {ab}luam [corr. Augustinus]. omnia fere nostra <n>omina [corr. L. Spengel] uirilia [Scaliger : liberalia F] et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea<de>m <in> [add. L. Spengel] dand<i> [Laetus : dant F]: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia<e> [add. Laetus], eadem in dandi, uireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius, <Marcus et Marcius> [add. Groth] et co<m>mune, ut huius Plauti et Marci.

Varro ling. 10.17 tertia diuisio est: quae uerba declinata natura, ea diuiduntur [L. Spengel: diuiditur F] in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tempora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac diuisione singulis partibus tres reliqu{er}<a>e [corr. Müller] dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt uerba, si {non} [del. Canal] conueniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem.

Varro ling. 8.44-45 quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam [Lachmann: iam F] qua diuiditur oratio secundum [Lachmann: secuta ut F] naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. has uocant quidam [Laetus: quidem F] ‘appellandi’, ‘dicendi’, ‘adminiculandi’, ‘iungendi’. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que [<et ue> add. dub. Goetz et Schoell app. crit. : ut <scribens et legens> em. Zippmann], adminiculandi ut docte et commode. (45.) appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam ‘prouocabula’ qu<a>e sunt ut quis, qu<a>e; <‘uocabula’> [add. Laetus] ut scutum, {ut} [del. Bentinus] gladium; ‘nomina’ ut Romulus, Remus; ‘pronomina’ ut hic, h<a>ec. duo media dicuntur ‘nominatus’; prima et extrema ‘articuli’. primum genus est infinitum, secundum ut infinitum, tertium ut {ef}finitum [corr. Augustinus], quartum finitum.

Varro ling. 8.80 differunt [sc. nomina] a uocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris <H>elena, cum uocabula sint infinita ac res com<m>unis designent{ur} [B Augustinus], ut uir mulier.

D.L. 7.58 ἔστι δὲ προσηγορία μὲν κατὰ τὸν Διογένην [SVF 22] μέρος λόγου σημαῖνον κοινὴν ποιότητα, οἷον ἄνθρωπος, ἵππος· ὄνομα δέ ἐστι μέρος λόγου δηλοῦν ἰδίαν ποιότητα, οἷον Διογένης, Σωκράτης.

Pomp. GL v. 201.2-202.3 omnia pronomina aut finita sunt aut infinita: finita illa dicuntur quae recipiunt personas; e contrario illa omnia quae non recipiunt personas infinita sunt sine dubio. plane Plinius Secundus notauit grammaticos in hac definitione [Plin. dub. serm. fr. 115B M.2 = XCIC L. (deest in D.C., B.)]; non notauit inperitiae, sed inertiae ad loquendum. est subtile aliquid, legimus apud eos qui scripserunt de argumentis, quod non idem est quod accidit, et idem est cui accidit, longe diuersum est. puta febres possunt mihi accidere, nec tamen febres hoc sunt quod et ego sum; uirus potest mihi accidere, nec tamen idem est quod et ego sum. illud dicitur accidens, quod potest et recidere [em. Keil : recedere codd.]. ergo aliud est quod accidit, aliud cui accidit. uide quo modo deprehendit inperitiam loquendi: aliud est quod accidit, aliud cui accidit. da finita pronomina. ego tu ille. da personas. ego tu ille. ecce eaedem sunt personae, eadem sunt finita pronomina. dixi tibi quia non est unum quod accidit et cui accidit. si dixeris finita pronomina esse ego tu ille, personas esse ego tu ille, iam incipit illud quod negabamus fieri. nam {finita sunt pronomina} [secl. Keil] quae sunt finita pronomina? ego tu ille. quae sunt personae? ego tu ille. si ipsae sunt personae {eadem sunt} [secl. Keil], quae sunt finita pronomina, ergo ecce incipit contingere ut unum sit quod accidit et cui accidit; quod non potest fieri per rerum naturam. idcirco melius ita definiunt, ut dicas “pronomina <finita> [add. Keil] sunt ea quae et personae”. et hoc uerum est, pronomina finita sunt ea quae sunt etiam personae. ne dicas id quod accidit et id cui accidit {pronomina finita sunt, quae et personae, sed haec definita esse pronomina, quibus accidunt personae} [secl. Keil]. nam si dicas, quae res accidit et cui accidit, simul incipit non esse congruum. debent enim differre ista, quod accidit et cui accidit; quo fit ut naturaliter non possit dici. ergo melius ita dicimus, pronomina finita illa sunt quae sunt etiam personae.
sunt autem pronomina finita <tria> {ego tu ille} [corr. Wilmanns, Varro frg. 99 app. crit., sec. Wachsmuth], infinita septem, minus quam finita sex, possessiua quinque. et haec sunt pronomina <XXI> [add. Keil], in rerum natura plus non inuenies [Wilmanns loc. cit. : inuenis codd.]. omnia pronomina, quae sunt inuenta in Latina lingua, ista sunt: finita sunt tria, ego tu ille; infinita <sunt> [add. Keil] septem, quis qualis talis quantus tantus quotus totus; minus quam finita sunt sex, ipse iste is hic idem sui; possessiua sunt quinque, meus tuus suus noster uester: alia pronomina non inuenies. sed dicere mihi habes, dixisti mihi alia pronomina non inueniri, sed inueni alia. dico tibi, ego dixi quia non sunt primigenia, quae dicit Varro [GRFF 259 = fr. 123 Goetz–Schoell], sed deductiua.

Cledon. GL v. 50.14-18 Probus [fr. dub. V et XXVIII Aistermann, cfr. fr. dub. XV et XLVIII-LI] quattuor species fecit tantum et ipsis omnia pronomina inposuit XXI; sed longe a ueritate, quia multo plura inueniuntur. sed siqua alia inuenta fuerint, ab istis oriuntur principalibus, quia ista primigenia dicuntur et ex ipsis fiunt alia pronomia, ut quisquis quispiam quisnam aliquis.

fr. 101 D.C. = 109 M.1 = 111 M.2 = p. 33,23-31 B. [deest in L.]
Ps. Prob. inst. GL iv. 133.7-13 sane hoc monemus, quod Plinius Secundus hic tunc uoluit dici pronomen, quando solum reperitur declinari, ut puta hic huius et cetera sequentia; at uero si cum alia parte orationis inueniatur declinari, articulum appellari, ut puta hic Cato huius Catonis et cetera sequentia. sed haec discretio a Plinio Secundo cunctis artis latoribus superuacue uisa est constitui, siquidem omnis oratio octo partibus tantum instituta sit pronuntiari.

fr. 102 D.C. = 110 M.1 = 112 M.2 = p. 33,9-14 B. [deest in L.]
Ps. Prob. inst. GL iv. 137.11-15 nunc etiam monemus, quod Plinius Secundus pronomina possessiua et per quandam mixturam sic putauit esse declinanda, id est intrinsecus et extrinsecus. sed hoc superuacue cunctis artis latoribus uisum est disputari, quandoquidem eadem mixtura non habeat rationem, ad quam causam proficiat.

fr. 104 D.C. = 112 M.1 = 114 M.2 = p. 33,5-8 B. = C L.
Ps. Prob. inst. GL iv. 131.22-24 de persona. personae pronominum [ed. Maii : pronominibus RB] sunt tres, prima ego, secunda tu, tertia ille. hae finitis pronominibus accidunt tantum; item, ut uult Plinius Secundus, et possessiuis.

Varro ling. 6.37 primigenia dicuntur uerba ut lego, scribo, sto, sedeo et cetera, quae non sunt ab aliquo uerbo, sed suas habent radices. contra uerba declinata sunt, quae ab aliquo oriuntur, ut ab lego legis, legit, legam et sic {in} indidem hinc permulta.

Cledon. GL v. 49,27-32 quae recipiunt personas [Don. mai. 629.6]: Plinius artigraphos dicentes pronominibus finitis accidere personas reprehendit [Plin. dub. serm. fr. 106 D.C. = 113A M.1 = 115A M.2 = p. 33,16-21 B. (deest in L.)]. tunc enim bene diceretur, si aliud esset pronomen finitum, aliud persona. non enim una res potest esse quae accidit et cui accidit. «ergo melius ita dicendum est – ait – eadem esse finita pronomina quae sunt etiam personae».

Il catalogo linguistico pliniano

fr. 124 D.C. = 119 M.1 = 121 M.2 = 44.2-13 B. [deest L.] + fr. 128 D.C. = 122 M.1 = 124 M.2 = 44.14-20 B. = cv L.
Serv. in Don. mai. 3 3.9-10 (GL iv. 447.5-13) + Pomp. 29.10-30.13 (GL v. 292.10-27)
(A)
quaesitum est apud Plinium Secundum quid interesset inter figuras et uitia. nam cum figurae ad ornatum adhibeantur, uitia uitentur, eadem autem inueniantur exempla tam in figuris quam in uitiis, debet aliqua esse discretio. quidquid ergo scientes facimus nouitatis cupidi, quod tamen idoneorum auctorum firmatur exemplis, figura dicitur. quidquid autem ignorantes ponimus, uitium putatur. (10.) nam sicut superius diximus [cf. Serv. in Don. mai. 3 3.7 (GL iv. 446.37-447.1).], sciens qui dicat pars in frusta secant [Verg. Aen. 1.212] et causa uarietatis hoc dicat, figuram facit; si autem nescius, cum aliud uelit dicere, incongrue inter se numeros iunxerit, soloecismum fecisse iudicatur.
(B)
ergo melius est breuiter dicere plane: soloecismus dicitur in soluta oratione; in poemate schema nominatur. Plinius sic dicit: ‘quando sit soloecismus, quando sit schema, sola intellegentia discernit.’ noli te referre ad aliud, quod diximus de metaplasmis [cf. Pomp. 5.11-7.7 (GL v. 283.34-284.18),]. nam {et} [secl. Kaster 1988: 152] in soloecismo hoc quaeritur, utrum sciens hoc fecerit, an nesciens: si sciens fecerit, erit schema; si nesciens fecerit, erit soloecismus. qua ratione? puta pars in frusta secant: diximus in metaplasmis et barbarismis quod haec sit discretio, ut, si stat uersus etiam sine illa necessitate, ut barbarismus sit; si autem non stat, nisi uitium feceris, metaplasmus est. in hoc loco quid dicemus? pars in frusta secant et pars in frusta secat [Verg. Aen. 1.212], et ita et ita stat uersus. unde apparet quoniam adfectauit nouitatem. nefas est autem de isto tanto uiro credere per imperitiam hoc fecisse, non per scientiam adfectasse nouitatem. ergo sola discretio scientia erit inter uitium et uirtutem; nam sic appellauit [sc. Serv. in Don. mai. 3 1.1 (GL 443.31-33)] figuras, uirtutes: sola ergo discretio erit scientia. ceterum si nesciens quis fecerit, sine dubio dicetur soloecismus; si sciens fecerit, dicetur schema.

 

Forma, natura e convenzione

Billets, , , ,

1. I criteri dell’analogia nominale

Varro ling. 10,21 nominatui [Müller : nominatus F] ut similis sit nominatus, habere debet ut sit eodem genere, specie eadem, sic casu, exitu {eius} [del. Mette]: {genere} <specie>, ut si nomen est quod conferas, cum quo conferas sit nomen; {specie simile} <genere> [genere et specie transp. Luebbert, qui etiam simile del.], ut non solum <unum sed> [add. Müller, Augustinus] utrumque  sit uirile; casu {simile} [del. L. Spengel], ut si alterum sit dandi, item alterum sit dandi; exitu, ut quas unum habeat extremas litteras, easdem alterum habeat.

Pomp. GL 5,197,22‑198,2 quae est analogia? conparatio similium. Latine proportio dicitur: analogia Graece, Latine proportio. sed ita illam definit [sc. Donatus]: ‘analogia est conparatio’. fit octo modis: ut sint sex illae partes quae accidunt nomini <similes> [add. Keil]; sex autem accidunt nomini ista, qualitas conparatio genus numerus figura casus, ecce sex partes; exitus syllabarum ut sit similis: puta illud in VS exit et illud in VS; paenultimarum ratio ut sit similis, ut aut uocales {syllabae} [del. Keil] sint aut consonantes; deinde ut tempora sint similia: si illa breuis est, et illa breuis sit. de istis omnibus rebus, si unum minus fuerit, iam non stat analogia; de his rebus, quae positae sunt apud Caesarem [fr. 9 Garcea = GRFF 11], siquid minus fuerit, iam non stabit ratio analogiae. ait enim Caesar: nisi omnia consentiunt [corr. Holford-Strevens : consentiant codd.] inter se, non potest fieri ut nominis similitudo sit.

2. Gli schemi flessivi

G. E. Bean, Turkey’s southern shore, London 1968, p. 55, ‘Perge. Gaming Table’.
Cf. P. Barresi, "Su una tabula lusoria da Gortina", Annuario della Scuola Archeologica di Atene 60-62, 1998-2000, 249-271.

Varro ling. 10,22 ad hunc quadruplicem fontem ordines deriguntur bini, uni transuersi, alteri derecti, ut in tabula solet in qua latrunculis [Bentinus : latrunculus F] ludunt. transuersi sunt qui ab recto casu obliqui declinantur, ut albus albi albo; derecti sunt qui ab recto casu in rectos declinantur, ut albus alba album; utrique sunt partibus senis. transuersorum ordinum partes appellantur [Aldus : expellantur F] casus, derectorum genera [Augustinus : genere F], utrisque inter se implicatis forma.

Varro ling. 10,43-44 nonnunquam rationes habet implicatas duas, ut sit una derecta, altera transuersa. quod dico, apertius sic fiet. esto sic expositos esse numeros, ut in primo uersu sit unum duo quattuor, in secundo decem uiginti quadraginta, in tertio centum ducenti quadringenti. in hac formula numerorum duo inerunt quos dixi logoe, qui diuersas faciant analogias: unus duplex qui est in obliquis uersibus, quod est ut unus ad duo, sic duo ad quattuor; alter decemplex in directis ordinibus, quod est ut unum ad decem, sic decem ad centum. (44.) similiter in uerborum declinationibus est biuium, quod et ab recto casu < in obliquos declinantur et ab recto casu> in rectu<m> [add. L. Spengel], ita ut formulam similiter efficiant, quod sit primo uersu hic albus, huic albo, huius albi, secundo h<a>ec alba, huic albae, huius albae, tertio hoc album, huic albo, huius albi. itaque fiunt per obliquas declinationes ex his analogiae hoc genus Albius Atrius, Albio Atrio, per directas declinationes Albius Atrius, Albia Atria: quae scilicet erit particula ex illa {uicenaria Atria quae scilicet centenaria} [dub. del. Goetz–Schoell n. ad loc.] formula analogiarum, de qua supra dixi.

Nicom. ar. 1,19,9-10 ἔστω δὲ τὸ διάγραμμα τοιοῦτον · ἐκκείσθω ἐν μὲν τῷ πρώτῳ στίχῳ ὁ ἀπὸ μονάδος φυσικὸς ἀριθμός, εἶτα ἑξῆς οἱ κελευσθέντες τῶν τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν.

Nicom. ar. 1,19,13 καὶ αὗται ἐν τῷ τοῦ διαγράμματος ὕφει πεφώρανται τάξει ἐκκείμεναι ὑπὲρ αὐτοὺς τοὺς τετραπλασίους καὶ ἐπὶ τῶν ἀκολούθων τοῦ πολλαπλασίου εἰδῶν τὸ ἀνάλογον μέχρι παντὸς προχωρεῖ.

Varro ling. 10,45 analogia quae dicitur, eius genera sunt duo: unum deiunctum sic est: ut unum ad duo sic decem ad uiginti; alterum coniunctum sic: ut est unum ad duo, sic duo ad quattuor.

Nicom. ar. 2,21,5-6 συνημμένη λέγεται ἡ τοιαύτη ἀναλογία … διεζευγμένη λέγεται ἡ τοιαύτη μεσότης τε καὶ ἀναλογία.

F. Acerbi, Il silenzio delle sirene, Roma 2010.
A. M. Riggsby, Mosaics of Knowledge, Oxford 2019.

3. La dicotomia materia vs. figura

Varrone ling. 10,9-12 quare quae et cuius modi sunt genera similitudinum ad hanc rem, perspiciendum ei qui declinationes uerborum pro portione sintne qu<a>eret. quem [Müller : quod F] locum, quod est difficilis, qui de his rebus scripserunt aut uitauerunt aut inceperunt neque adsequi potuerunt. (10.) itaque in eo dissensio neque ea unius modi apparet: nam alii de omnibus uniuersis discriminibus posuerunt numerum, ut Dionysius Sidonius, qui scripsit ea{s} [corr. L. Spengel] esse septuaginta unum [L. Spengel : unam F], alii partis [Müller : partes F] eius quae habe{n}t [corr. Müller] casus, cuius eidem hic cum dicat esse discrimina quadraginta [Valla : quadringenta F] septem, Aristocles rettulit in litteras XIIII, Parmeniscus VIII, sic alii pauciora aut plura. (11.) quarum similitudinum si esset origo recte capta et inde orsa ratio, minus erraret<ur> [corr. Vetranius] in declinationibus u<er>borum [corr. Valla]. quarum ego principia prima duum generum sola arbitror esse, ad quae [Aldus : atque F] similitudines exigi oporteat: e quis unum positum in uerborum materia, alterum ut in materiae figura, quae ex declinatione fit. (12.) nam debet esse unum, ut uerbum uerbo, unde declinetur, sit simile; alterum, ut e uerbo in uerbum declinatio, ad quam conferetur, eiusdem modi sit: alias enim ab similibus uerbis similiter declinantur, ut ab herus ferus, hero fero, alias dissimiliter herus ferus, heri ferum. cum utrumque et uerbum uerbo erit simile et declinatio declinationi, tum denique dicam esse simile ac duplicem et perfectam similitudinem habere, id quod postulat analogiam.

Diom. GL 1,513,1-3 et Varro [GRFF 286 = fr. 89 Goetz–Schoell] dicit inter rhythmum qui Latine numerus uocatur et metrum hoc interesse quod inter materiam et regulam.

4. La categoria del numero

Varro ling. 8,48 et in multitudine ut unum significat pater, plures patres, sic omnia debuerunt esse bina. sed et singularia solum sunt multa, ut cicer, siser (nemo enim dicit cicera, sisera) et multitudinis sunt, ut salinae <balneae> [add. L. Spengel] (non enim ab his singulari specie dicitur salina et balnea). neque ab eo quod dicunt balneum habet multitudinis consuetudo; nam quod est ut praedium balneum, debuerunt esse plura, ut praedia balnea, quod non est: non est ergo in his quoque analogia.

Varro ling. 9,63 qui autem eas [sc.  analogias] reprehendunt, quod alia uocabula singularia sint solum, ut cicer, alia multitudinis solum, ut scalae, cum debuerint omnia esse duplicia, ut equus equi, analogiae fundamentum esse obliuiscuntur naturam et usu<m>.

Varro ling. 9,66-67 item qui reprehendunt, quod non dicatur ut unguentum unguenta uinum uina sic acetum aceta garum gara, faciunt imperite: qui ibi desiderant multitudinis uocabulum, quae sub mensuram ac pondera potius quam sub numerum succedunt: nam in plumbo, {oleo} a<r>ge<n>to, cum incrementum accessit, dicimus {enim} multum {oleum}, sic multum plumbum, argentum; non {multa olea} plumba, argenta, cum quae ex hisce fiant, dicamus plumbea et argentea (aliud enim cum argenteum: nam id tum cum iam uas: argent<e>um enim, si pocillum aut quid item): quod pocilla argentea multa, non quod argentum multum. (67.) ea, natura in quibus est mensura, non numerus, si genera in se habe<n>t plura et ea in usum uenerunt, a genere multo, sic uina et unguenta, dicta: alii generis enim uinum quod Chio, aliud quod Lesb{i}o, sic ex regionibus aliis. qua<r>e [Mette: † quae] ipsa dicuntur nunc melius unguent{i}a <quam unguentum> [Mette, Traglia: unguent{i}a, cui], cui nunc genera aliquot. si item discrimina magna essent olei et aceti et sic ceterarum rerum eiusmodi in usu co<m>muni, diceretur sic olea et <aceta ut> uina [Kent, Mette, Traglia: sic olea ut uina]. quare in utraque re <i>nique rescindere conantur analogias [Kent, Mette, Traglia: analogiam], {s}et cum in dissimili usu similia uocabula qu<a>erant et cum item ea quae metimur atque ea quae numeramus dici putent oportere.

5. Natura, usus e utilitas

Varro ling. 9,48 cum, inquit, utilitatis causa introducta sit oratio, sequendum non quae habebit similitudinem, sed quae utilitatem. ego utilitatis causa orationem factam concedo, sed ut uestimenta: quare ut hic similitudines sequimur, ut uirilis tunica sit uirili similis, item toga togae, sic mulierum stola ut sit stola<e> proportione et pallium pallio simile, sic cum sint nomina utilitatis causa, tamen uirilia inter se similia, item muliebria inter se sequi debemus.

Varro ling. 8,26-27 omnis oratio cum debeat dirigi ad utilitatem, ad quam tum denique peruenit, si est aperta et breuis (quae petimus, quod obscurus et longus orator est odio), {et cum efficiat} aperta, ut intellegatur, breuis, ut cito intellegatur, et <cum efficiat> aperta<m> consuetudo, breuem temperantia loquentis, et utrumque fieri possit sine analogia, ni{c}hil ea opus est. neque enim, utrum Herculi an Herculis clauam dici oporteat, si doceat analogia, cum utrumque sit in consuetudine, non neglegendum {sunt}, quod aeque sunt et breui<a> et aperta. (27.) praeterea quo{d}ius utilitatis causa quaeque res sit inuenta, si ex ea quis id sit consecutus, amplius ea<m> scrutari cum sit nimium otiosi, et cum utilitatis causa uerba ideo sint imposita rebus ut ea<s> significent, si id consequimur una consuetudine, ni{c}hil prodest analogia.

Lucr. 5,1029-1032
at uarios linguae sonitus natura subegit 
mittere et utilitas expressit nomina rerum
non alia longe ratione atque ipsa uidetur
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

Epic. ep. Hdt. 75 ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα ἐξ ἀρχῆς μὴ θέσει γενέσθαι, ἀλλ’ αὐτὰς τὰς φύσεις τῶν ἀνθρώπων καθ’ ἕκαστα ἔθνη ἴδια πασχούσας πάθη καὶ ἴδια λαμβανούσας φαντάσματα ἰδίως τὸν ἀέρα ἐκπέμπειν στελλόμενον ὑφ’ ἑκάστων τῶν παθῶν καὶ τῶν φαντασμάτων, ὡς ἄν ποτε καὶ ἡ παρὰ τοὺς τόπους τῶν ἐθνῶν διαφορὰ εἴη.

Epic. ep. Hdt. 76 ὕστερον δὲ κοινῶς καθ’ ἕκαστα ἔθνη τὰ ἴδια τεθῆναι πρὸς τὸ τὰς δηλώσεις ἧττον ἀμφιβόλους γενέσθαι ἀλλήλαις [pler. codd. : ἀλλήλοις Meibom] καὶ συντομωτέρως δηλουμένας.

Varro ling. 8,7-8 qui s<i> non numquam offendunt non est mirum: et enim illi qui primi nomina imposuerunt rebus fortasse an in quibusdam sint lapsi: uoluis<se> enim putant singularis res notare, ut ex his in multitudine<m> declinaretur, ab homine homines; sic mares liberos uoluisse notari, ut ex his feminae declinarentur, ut est ab Terentio Terentia; sic in recto casu quas imponerent uoces, ut illinc essent futurae quae [Barwick 1957 p.36s. n. 3: quo] declinarentur: sed haec in omnibus tenere nequisse, quod et una<e> et <plures> [Goetz Schoell app., Dahlmann: et unae{t} dicuntur] dicuntur scopae et mas et femina aquila et recto et obliquo uocabulo uis. cur haec non tam si<n>t in culpa quam putant, pleraque soluere non difficile, sed nunc non necesse: non enim qui potuerint adsequi sed qui uoluerint, ad hoc quod propositum refert, quod ni{c}hilo minus declinari potest ab eo quod imposiuerunt scopae scopa, quam si imposuissent scopa, ab eo scopae, et sic alia.

Varro ling. 10,53 impositio est in nostro dominatu, nos in natura<e>: quemadmodum enim quisque uolt, imponit nomen, at declinat, quemadmodum uolt natura.

Varro ling. 6,3 ea [sc. natura] enim dux fuit ad uocabula imponenda homini.

6. Il convenzionalismo di Cesare

Gell. 19,8,7-10 tunc prolato libro de analogia [fr. 11b Garcea = GRFF 3a] primo uerba haec ex eo pauca memoriae mandaui. (8.) nam cum supra dixisset neque caelum triticumue neque harenam multitudinis significationem pati, num tu—inquit—harum rerum natura accidere arbitraris, quod unam terram ac plures terras et urbem et urbes et imperium et imperia dicamus, neque quadrigas in unam nominis figuram redigere neque harenam in multitudinis appellationem conuertere possimus? (9.) his deinde uerbis lectis ibi Fronto ad illum poetam ‘uideturne tibi – inquit – C. Caesar de statu uerbi contra te satis aperte satisque constanter pronuntiasse?’(10.) tunc permotus auctoritate libri poeta: ‘si a Caesare – inquit – ius prouocandi foret, ego nunc ab hoc Caesaris libro prouocassem. sed quoniam ipse rationem sententiae suae reddere supersedit, nos te nunc rogamus, ut dicas, quam esse causam uitii putes et in quadriga dicenda et in harenis’.

 

 

 

 

La classificazione delle parti del discorso

Billets, , ,

1. La tertia diuisio: le classi morfolessicali

Varro ling. 8,36 sic ex diuersis uerbis multa facta in declinando inueniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab soluendo {ab}luo [corr. Suerdsioeus] {ab}luam [corr. Augustinus]. omnia fere nostra <n>omina [corr. L. Spengel] uirilia [Scaliger : liberalia F] et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea<de>m <in> [add. L. Spengel] dand<i> [Laetus : dant F]: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia<e> [add. Laetus], eadem in dandi, uireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius, <Marcus et Marcius> [add. Groth] et co<m>mune, ut huius Plauti et Marci.

Varro ling. 10,17 tertia diuisio est: quae uerba declinata natura, ea diuiduntur [L. Spengel : diuiditur F] in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tempora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac diuisione singulis partibus tres reliqu{er}<a>e [corr. Müller] dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt uerba, si {non} [del. Canal] conueniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem.

Varro ling. 6,36 cum uerborum declinatuum genera sint quattuor, unum quod tempora adsignificat neque habet casus, ut ab lego leges lege, alterum quod casus habet neque tempora adsignificat, ut ab lego lectio et lector, tertium quod habet utrunque et tempora et casus, ut ab lego legens, lecturus, quartum quod neutrum habet, ut ab lego lecte ac lectissime.

Varro ling. 9,31 an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unamin qua si<n>t [Müller] casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid [Scioppius : et quid F] uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> [add. Augustinus] esse apud nos?

Varro ling. 8,44-45 quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt diuisiones plures, nunc ponam potissimum eam [Lachmann : iam F] qua diuiditur oratio secundum [Lachmann : secuta ut F] naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. has uocant quidam [Laetus : quidem F] ‘appellandi’, ‘dicendi’, ‘adminiculandi’, ‘iungendi’. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que, adminiculandi ut docte et commode. (45.) appellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam ‘prouocabula’ qu<a>e sunt ut quis, qu<a>e; <‘uocabula’> [add. Laetus] ut scutum, {ut} [del. Bentinus] gladium; ‘nomina’ ut Romulus, Remus; ‘pronomina’ ut hic, h<a>ec. duo media dicuntur ‘nominatus’; prima et extrema ‘articuli’. primum genus est infinitum, secundum ut infinitum, tertium ut {ef}finitum [corr. Augustinus], quartum finitum.

Varro ling. 8,80 differunt [sc. nomina] a uocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris <H>elena, cum uocabula sint infinita ac res com<m>unis designent{ur} [B Augustinus], ut uir mulier.

D.L. 7,58 ἔστι δὲ προσηγορία μὲν κατὰ τὸν Διογένην [SVF 22] μέρος λόγου σημαῖνον κοινὴν ποιότητα, οἷον ἄνθρωπος, ἵππος· ὄνομα δέ ἐστι μέρος λόγου δηλοῦν ἰδίαν ποιότητα, οἷον Διογένης, Σωκράτης.

Prisc. GL 2,551,18‑20 itaque quibusdam philosophis placuit nomen et uerbum solas esse partes orationis, cetera uero adminicula uel iuncturas earum.

schol. Lond. D.T. GG 1.3,515,19‑21 οἱ Περιπατητικοὶ δύο μέρη λόγου ἐδόξασαν εἶναι, ὄνομα καὶ ῥῆμα· τὰ δὲ ἄλλα οὐ λέγουσιν εἶναι μέρη λόγου, ἀλλ’ ἕνεκεν συνδέσεως καὶ κόλλης παραλαμβάνεσθαι.

2. La polemica sul participio

Prisc. GL 2,548,3‑6 quaesitum est tamen an bene separauerint id [sc. participium] ab aliis partibus grammatici et primus Trypho [fr. 39 de Velsen], quem Apollonius quoque sequitur, maximus auctor artis grammaticae.

Prisc. GL 3,239,5‑9 Graeci autem participio utuntur substantiuo: Ἀπολλώνιος ὢν διδάσκεις, Τρύφων ὢν μανθάνεις, quo nos quoque secundum analogiam possemus uti, nisi usus deficeret participii frequens. quamuis Caesar [fr. 31 Garcea = GRFF 28] non incongrue protulit ens a uerbo sum, es, quomodo a uerbo possum, potes: potens.

Isid. orig. 11,2,33 mortuus autem ex qua parte orationis declinetur incertum est. nam sicut ait Caesar [fr. 32 Garcea = GRFF 27], ab eo quod est morior in participio praeteriti temporis in TVS exire debuit, per unum scilicet V, non per duo. nam ubi geminata est littera V, nominatiuus est, non participium ut fatuus arduus.

3. La polemica sui pronomi

Varro ling. 8,50-51

Varro ling. 10,19(18) in articulis uix adumbrata est analogia et magis rerum quam uocum; in nomi-n<at>ibus [corr. L. Spengel] magis expressa ac plus etiam in uocibus {ac similitudinibus} [del. L. Spengel] quam in rebus suam optinet rationem. etiam illud accedit ut in articulis habere analogias ostendere sit difficile, quod singula sint uerba, hic contra facile, quod magna sit copia similium nominatuum. quare non tam hanc partem ab illa {ab} [del. Augustinus] diuidendum quam illud uidendum, ut satis sit uerecundi etiam illam in eandem arenam uocare pugnatum.

Char. GL 1,111,3‑6 = p.142,4‑7 B. se et sese pronomina ita distinguit [sc. Caesar, fr. 29 Garcea = GRFF 10], ut se dicamus, cum aliquem quid in alium fecisse ostendimus, ut puta ille dicit se hoc illi fecisse; cum autem in se ipsum, tunc dicamus sese, uelut dixit sese hoc sibi fecisse.

Char. GL 1,110,23-111,2 = pp.141,25-142,3 Barwick is homo idem compositum facit, nisi quia Caesar [fr. 28 Garcea = GRFF 10] libro II singulariter isdem, pluraliter idem dicendum confirmat. sed consuetudo hoc non seruat.

Cic. orat. 157
            idem campus habet
inquit Ennius [ann. 477 Vahlen2 = 504 Skutsch], et in templis [cf. CIL i2 638, 736, 745, 1739]: idem probauit; at isdem erat uerius, nec tamen eisdem ut opimius; male sonabat isdem: impetratum est a consuetudine ut peccare suauitatis causa liceret.

4. La matrice aristotelica delle partizioni del discorso

Varro ling. 8,11 quarum rerum [L. Spengel : quarum generum F : quorum generum Laetus] declinationes oriantur, partes orationis sunt duae, si item ut Dion in tris diuiserimus partes res quae uerbis significantur: unam quae adsignificat casus, alteram quae tempora, tertia<m> [corr. Müller] quae neutrum. de his Aristoteles orationis duas partes esse dicit: uocabula et uerba, ut homo et equus, et legit et currit.

Cic. Cael. 24 at praeuaricatione est Asicius liberatus. perfacile est isti loco respondere, mihi praesertim a quo illa causa defensa est. sed Caelius optimam causam Asici esse arbitratur; cuicuimodi autem sit, a sua putat esse seiunctam. neque solum Caelius sed etiam adulescentes humanissimi et doctissimi, rectissimis studiis atque optimis artibus praediti, Titus Gaiusque Coponii qui ex omnibus maxime Dionis mortem doluerunt, qui cum doctrinae studio atque humanitatis tum etiam hospitio Dionis tenebantur. Habitabat apud Titum, ut audistis, Dio, erat ei cognitus Alexandriae. quid aut hic aut summo splendore praeditus frater eius de M. Caelio existimet ex ipsis, si producti erunt, audietis.

Cic. Cael. 54 sed haec quae sunt oratoris propria, quae mihi non propter ingenium meum sed propter hanc exercitationem usumque dicendi fructum aliquem ferre potuissent, cum a me ipso elaborata proferri uiderentur, breuitatis causa relinquo omnia. habeo enim, iudices, quem uos socium uestrae religionis iurisque iurandi facile esse patiamini, L. Lucceium, sanctissimum hominem et grauissimum testem, qui tantum facinus in famam atque in fortunas suas neque non audisset inlatum a M. Caelio neque neglexisset neque tulisset. an ille uir illa humanitate praeditus, illis studiis, illis artibus atque doctrina illius ipsius periculum quem propter haec ipsa studia diligebat, neglegere potuisset et, quod facinus in alienum hominem intentum seuere acciperet, id omisisset curare in hospitem? quod per ignotos actum si comperisset doleret, id a suis seruis temptatum esse neglegeret? quod in agris locisue publicis factum reprehenderet, id in urbe ac domi suae coeptum esse leniter ferret? quod in alicuius agrestis periculo non praetermitteret, id homo eruditus in insidiis doctissimi hominis dissimulandum putaret?

Aristot. int. 16b6-7 ῥῆμα δέ ἐστι τὸ προσσημαῖνον χρόνον, οὗ μέρος οὐδὲν σημαίνει χωρίς.

Aristot. poet. 1457a14-18 ῥῆμα δὲ φωνὴ συνθετὴ σημαντικὴ μετὰ χρόνου ἧς οὐδὲν μέρος σημαίνει καθ’ αὑτό, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ὀνομάτων· τὸ μὲν γὰρ ἄνθρωπος ἢ λευκόν οὐ σημαίνει τὸ πότε, τὸ δὲ βαδίζει ἢ βεβάδικεν προσσημαίνει τὸ μὲν τὸν παρόντα χρόνον τὸ δὲ τὸν παρεληλυθότα.

Varro ling. 8,12 utriusque generis, et uocabuli et uerbi, quaedam priora, quaedam posteriora; priora ut homo, scribit, posteriora ut doctus et docte : dicitur enim homo doctus et scribit docte. haec sequitur locus et tempus, quod neque homo nec scribit potest sine loco et tempore esse, ita ut magis sit locus homini coniunctus, tempus scriptioni.

The Philosophy of Antiochus, ed. D. Sedley, Cambridge 2012.

 

 

 

 

 

Il contesto culturale del De lingua Latina

Billets, , ,

1. La forma dell’in utramque partem disserere

Cic. fin. 5,12 disserendique ab isdem [sc. Aristotele et Theophrasto, F672 Fortenbaugh et al.] non dialectice solum, sed etiam oratorie praecepta sunt tradita, ab Aristoteleque principe de singulis rebus in utramque partem dicendi exercitatio est instituta, ut non contra omnia semper, sicut Arcesilas [F12 Mette = F48 Vezzoli], diceret, et tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utraque parte dici posset, expromeret.

Cic. de orat. 3,67 quem [sc. Arcesilam, T5a Mette = F35 Vezzoli] ferunt eximio quodam usum lepore dicendi aspernatum esse omne animi sensusque iudicium primumque instituisse – quamquam id fuit Socraticum maxime – non quid ipse sentiret ostendere, sed contra id, quod quisque se sentire dixisset, disputare.

Cic. de orat. 3,80 sin aliquis exstiterit aliquando qui Aristotelio more de omnibus rebus in utramque sententiam possit dicere et in omni causa duas contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut hoc Arcesilae [F5a Mette = F36 Vezzoli] modo et Carneadi [F4a Mette] contra omne quod propositum sit disserat, quique ad eam rationem exercitationemque adiungat hunc rhetoricum usum moremque {exercitationemque} [del. Kumaniecki] dicendi, is sit uerus, is perfectus, is solus orator.

2. La pubblicazione del de lingua Latina

Cic. Att. 13,12,3 (Arpino, 23 giugno 45) quod ad me de Varrone scribis, scis me antea orationes aut aliquid id genus solitum scribere ut Varronem nusquam possem intexere. postea autem quam haec coepi φιλολογώτερα, iam Varro mihi denuntiauerat magnam sane et grauem προσφώνησιν. biennium praeteriit cum ille Καλλιππίδης adsiduo cursu cubitum nullum processerit. ego autem me parabam ad id quod ille mihi misisset ut αὐτῷ τῷ μέτρῳ καὶ λώϊον, si modo potuissem.

Cic. ac. 1,2 ‘silent enim diutius Musae Varronis quam solebant, nec tamen istum cessare sed celare quae scribat existimo’. ‘minime uero – inquit ille [sc. Varro] – intemperantis enim arbitror esse scribere quod occultari uelit; sed habeo magnum opus in manibus, quae iam pridem; ad hunc enim ipsum – me autem dicebat – quaedam institui, quae et sunt magna sane et limantur a me politius’.

Cic. ac. 1,3 et ego ‘ista quidem – inquam –, Varro, iam diu expectans non audeo tamen flagitare; audiui enim e Libone nostro, cuius nosti studium (nihil enim eius modi celare possumus), non te ea intermittere sed accuratius tractare nec de manibus umquam deponere’.

Cic. fam. 9,8,1 (ad Varronem, Tuscolo, 10/11 luglio 45) etsi munus flagitare, quamuis quis ostenderit, ne populus quidem solet nisi concitatus, tamen ego exspectatione promissi tui moueor ut admoneam te, non ut flagitem. misi autem ad te quattuor admonitores non nimis uerecundos; nosti enim profecto os huius adulescentioris Academiae. ex ea igitur media excitatos misi; qui metuo ne te forte flagitent, ego autem mandaui ut rogarent. exspectabam omnino iam diu meque sustinebam ne ad te prius ipse quid scriberem quam aliquid accepissem, ut possem te remunerari quam simillimo munere. sed cum tu tardius faceres, id est, ut ego interpretor, diligentius, teneri non potui quin coniunctionem studiorum amorisque nostri, quo possem litterarum genere, declararem.

3. La struttura dell’opera

Varro ling. 7,109-110 quare institutis sex libris, quemadmodum rebus Latina nomina essent imposita ad usum nostrum (e quis tris scripsi P{o}. [del. Laetus] Septumio qui mihi fuit qu<a>estor, tris tibi, quorum hic est tertius, priores de disciplina uerborum originis, posteriores de uerborum originibus, in illis, qui ante sunt, in primo uolumine est quae dicantur, cur ἐτυμολογικὴ neque ars sit neque ea utilis sit, in secundo quae sint, cur et ars ea sit et <ut>il{l}is [em. Turnebus] sit, in tertio quae forma etymologiae, (110.) in secundis tribus quos ad te misi item generatim discretis, primum in quo sunt origines uerborum locorum et earum rerum quae in locis esse solent, secundum quibus uocabulis tempora sint notata et eae res quae in temporibus fiunt, tertius hic, in quo a poetis item sumpta ut illa [Victorius : utilia F] quae dixi in duobus libris soluta [Scioppius : solita F] oratione.

Varro ling. 5,1 quemadmodum uocabula essent imposita rebus in lingua Latina, sex libris exponere institui. de his tris ante hunc feci quos Septumio misi: in quibus est de disciplina quam uocant ἐτυμολογικήν: quae contra ea<m> [add. Rholandellus] dicerentur, uolumine primo, quae pro ea, secundo, quae de ea, tertio. in his ad te scribam, a quibus rebus uocabula imposita sint in lingua Latina et ea quae sunt in consuetudine apud poetas.

Varro ling. 7,5 dicam in hoc libro de uerbis quae a poetis sunt posita, primum de locis, dein quae in locis sunt, tertio de temporibus, tum quae cum temporibus sunt coniuncta: sed ita [Mueller : dis F] ut qu<a>e cum his sint coniuncta, adiungam, et si quid excedit [Scioppius : excidit F] ex hac quadripertitione, tamen in ea ut comprehendam.

Varro ling. 8,24 de quibus utriusque generis declinationibus libros faciam bis ternos, prioris tris de earum declinationum disciplina, posteriores de [L. Spengel : ex F] eius disciplinae propaginibus. de prioribus primus erit hic, quae contra similitudinem declinationum dicantur, secundus, quae contra dissimilitudinem, tertius de similitudinum forma; de quibus quae expediero [Müller : experiero F] singulis tribus, tum de alteris totidem scribere ac diuidere incipiam [Lommatzsch : incipimus F].

Varro ling. 10,1 in uerborum declinationibus disciplina loquendi dissimilitudinem an similitudinem sequi deberet, multi qu<a>esierunt, cum ab his ratio quae ab similitudine oriretur uocaretur analogia, reliqua pars appellaretur anomalia. de qua re primo libro quae dicerentur cur dissimilitudinem ducem haberi oporteret, dixi, secundo contra quae dic<er>entur [add. Aldus], cur potius {dis}similitudinem [del. Aldus] conueniret praeponi. quarum rerum quod nec fundamenta, ut debuit [Augustinus : debita F], posita ab ullo neque ordo ac natura, ut res postulat, explicita, ipse eius rei formam exponam.

Varro ling. 8,1-2 quom oratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendi, cuius prima pars, quemadmodum uocabula rebus essent imposita, secunda, quo pacto de his declinata in discrimina ierint [Scioppius : ierunt F], tertia, ut ea inter se ratione coniuncta sententiam efferant, prima parte exposita de secunda incipiam hinc. (2.) de huiusce multiplici natura discriminum orae sunt hae, cur et quo et quemadmodum in loquendo declinata sunt uerba.

4. La morfologia: analogia e anomalia

Varro ling. 8,23 de eo Graeci Latinique libros fecerunt multos, partim cum alii putarent in loquendo ea uerba sequi oportere, quae ab similibus similiter essent declinata, quas appellarunt ἀναλογίας, alii cum id neglegendum putarent ac potius sequendam <dis>similitudinem [corr. Augustinus], quae in consuetudine est, quam uocarunt ἀνωμαλίαν [rest. Aldus : ΑωΜΑεΝΑΝ F].

Varro ling. 9,1 <insignis eorum est error qui malunt quae> [suppl. Boot] nesciunt docere quam discere quae ignorant: in quo fuit Crates [fr. 104 Broggiato], nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo [SVF II fr. 151], homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας IV libros [corr. Willmanns : lei libri F] contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimili{bu}s similibus [corr. Wilmanns : dissimilibus similes F] esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um [corr. Aldus], et {cum} [del. L. Spengel] Aristarchus, de aequabilitate cum scribit {et de} [secl. L. Spengel], uerborum similitudinem qua{ru}ndam [corr. Groth] <in> inclinationes [add. Fink 1952: 378] sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Simpl. cat. CAG viii 102-22-24 καλῶς δὲ εἶπεν [sc. Ἀριστοτέλης, cat. 3b10] ὅτι ‘πᾶσα οὐσία δοκεῖ τόδε τι σημαίνειν’, διότι τὴν ἑτέρων δόξαν ἀπαγγέλλει καὶ τὴν ἀνωμαλίαν τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

[Alex.] SE CAG ii.3 67-31-68,1 πόθεν οὖν γίνεται ἡ ἀπάτη; ἥ ὡς καὶ ἄνωθεν εἴρηται, διὰ τὸ ἀνώμαλον τῆς συνηθείας, ἥτις τὰ ἀνόμοια πράγματα ὁμοίοις σχήμασι λέξεων εἴωθεν πολλάκις σημαίνειν.

Apoll. Dysc. con. 215,18-216,2 φαμὲν τὸ μάχομαι παθητικόν, καὶ δῆλον ὅτι τῷ τύπῳ τῆς φωνῆς· εἰ γὰρ ἀπὸ τοῦ δηλουμένου, δῆλον ὅτι ἐνεργητικόν. ἀλλὰ μὴν καὶ τὸ παιδίον οὐδέτερον διὰ τὸν τύπον, ἐπεὶ ἀμφότερόν ἐστι διὰ τὸ δηλούμενον· παρατιθέμενος γοῦν τις ἀρσενικὸν καὶ θηλυκόν, εἴποι ἄν παρατίθεμαί σοι παιδία. ἀλλὰ καὶ τὸ Θῆβαι πληθυντικόν, καὶ μία ἡ ὑποκειμένη πόλις. ἔστι καὶ ἐπ’ ἄλλων πλειόνων τὸ τοιοῦτον παραθέσθαι.

Sext. Emp. math. 1,154 τὰ δὲ αὐτὰ ταῦτα μετακτέον καὶ ἐπὶ τὰ ἑνικὰ καὶ πληθυντικὰ τῶν ὀνομάτων. Ἀθῆναι γὰρ λέγονται πληθυντικῶς ἡ μία πόλις καὶ Πλαταιαί, καὶ πάλιν Θήβη ἑνικῶς καὶ Θῆβαι πληθυντικῶς, καὶ Μυκήνη καὶ Μυκῆναι. ῥηθήσεται δὲ ἐπιμελέστερον περὶ τῆς ἐν τούτοις ἀνωμαλίας προβαινούσης τῆς ζητήσεως.

 

schol. Hom. Il. (A) 9,168a (Ariston.) Φοῖνιξ μὲν πρώτιστα <Διῒ φίλος ἡγησάσθω> [suppl. Villoison]: ὅτι ὁ Φοῖνιξ προέρχεται καὶ οὐ συμπρεσβεύει τοῖς περὶ τὸν Ὀδυσσέα ὥστε μὴ συγχεῖσθαι διὰ τῶν ἑξῆς τὰ δυϊκά.

schol. Hom. Il. (A) 9,169a (Ariston.) αὐτὰρ ἔπειτ’ Αἴας τε μέγας <καὶ δῖος Ὀδυσσεύς> [suppl. Erbse]: ἡ διπλῆ, ὅτι τὸ <ἔπειτα> Ἀρίσταρχος [fr. 155 Matthaios] ἀντὶ χρονικοῦ παραλαμβάνει, ἀντὶ τοῦ μετὰ ταῦτα, ὡς καὶ “Ἑρμείας μὲν ἔπειτα” [κ 307]· βούλεται γὰρ πρῶτον τὸν Φοίνικα ἀπεληλυθότα εἰς τὸ σκήνωμα, εἶτα τὸν Ὀδυσσέα καὶ τὸν Αἴαντα ὡς πρεσβεύοντας. ὁ δὲ Κράτης [fr. 9 Broggiato] τὸ ἔπειτα ἀντὶ τοῦ δή συνδέσμου λαμβάνει.

5. Il quadro teorico dei processi flessivi

Varro ling. 10,2 dicam de quattuor rebus, quae continent declinationes [L. Spengel : declinationibus F] uerborum: quidsit simile ac dissimile, quid ratio quam appellant λόγον, quid pro portione quod dicunt ἀνὰ λόγον, quid consuetudo; quae explicat<a>e declarabunt analogiam et anomalia<m> [add. Pius], unde sit, quid sit, cuiusmodi sit.

6. La prima diuisio e la polemica sui nomina litterarum

Varro ling. 8,64‑65 secundo quod Crates, cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse uocabula nostra, sed penitus barbara, qu<a>eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos uocant barbaros cum casibus dica<n>t [add. Laetus]. (65.) quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt Alacco Alaccus [Weisgerber : alaucus F] et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si<n>t [add. Rholandellus] singulis casibus, ideo eas {litteras Graecas} [del. Mette] nominari, sic Graeci nostra senis casibus non quinis [Laetus : quinis non F] dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia.

Varro ling. 9,51‑52 dicunt, quod uocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo<rum> [add. L. Spengel] dicatur esse analogia quae ab similibus uerbis similiter esse<nt> [add. L. Spengel] declinata. quare non solum in uocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed <ne> [add. Aldus] in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. (52.) quod si quis in hoc quoque uelit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni<m> dicunt ipsi alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in uoce quae singulos habeant casus, in rebus pluri{mi}s [del. Goetz et Schoell]; quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt uocabulis casus, item ea inter se qua<e> ternos [Koeler : quaternos F], sic qu<a>e singulos habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, {huiusce E} [del. L. Spengel] huic E.

7. La seconda diuisio e la difformità dei derivati

Varro ling. 8,84 hinc quoque illa nomina L<a>ena<s> [Augustinus : Lesas F], <S>ufenas [Scaliger], Carrinas, M<a>ecenas, quae cum essent ab loco ut Vrbinas, {et} tamen {Verbinus} [del. Dahlmann comm. ad loc.] ab his debuerunt dici ad nostrorum nominum <similitudinem Vrbinius Laenius Sufenius Carrinius Maecenius> [add. Dahlmann comm. ad loc.].

Prisc. GL 2,249,3‑7 hic et haec Samnis huius Samnitis. sic Caesar de analogia [fr. 18 Garcea = GRFF 18]. Lucanus in II:
                                          Romanaque Samnis
     ultra Caudinas sperauit uulnera furcas [2,137-138].
huius neutrum Naeuius [FPL 36] Samnite protulit in carmine belli Punici.

Varro ling. 8,35 ab {h}isdem uocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae<oe> [Mette : Athenae<i> Laetus], ab altera Athenae{i}is [Dahlmann : Athenaiis F], a tertia Athen<a>eopolitae.

Pomp. GL 5,144,17‑24 Alba ciuitas: alii dicunt Albanus, alii Albensis. quae ratio est? numquid possumus scire, quare sic {quid} inuenitur. Caesar [fr. 8 Garcea = GRFF 12] quidem in libris analogicis uoluit dicere discretionem. ait sic Caesar in libris analogiae: duae sunt Albae, alia ista quam nouimus in Aricia, et alia hic in Italia. uolentes Romani discretionem facere, istos Albanos dixerunt, illos Albenses. non quoniam nescientes unam deriuationem esse hoc fecerunt, Caesar hoc dixit, sed ut facerent discretionem inter colonos, inter illos et istos.

Varro ling. 9,50 qui dicunt quod sit ab Romulo Roma et non Romula neque ut ab oue ouilia sic a boue bouilia, <non> [add. Etienne] esse analogias, errant, quod nemo pollicetur e uocabulo uocabulum declinari recto casu singulari in rectum singularem, sed ex duobus uocabulis similibus casus similiter declinatos similes fieri.

Varro ling. 9,71 sed ne in his uocabulis quae declinantur, si transeunt e recto casu in rectum casum: quae tamen fere non discedunt ab ratione sine iusta causa, ut hi qui gladiatores Faustinos: nam quod plerique dicuntur, ut tris extremas syllabas habeant easdem, Cascelliani, <Caeciliani,> [add. L. Spengel] Aquiliani, animaduertant [Augustinus : animaduertunt F], unde oriuntur, nomina dissimilia Cascellius, C<a>ecilius, Aquilius, <Faustus: quod si esset> [add. Müller] Faustius recte dicerent Faustianos; sic a Scipione quidam male dicunt Scipioninos: nam est Scipionarios. sed, ut dixi, quod ab huiuscemodi cognominibus raro declinantur cognomina neque in usum etiam perducta, natant quaedam.

Gell. 3,3,10 in eodem libro Varronis [GRFF 88] id quoque scriptum et Plautium fuisse quempiam poetam comoediarum. quoniam fabulae <illae> Plauti inscriptae forent, acceptas esse quasi Plautinas, cum essent non a Plauto Plautinae, sed a Plautio Plautianae.

8. Declinatio naturalis vs. declinatio uoluntaria

Varro ling. 10,15-16 secunda diuisio est de his uerbis quae declinari possunt, quod alia sunt a uoluntate, alia a natura. uoluntatem appello, cum unus quiuis a nomine <aliquo rei> [add. Mette] aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum uniuersi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is uelit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus uoluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, naturalis ad {o}rationem [del. Augustinus]. (16.) quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Capuanus, quod in consuetudine uehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co<m>muni consuetudine uerborum <a>egrotat, quod oritur e populo multiplici <et> [add. Groth] imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia.

 

 

 

 

Lezioni varroniane

Programmes

Scuola Normale Superiore di Pisa (21, 26, 27 marzo)

Nonostante la grave mutilazione e le numerose lacune che si aprono anche all’interno della parte superstite, il de lingua Latina di Varrone costituisce il documento più prestigioso della riflessione condotta in ambiente latino sulla lingua e la testimonianza più ampia della controversia che in ambiente greco aveva opposto le due scuole degli analogisti e degli anomalisti. Essa, a quanto lascia intendere Varrone, si rinnova a Roma nel periodo in cui, dopo la libertà in qualche modo sperimentale della produzione arcaica, si manifesta l’esigenza di individuare criteri che disciplinino la lingua letteraria.

Il difficile equilibrio in cui si muove Varrone nel tentativo di conciliare con posizioni e metodi di ascendenza alessandrina la convinzione che il linguaggio abbia origine naturale determina la tensione che percorre tutto il de lingua Latina.  Questa caratteristica d’ordine interno si combina con un problema di natura storiografica, ovvero con il dubbio che Varrone rinnovi artificiosamente in ambiente romano una controversia di cui è se non il solo almeno il più circostanziato testimone, e della quale in epoca relativamente recente è stata o negata la storicità o ridimensionata la portata. Al fine di chiarire il tono dell’opera e di individuarne l’obiettivo polemico pare opportuno condurne una lettura comparata con la contemporanea produzione di opere sulla lingua latina, purtroppo pervenuteci in condizioni frammentarie.

  1. Il contesto culturale del De lingua Latina
  2. La classificazione delle parti del discorso
  3. Forma, natura e convenzione

Edizioni recenti:

ed. A. Duso 2017 (ling. 9)

 

ed. W. De Melo 2019

   

ed. G. Bonnet 2021-2022

ed. W. Pfaffel 2023

Étymologies implicites chez Lucrèce

Billets, ,

Vénus et Mars

Lucrèce 1,2-34
alma Venus                                                                                                               2
…
te, dea, te fugiunt uenti, te nubila caeli                                                        6
aduentumque tuum
…
aëriae primum uolucris te, diua, tuumque                                                    13
significant initium perculsae corda tua ui.
inde ferae pecudes persultant pabula laeta
…
nam tu sola potes tranquilla pace iuuare                                                      31
mortalis, quoniam belli fera moenera Mauors
armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se
reiicit aeterno deuictus uulnere amoris.

6 cf. Tibulle 1,4,21-22 Veneris periuria uenti | inrita per terras et freta summa ferunt ; Virgile Aen. 1,319 uenatrix dederatque comam diffundere uentis.

7 cf. Cicéron nat. deor. 2,69 quae autem dea ad res omnes ueniret Venerem nostri nominauerunt ; 3,62 Venus quia uenit ad omnia.

14 cf. Varron ling. 5,61 horum [sc. maris et feminae] uinctionis uis Venus.

15 cf. Varron ling. 5,95 pecus ab eo quod {per}pascebant ; Lucrèce 1,257 hinc [sc. terra] fessae pecudes pinguis per pabula laeta ; 2,996 pabula cum praebet [sc. terra], quibus omnes corpora pascunt.

34 cf. Varron ling. 5,62 non quod uincere uelit Venus, sed uincire.

mens/metuo/moueo

Lucrèce 3,152
uerum ubi uementi magis est commota metu mens

Lucrèce 2,18-19
mensque fruatur
iucundo sensu cura semota metuque?

Varron ling. 6,45 metuo mentem quodammodo motam [codd. : <a> mente q. m. mota Canal].

Varron ling. 6,48 metuere a quodam motu animi, cum id quod malum casurum putat refugit mens.

cultura

Lucrèce 5,1367-1369
inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli
temptabant, fructusque feros mansuescere terra
cernebant indulgendo blandeque colendo.

1369 cf. 4,1260 atque in eo refert quo uictu uita colatur.

fistula

Lucrèce 4,588-589
unco saepe labro calamos percurrit [sc. Pan] hiantis,
fistula siluestrem ne cesset fundere musam.

Varron ling. 5,123 fistula a qua fusus aquae.

Le rôle du grec

Références au mythe

Lucrèce 2,633-637
Dictaeos referunt [sc. armata manus] Curetas, qui Iouis illum
uagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
cum pueri circum puerum pernice chorea                                                                    635
{armat et in numerum pernice chorea}
armati in numerum pulsarent aeribus aera.

Lucrèce 5,892-893
aut rapidis canibus succinctas semimarinis
corporibus Scyllas et cetera de genere horum,
inter se quorum discordia membra uidemus [sc. ne credas].

Od. 12,86 τῆς [sc. Σκύλλης] ἦ τοι φωνὴ μὲν ὅση σκύλακος νεογιλλῆς

aether

Lucrèce 5,448
seorsum item puri secretique aetheris ignes.

Lucrèce 5,457-459
…        ideo per rara foramina terrae
partibus erumpens primus se sustulit aether
ignifer et multos secum leuis abstulit ignis.

Lucrèce 5,498
inde mare, inde aer, inde aether ignifer ipse.

Anaxagoras A73 Dels–Kranz ap. Aristot. cael. 270b24-25 Ἀναξαγόρας δὲ κατακὲχρηται τῳ ὀνόματι τούτῳ [c’est-à-dire αἰθέρι] οὐ καλῶς. ὀνομάζει γὰρ αἰθέρα ἀντὶ πυρός (Simplicius ad. loc. αἰτιᾶται δὲ τὸν Ἀναξαγόραν οὐ καλῶς ἐτυμολογήσαντα τὸ τοῦ αἰθέρος ὄνομα ἀπὸ τοῦ αἴθειν) ; A43 DK ap. Aristot. 302a28 τὸ γὰρ πῦρ καὶ τὸν αἰθέρα προσαγορεύει ταὐτό.

letum

Lucrèce 3,79-82
et saepe usque adeo mortis formidine uitae
percipit humanos odium lucisque uidendae,
ut sibi consciscant maerenti pectore letum
obliti fontem curarum hunc esse timorem.

Varron ling. 7,42 “ollus leto datus est” [cf. Lucr. 5,1007-1008], quod Graecus dicit λήθῃ, id est obliuioni.

Paul Diacre p. 102,19 Lindsay : letum ab obliuione, quam Graeci λήθην uocant, dictum.

Lucrèce 3,670-678
praeterea si inmortalis natura animai
constat et in corpus nascentibus insinuatur,
cur super anteactam aetatem meminisse nequimus
nec uestigia gestarum rerum ulla tenemus?
nam si tanto operest animi mutata potestas,
omnis ut actarum exciderit retinentia rerum,                                                675
non, ut opinor, id ab leto iam longius errat;
quapropter fateare necessest quae fuit ante
interiisse et quae nunc est nunc esse creatam.

Lucrèce 3,847-860
nec, si materiem nostram collegerit aetas
post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est,
atque iterum nobis fuerint data lumina uitae,
pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum,                                     3.850
interrupta semel cum sit repetentia nostri.
et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante
qui fuimus, neque iam de illis nos adficit angor.
nam cum respicias inmensi temporis omne
praeteritum spatium, tum motus materiai                                                     855
multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis,
semina saepe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta
haec eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse.
nec memori tamen id quimus reprehendere mente;
inter enim iectast uitai pausa uageque                                                          860
deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.

Composés et préfixés

Servius Aen. 8,187 secundum Lucretium superstitio est superstantium rerum, id est caelestium et diuinarum, quae super nos stant, inanis et superfluus timo.

Lucrèce 1,64-65
quae caput a caeli regionibus ostendebat
horribili super aspectu mortalibus instans .

dementio

Lucrèce 3,463-464
quin etiam morbis in corporis auius errat
saepe animus; dementit enim deliraque fatur.

Paul Diacre 151,2 Lindsay : demens, quod de sua mente decesserit.

causidicus

Lucrèce 4,966
causidici causas agere et componere leges.

Priscien GL 3,182,8-9 a causis et dicendo “causidicus”.

quaero

Lucrèce 4,969-970
nos agere hoc autem et naturam quaerere rerum
semper et inuentam patriis exponere chartis.

Varron ling. 6,79 ipsum quaerere ab eo quod quae res ut reciperetur datur opera.

procudo

Lucrèce 5,1264-1266
et prorsum quamuis in acuta ac tenuia posse
mucronum duci fastigia procudendo,                                                           1265
ut sibi tela parent, siluasque ut caedere possint.

Paul Diacre 69,20 Lindsay excudere, procudere et incudis ipsa a caedendo dicta sunt.

incestus

Lucrèce 1,98-99
sed casta inceste nubendi tempore in ipso
hostia concideret mactatu maesta parentis.

Marius Victorinus GL 6,10,7-8 sic et castus facit incestum, non incastum.

necesse

Lucrèce 2,80-85
si cessare putas rerum primordia posse
cessandoque nouos rerum progignere motus,
auius a uera longe ratione uagaris.
nam quoniam per inane uagantur, cuncta necessest
aut grauitate sua ferri primordia rerum
aut ictu forte alterius.                                                                                  85

Aurelius Opillus frg. 9 Funaioli ap. Fest. p. 158-19-20 Lindsay necessarium ait esse Opillus Aurelius, in quo non sit cessandum.

 

Le latin comme langue mixte chez Varron

Billets,

Le témoignage de Jean le Lydien

Jean le Lydien mag. 2,13,6 ὅτι δὲ οὐ Ῥωμαϊκὸν τουτὶ τὸ ῥημάτιον [sc. βάλτεος], μάρτυς ὁ Ῥωμαῖος Βάρρων [frg. 296 Funaioli = 47 Goetz–Schoell] ἐν βιβλίῳ †πέμπτῳ† Περὶ Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου, ἐν ᾧ διαρθροῦται ποία μέν τις λέξις ἐστὶν Αἰολική, ποία δὲ Γαλλική· καὶ ὅτι ἑτέρα μὲν †ἡ Θούσκων† [Ὀπικῶν uel Ὄσκων corr. Pascucci], ἄλλη δὲ Ἐτρούσκων, ὧν συγχυθεισῶν ἡ νῦν κρατοῦσα τῶν Ῥωμαίων ἀπετελέσθη φωνή.

L’étrusque

Varron ling. 6,28 idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabini idus dicunt.

Le “sabin”

Varron ling. 7,28-29 eius [sc. casci] origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit… (29.) idem ostendit quod oppidum uocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et {nunc} nostri etiam nunc forum uetus appellant.

Varron ling. 5,97 ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure {h}edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus.

Varron ling. 5,21 hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum IS * * * in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium [p. 262 Ribbeck = frg. 17 Funaioli app. crit.], non terminus, sed termen. hoc Graeci quod τέρμονα, pote uel illinc. Euander enim, qui uenit in Palatium, e Graecia Arcas.

Le celtique

Varron ling. 5,167 in his multa peregrina, ut sagum, reno Gallica.

Cf. César Gall. 6,21 pellibus aut paruis renonum tegimentis utuntur [sc. Germani], magna corporis parte nuda.
Le grec

Jean le Lydien mag. 1,5,3-4 οὐδὲ γὰρ ἀγνοήσας ὁ Ῥωμύλος, ἢ οἱ κατ’ αὐτόν, δείκνυται κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν Ἐλλάδα φωνήν, τὴν Αἰολίδα λέγω, ὥς φασιν ὅ τε Κάτων [orig. frg. 19 Jordan = 22 Cugusi–Sblendorio] ἐν τῷ Περὶ Ῥωμαϊκῆς Ἀρχαιότητος Βάρρων [frg. 295 Funaioli = 45 Goetz–Schoell] τε ὁ πολυμαθέστατος ἐν Προοιμίοις τῶν πρὸς Πομπήϊον αὐτῷ γεγραμμένων, Εὐάνδρου καὶ τῶν ἄλλων Ἀρκάδων εἰς Ἰταλίαν ἐλθόντων ποτὲ καὶ τὴν Αἰολίδα τοῖς βαρβάροις ἐνσπειράντων φωνήν.

Cf. Denys d’Halicarnasse  Rom. 1,84,5 (ex Fabio Pictore frg. 7a Chassignet ?) ἡνίκα δὲ τῆς ἐν τῷ γάλακτι τροφῆς ἀπηλλάγη τὰ παιδία, δοθῆναι πρὸς τῶν τρεφόντων εἰς Γαβίους πόλιν οὐ μακρὰν ἀπὸ τοῦ Παλλαντίου κειμένην, ὡς Ἑλλάδα παιδείαν ἐκμάθοιεν, κἀκεῖ παρ' ἀνδράσιν ἰδιοξένοις τοῦ Φαιστύλου τραφῆναι γράμματα καὶ μουσικὴν καὶ χρῆσιν ὅπλων Ἑλληνικῶν ἐκδιδασκομένους μέχρις ἥβης.

Cf. [Aurel. Victor] orig. 21,3 (ex Valerio Antiate frg. 2 Chassignet ?) [§ 1 at uero Valerius tradit…] cum uero pueri liberalis disciplinae capaces facti essent, Gabiis Graecarum Latinarumque litterarum ediscendarum gratia commoratos, Numitore auo clam omnia subministrante.

Varron ling. 5,25 is [sc. udor] si quamuis deorsum in terra, unde su{m}mi pote, puteus; nisi potius quod <A>eolis dicebant ut πύταμον sic πύτεον a potu, non ut nunc φρέ<αρ>.

Varron 5,101 lepus, quod Sicu<li, ut Aeo>lis quidam Graeci, dicunt λέποριν. « Le lièvre [lepus] tire son nom du fait que les Sicules, comme certains Grecs éoliens, disent leporis».

Cf. Varron rust. 3,12,6 L. Aelius [frg. 12 Funaioli] putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset. ego arbitror a graeco uocabulo antico, quod eum Aeolis {et bonum} λέποριν appellabant.

Varron ling. 5,102 malum quod Graeci Aeolis dicunt μᾶλον.

  • Varron ling. 5,96 uitulus, quod graece antiquitus ἰταλός, aut quod plerique uegeti, uegitulus.
  • Varron ling. 5,108 olea ab ἐλαία.
  • Varron ling. 6,6 id tempus dictum a Graecis ἑσπέρα, Latine uesper.
  • Varron ling. 6,96 quae in Graeca lingua putant Latina, ut […] prouidere <a> προιδεῖν.

Varron ling. 6,9 tempus secundum uer, quod tum uirere incipiunt uirgulta ac uertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt ἦρ uer.

Varron ling. 5,108 olea grandis orchitis, quod eam Attici ὄρχιν μορ<ί>α<ν>.

Varron ling. 5,175 donum : nam Graece ut †issedonion† et ut alii δόμα et ut Attici δόσις.

Varron ling. 5,146 hoc [sc. forum olitorium] erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii uocant μάκελλον, sed Iones [h]ostia <h>ortorum μακελλωτὰς <h>ortorum et castelli μακέλλα.

La morphologie

Varron ling. 9,30-32 igitur quoniam qua loquimur uoce oratio est [corr. L. Spengel : orationem codd.], hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. (31.) an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si<n>t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> esse apud nos? (32.) equidem non dubito, qui<n> animaduerteris item in ea{m} innumerabilem similitudinum numerum, ut trium temporum uerb<i> aut trium personarum.

Varron ling. 8,65 quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum.

Varron ling. 8,16 propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum uocaret, cum daret, cum accusaret, sic alia eiusdem <modi> discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt.

Varron ling. 10,69-70 sed prius de perfecta [sc. analogia], in qua et res et uoces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum uernaculum ac domi natum, alterum aduenticium, tertium nothum ex peregrino hic natum. uernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; aduenticium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. (70.) †de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique †haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu<a>estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait:
      Hectoris natum de Troiano muro iactari [Enn. trag. 93 Ribbeck3 = 100 Jocelyn].
Accius [trag. 330 Ribbeck3 = 160 Dangel] haec in tragoediis largius a prisca consuetudine mouere coepit et ad formas graecas uerborum magis reuocare, {et} a quo Valerius ait:
      Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet [Val. Soran. GRFF 3 = FPL 1].

La place de l’ablatif

Varron ling. 10,62 sin ab singulari quis potius proficisci uolet, initium [corr. L. Spengel : id illum codd.] facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius Latinus: nam eius casu{sh}is litterarum discriminibus facilius reliquorum uarietate<m> discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac <c>laui [corr. Groth : leui codd.], aut in O, ut hoc caelo, aut in V, ut hoc uersu.

Priscien GL II 187,7-12 igitur ablatiuus proprius est Romanorum et, quamuis ipse quoque tribus sociari potest, ut diximus, personis, tamen, quia nouus uidetur a Latinis inuentus, uetustati reliquorum casuum concessit, quamuis hunc quoque a uetustissimis Graecorum grammaticis accepisse uidentur, qui sextum casum dicebant οὐρανόθεν, ἐμέθεν, σέθεν, ἕθεν, qui profecto ablatiui uim possidet.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Char. p. 62,15-22 Barwick (cf. Diom. GL 1,439,17-22) natura uerborum nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit […]. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat.

La langue du mime

Billets, , , , ,

Aulu-Gelle 16,7 lemma : quod Laberius uerba pleraque licentius petulantiusque finxit; et quod multis uerbis utitur, de quibus, an sit Latina, quaeri solet.

Aulu-Gelle 16,7,1-3 Laberius in mimis, quos scriptitauit, oppido quam uerba finxit pralicenter. (2.) nam et mendicimonium dicit et moechimonium et adulterionem adulteritatemque pro adulterio et depudicauit pro stuprauit et abluuium pro diluuio [150 Ribbeck = 73a Panayotakis] et, quod in mimo ponit, quem Cophinum inscripsit, manuatus est pro furatus est [39 R. = 23a P.] (3.) et item in Fullone furem manuarium appellat:
      manuari – inquit – pudorem perdidisti [46 R. = 30 P.],
multaque alia huiuscemodi nouat.

depudicauit cf. Varron Men. 409 Astbury utrum puerum essem deuirginatum; Pétrone 25,2 cur non … deuirginatur Pannychis nostra?

abluuium cf. Fronton Ad M. Caes. 4,3,4, p. 58,5-13 v. d. Hout2 nolo igitur te ignorare syllabae unius discrimen quantum referat. os colluere dicam, pauimentum autem in balneis pelluere, non colluere; lacrimis uero genas lauere dicam, non pelluere neque colluere; uestimenta autem lauare, non lauere; sudorem porro et puluerem abluere, non lauare; sed maculam elegantius eluere quam abluere. si quid uero magis haeserit nec sine aliquo detrimento exigi possit, Plautino uerbo elauere dicam. tum praeterea mulsum diluere, fauces proluere, ungulam iumento subluere.

manuarius cf. Aulu-Gelle 18,14,4 hoc aere conlecto quasi manuario cenula curabatur omnibus, qui eum lusum luseramus.

Aulu-Gelle 16,7,4 neque non obsoleta quoque et maculantia ex sordidiore uulgi usu ponit, quale est in Staminariis:
      tollet bona fide uos Orcus nudas in catomum [87 Ribbeck = 59 Panayotakis].

in catomum cf. Cicéron fam. 7,25,1 (à M. Fabius Gallus, août 45) magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos ; Pétrone 132,2 manifestis matrona contumeliis uerberata tandem ad ultionem decurrit uocatque cubicularios et me iubet catomizari.

Aulu-Gelle 16,7,5-9 et elutriare lintea [150 Ribbeck = 74 Panayotakis] et lauandaria [150 R. = 75 P.] dicit, quae ad lauandum sint data, et:
      coicior – inquit – in fullonicam [147 R. = 76 P.],
et
      quid properas? quid praecurris <in> [add. Bothe] caldonia? [148 R. = 77 P.]
(6.) item in Restione talabarriunculos [79 R. = 51 P.] dicit, quos uulgus talabarriones; (7.) item in Compitalibus:
      malas malaxaui [37 R. = 19 P.];
(8.) item in Cacomnemone:
      hic est – inquit –
      ille gurdus, quem ego me abhinc menses duos ex Africa
      uenientem excepisse tibi narraui [13-14 R. = 10 P.].
(9.) item in mimo, qui inscribitur Natalis [corr. Bothe : natal fere Ψ], cippum dicit et obbam et camellam [60 R. = 40 P.] et pittacium et capitium:
      induis – inquit – capitium tunicae pittacium [61 R. = 41 P.].

 

elutriare cf. Pline nat. nat. 9,133 uellus el<u>triatum mergitur in experimentum ; 14,114 sufferuefactis … mox elutriatis atque ita inueteratis.

malaxare cf. Varron ling. 6,96 ab eo quod illi μαλάσσειν nos malaxare ; Sénèque epist. 66,53 an potius optem ut malaxandos articulos exsoletis meis porrigam?

gurdus cf. Quintilien inst. 1,5,57 gurdos, quos pro stolidos accipit uulgus, ex Hispania duxisse originem audiui.

cippus cf. Varron ling. 5,143 cippi pomeri stant et circum Ariciam et circ{o}um Romam ; Lucilius 1255–6 Marx = H frg. 105 Charpin homines nequam, malus ut quartarius, cippos | coll<e>gere omnes ; Horace sat. 1,8,12-13 mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum | hic dabat ; Perse 1,37 non leuior cippus nunc inprimit ossa? ; César Gall. 7,73,2-5 truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. huc illi stipites demissi et ab infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati: quo qui intrauerant se ipsi acutissimis uallis induebant. hos cippos appellabant ; Sénèque le Rhéteur contr. 7,4,7 contr. 7,4,7 inponi se supra cippum iussit – erat [sc. Caluus] enim paruolus statura. 

obba cf. Varron Men. 114 Astbury dolia atque apothecas triclinaris † Melicas † Calenas obbas et Cumanos calices ; Perse 5,147-1488 Veiientanumque rubellum | exhalet uapida laesum pice sessilis obba? ; Tertullien apol. 13,7 quo differt ab epulo Iouis silicernium, a simpulo obba, ab haruspice pollinctor?

camella cf. Ovide fast. 4,779-780 tum licet  adposita, ueluti cratere, camella | lac niueum potes ; Pétrone  64,13 Trimalchio camellam grandem iussit misceri potionesque diuidi omnibus seruis ; 135,3-4 Oenothea […] camellam etiam uetustate ruptam pice temperata refecit. tum clauum, qui detrahentem secutus cum camella lignea fuerat, fumoso parieti reddidit ; 137,10 infra manus meas camellam uini posuit.

capitium tunicae pittacium cf. Varron ling. 5,131 capitium ab eo quod capit pectus, id est, ut antiqui dicebant, comprehendit  ; Aelius Stilon frg. 3 Funaioli ap. Festus p. 230. 12-13 Lindsay: capitia ex pellibus agninis facta ; Nonius p. 542,23-28 Mercier = p. 870 Lindsay: capitum tegmina. Varro de uita populi Romani lib. I:  tunicas neque capitia neue strophia neque zonas [frg. 53 Pittà]. idem in eodem: neque id ab orbita matrum familias instituti, quod eae pectore ac lacertis erant apertis nec capitia habebant [frg. 54 Pittà]. haec et capitula appellauit ; Pétrone 34,6, statim allatae sunt amphorae uitreae diligenter gypsatae, quarum in ceruicibus pittacia erant ;  56,7 pittacia in scypho circumferri coeperunt.

Aulu-Gelle 16,7,10-12 praeterea in Anna Peranna gubernium pro gubernatore et planum pro sycophanta et nanum pro pumilione dicit [3 Ribbeck = 2 Panayotakis]; quamquam planum pro sycophanta M. quoque Cicero in oratione scriptum reliquit, quam Pro Cluentio dixit. (11.) atque item in mimo, qui Saturnalia inscriptus est, botulum pro farcimine appellat et hominem leuennam pro leui [801 R. = 53 P.]. (12.) item in Necyomantia cocionem peruulgate dicit, quem ueteres arillatorem dixerunt. uerba Laberi haec sunt:
      duas uxores? hercle hoc plus negoti est, inquit cocio;
      sex aediles uiderat [63-64 R. = 42 P.].

planus cf. Cicéron Cluent. 72 hic ille planus improbissimus quaestu iudiciario pastus ; Horace epist. 1,17,58-59 nec semel inrisus triuiis attollere curat | fracto crure planum ; Pétrone 82,2 siue ille planus fuit siue nocturnus grassator ; 140,15 unde plani autem, unde leuatores uiuerent, nisi aut locellos aut sonantes aere sacellos pro hamis in turbam mitterent? ; Pline nat. 35,89 arrepto carbone extincto e foculo imaginem in pariete delineauit, adgnoscente uoltum plani rege inchoatum protinus.

nanus cf. Varron ling. 5,119 uas aquarium uocant futim … quo postea accessit na{g}nus cum Graeco nomine et cum Latino nomine Graeca figura barbatus ; Aulu-Gelle 19,13,4-5 tum Festus Postumius grammatico cuipiam Latino, Frontonis familiari «docuit – inquit – nos Apollinaris nanos uerbum Graecum esse, tu nos doce, in quo de mulis aut eculeis humilioribus uulgo dicitur, anne Latinum sit et aput quem scriptum reperiatur». atque ille grammaticus, homo sane perquam in noscendis ueteribus scriptis exercitus, «si piaculum – inquit – non committitur praesente Apollinare, quid de uoce ulla Graeca Latinaue sentiam, dicere, audeo tibi, Feste, quaerenti respondere esse hoc uerbum Latinum scriptumque inueniri in poematis Helui Cinnae, non ignobilis neque indocti poetae», uersusque eius ipsos dixit, quos, quoniam memoriae mihi forte aderant, adscripsi:
    at nunc me Genumana per salicta 
    bigis raeda rapit citata nanis [Cinna carm. frg. 9 Blänsdorf].

botulus cf. Paul Diacre Fest. p. 32,8 Lindsay:  genus farciminis ; Charisius p. 120,13-17 Barwick: et hic Lucanicus, subauditur botulus uel apparatus … sumptum est enim nomen ab inuentoribus Lucanicis ; Pétrone 49,10 ex plagis ponderis inclinatione crescentibus tomacula cum botulis effusa sunt ; Martial 14,72,1-2 qui uenit botulus mediae tibi tempore brumae, | Saturni septem uenerat ante dies.

cocio cf. Paul Diacre Fest. p. 19,1 Lindsay: arillator ; p. 44,15-16 Lindsay: coctiones dicti uidentur a cunctatione, quod in emendis uendendisque mercibus tarde perueniant ad iusti pretii finem ; Pétrone 14,7 ; 15,4 ; 15,814,7 cociones, qui ad clamorem confluxerant ; 15,4 nescio quis ex cocionibus ; 15,8 ridere acumen non minus cocionum quam calumniantium coepimus.

Aulu-Gelle 16,7,13-14 sed enim in mimo, quem inscripsit Alexandream, eodem quidem, quo uulgus, sed probe Latineque usus est Graeco uocabulo: emplastrum enim dixit οὐθετέρως, non genere feminino, ut isti nouicii semidocti. (14.) uerba ex eo mimo adposui:
      quid est ius iurandum? emplastrum aeris alieni [1 Ribbeck = 1 Panayotakis].

 

 

 

 

 

 

 

Le cycle de Mentula

Billets, , , , , ,

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
   hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann:  ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
   Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

 

Ratio et consuetudo à la fin de la République à Rome

Billets, , ,

Cicéron Brut. 258 solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris uides locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis. mitto C. Laelium P. Scipionem : aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi – nec omnium tamen ; nam illorum aequales Caecilium et Pacuuium [test. 22 Schierl] male locutos uidemus – : sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica infuscauerat, recte loquebantur. sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diuersis locis. quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima consuetudinis regula.

Cicéron de orat. 3,151-152 in quo non magna laus est uitare uitium – quamquam est magnum – uerum tamen hoc quasi solum quoddam atque fundamentum est, uerborum usus et copia bonorum. sed quid ipse aedificet orator et in quo adiungat artem, id esse nobis quaerendum atque explicandum uidetur.

const. Ath. 2,8  ἔπειτα φωνὴν πᾶσαν ἀκούοντες ἐξελέξαντο τοῦτο μὲν ἐκ τῆς, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς· καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες ἰδίᾳ μᾶλλον καὶ φωνῇ καὶ διαίτῃ καὶ σχήματι χρῶνται, Ἀθηναῖοι δὲ κεκραμένῃ ἐξ ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Diom. GL 1,439,15-30 Latinitas est incorrupt{a}e loquendi obseruatio secundum Romanam linguam. constat autem … his quattuor : natura analogia consuetudine auctoritate.

Cicéron Brut. 261 Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat.

Sisenna et l’analogie

Cicéron Brut. 228 inferioris autem aetatis erat proxumus L. Sisenna, doctus uir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis, sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum.

Cicéron Brut. 260 Sisenna defendens dixit quaedam eius [sc. C. Rusi] sputatilica esse crimina. tum C. Rusius : “circumuenior – inquit – iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio ; metuo insidias. sputatilica, quid est hoc ? sputa quid sit scio, tilica nescio”. maxumi risus ; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui.

Varron entre analogie et usage(s)

Varron ling. 9,18 quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur : in eo quoque enim est analogia ; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla : nam ea quoque, cum aliqua uis urget, inuiti sequemur.

Varron ling. 10,73 usui<s> species uidentur esse tres: una consuetudinis ueteris, altera consuetudinis huius, tertia neutra. uetera, ut cascus casci, surus suri; huius consuetudinis, ut albus caldus, albo caldo; neutrae, ut scala scalam, falera faleram. ad quas accedere potest quarta mixta, ut amicitia inimicitia, amicitiam inimicitiam. prima est qua usi antiqui et nos reliquimus, secunda qua nunc utimur, tertia qua utuntur poetae.

Varron ling. 9,1 * nesciunt docere quam discere quae ignorant : in quo fuit Crates, nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo, homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας {lei} libros contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus [SVF  II 151 = FDS 640] de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimiles similibus esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um, et {cum} Aristarchus, de aequabilitate cum scribit, uerborum similitudinem qua{ru}ndam <in>clinatione{s} sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Varron ling. 9,5 alia enim populi uniuersi, alia singulorum, et de ieis non eadem oratoris et poetae, quod eorum non idem ius. itaque populus uniuersus debet in omnibus uerbis uti analogia et, si perperam est consuetus, corrigere se ipsum, cum orator non debeat in omnibus uti, quod sine offensione non potest facere, cum poeta{e} transilire lineas impune possit.

Varron ling. 9,17 quas nouas uerbi declinationes ratione{s} introductas respuet forum, his boni poetae, maxime scenici, consuetudine subigere aures populi debent, quod poetae multum possunt in hoc: propter eos quaedam uerba in declinatione melius, quaedam deterius dicuntur. consuetudo loquendi est in motu: itaque sole<n>t fieri et meliora deteriora<et deteriora> meliora; uerba perperam dicta{m} apud antiquos aliquos propter poetas non modo nunc dicuntur recte, sed etiam quae ratione dicta sunt tum, nunc perperam dicuntur. (18.) quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur: in eo quoque enim est analogia; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla.

Varron ling. 9,114 itemque cum ea [sc. analogia] non multo minus quam in omnibus uerbis patiatur uti consuetudo co<m>munis, fatendum illud †quoquando analogian sequi nos debere uniuersos, singulos autem praeterquam in quibus uerbis offensura sit consuetudo co<m>munis, quod ut dixi aliud debet praestare populus, aliud e populo singuli homines. neque id mirum est, cum singuli quoque non sint eodem iure: nam liberius potest poeta quam orator sequi analogias.

Le frg. 2 du De analogia de César

César anla. frg. 2 Garcea ap. Gell. 1,10,1-4 uiue ergo moribus praeteritis, loquere uerbis praesentibus atque id, quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae uiro, in primo de analogia libro scriptum est, habe semper in memoria atque in pectore, ut « tamquam scopulum, sic fugias inauditum atque insolens uerbum ».

Cf. A. GARCEA, Caesar's De Analogia, Oxford 2012.

L’éloquence de César dans le Brutus cicéronien

Billets, , , ,

La formation de César

Cicéron Brut. 252 sed tamen, Brute – inquit Atticus – de Caesare et ipse ita iudico et de hoc huius generis acerrumo existimatore saepissume audio, illum omnium fere oratorum Latine loqui elegantissume ; nec id solum domestica consuetudine ut dudum de Laeliorum et Muciorum familiis audiebamus, sed quamquam id quoque credo fuisse, tamen, ut esset perfecta illa bene loquendi laus, multis litteris et iis quidem reconditis et exquisitis summoque studio et diligentia est consecutus.

Cicéron de orat. 3,45 eam [sc. Laeliuam] sic audio, ut Plautum mihi aut Naeuium uidear audire ; sono ipso uocis ita recto et simplici est, ut nihil ostentationis aut imitationis adferre uideatur ; ex quo sic locutum eius patrem iudico, sic maiores ; non aspere …, non uaste, non rustice, non hiulce, sed presse et aequabiliter et leuiter.

Cicéron Brut. 177 festiuitate igitur et facetiis, inquam, C. Iulius L. f. [test. 1 Malcovati4] et superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit oratorque fuit minime ille quidem uehemens, sed nemo unquam urbanitate, nemo lepore, nemo suauitate conditior. sunt eius aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem tragoediis lenitas eius sine neruis perspici potest.

Cicéron de orat. 3,48 praetereamus igitur praecepta Latine loquendi quae puerilis doctrina tradit et subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut consuetudo sermonis cotidiani ac domestici, libri confirmant et lectio ueterum oratorum et poetarum.

La rédaction du De analogia

Cicéron Brut. 253 qui{n} etiam in maxumis occupationibus ad te ipsum, inquit in me intuens, de ratione Latine loquendi accuratissume scripserit primoque in libro dixerit uerborum dilectum originem esse eloquentiae tribueritque, mi Brute, huic nostro, qui me de illo maluit quam se dicere, laudem singularem ; nam scripsit his uerbis, cum hunc nomine esset adfatus : « ac si, <ut> cogitata praeclare eloqui possent, nonnulli studio et usu elaborauerunt – cuius te paene principem copiae atque inuentorem bene de nomine ac dignitate populi Romani meritum esse existumare debemus – hunc facilem et cotidianum nouisse sermonem nunc pro relicto est habendum ? » [César anal. frg. 1 a-b Garcea].

La hiérarchie des vertus du discours

Cicéron de orat. 3,38 linquamus igitur haec, quae cognitionem habent facilem, usum necessarium.

Cicéron de orat. 3,49 quid multa? tam facilis est tota res, ut mihi permirum saepe uideatur, cum difficilius intellegatur, quid patronus uelit dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet, de re sua diceret.

Cicéron de orat. 3,52 faciles enim – inquit – Antoni, partes eae fuerunt duae, quas modo percucurri uel potius paene praeterii, Latine loquendi planeque dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, uariae, graues, quibus omnis admiratio ingeni, omnis laus eloquentiae continetur; nemo enim umquam est oratorem, quod Latine loqueretur, admiratus; si est aliter, inrident, neque eum oratorem tantum modo, sed hominem non putant; nemo extulit eum uerbis, qui ita dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid diceret, sed contempsit eum, qui minus id facere potuisset.

Éloquence et engagement politique

Cicéron Brut. 254-255 tum Brutus : amice hercule, inquit, et magnifice te laudatum puto, quem non solum principem atque inuentorem copiae dixerit, quae erat magna laus, sed etiam bene meritum de populi Romani nomine et dignitate. quo enim uno uincebamur a uicta Graecia, id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum. (255.) hanc autem – inquit – gloriam testimoniumque Caesaris tuae quidem supplicationi non, sed triumphis multorum antepono.

Cicéron Brut. 256 uerum quidem si audire uolumus, omissis illis diuinis consiliis, quibus saepe constituta est imperatorum sapientia salus ciuitatis aut belli aut domi, multo magnus orator praestat minutis imperatoribus.

La justification historique de l’analogie

Cicéron Brut. 258 solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris uides locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis. mitto C. Laelium P. Scipionem : aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi – nec omnium tamen ; nam illorum aequales Caecilium et Pacuuium [test. 22 Schierl] male locutos uidemus – : sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica infuscauerat, recte loquebantur. sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diuersis locis. quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima consuetudinis regula.

const. Ath. 2,8  ἔπειτα φωνὴν πᾶσαν ἀκούοντες ἐξελέξαντο τοῦτο μὲν ἐκ τῆς, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς· καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες ἰδίᾳ μᾶλλον καὶ φωνῇ καὶ διαίτῃ καὶ σχήματι χρῶνται, Ἀθηναῖοι δὲ κεκραμένῃ ἐξ ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων.

Sisenna et le néologisme

Cicéron Brut. 228 inferioris autem aetatis erat proxumus L. Sisenna, doctus uir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis, sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum.

Cicéron Brut. 260 Sisenna defendens dixit quaedam eius [sc. C. Rusi] sputatilica esse crimina. tum C. Rusius : “circumuenior – inquit – iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio ; metuo insidias. sputatilica, quid est hoc ? sputa quid sit scio, tilica nescio”. maxumi risus ; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui.

Cicéron Brut. 261 Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat.

La théorie de la consuetudo chez Varron

Varron ling. 9,18 quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur : in eo quoque enim est analogia ; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla : nam ea quoque, cum aliqua uis urget, inuiti sequemur.

Varron ling. 9,1 * nesciunt docere quam discere quae ignorant : in quo fuit Crates, nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo, homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας {lei} libros contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus [SVF  II 151 = FDS 640] de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimiles similibus esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um, et {cum} Aristarchus, de aequabilitate cum scribit, uerborum similitudinem qua{ru}ndam <in>clinatione{s} sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Cf. A. GARCEA, Caesar's De Analogia, Oxford 2012.

Introduction à la satire latine

Billets, , , , , , , ,

Le témoignage de Quintilien

Quintilien inst. 10,1,93-95 satura quidem tota nostra est, in qua primus insignem laudem adeptus Lucilius quosdam ita deditos sibi adhuc habet amatores ut eum non eiusdem modo operis auctoribus sed omnibus poetis praeferre non dubitent. (94.) ego quantum ab illis, tantum ab Horatio dissentio, qui Lucilium
fluere lutulentum [Horace serm. 1,4,11a]
et esse aliquid quod tollere possis [cf. Horace serm. 1,4,11b erat quod tollere uelles] putat. nam et eruditio in eo mira et libertas atque inde acerbitas et abunde salis. multum est tersior ac purus magis Horatius et, nisi labor eius amore, praecipuus. multum et uerae gloriae quamuis uno libro Persius meruit. sunt clari hodieque et qui olim nominabuntur. (95.) alterum illud etiam prius saturae genus, sed non sola carminum uarietate mixtum condidit Terentius Varro, uir Romanorum eruditissimus. plurimos hic libros et doctissimos composuit, peritissimus linguae Latinae et omnis antiquitatis et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen scientiae conlaturus quam eloquentiae.

Lucilius et les origines de la satire à Rome

Tite-Live 7,2,4-7 ceterum parua quoque, ut ferme principia omnia, et ea ipsa peregrina res fuit. sine carmine ullo, sine imitandorum carminum actu ludiones ex Etruria acciti, ad tibicinis modos saltantes, haud indecoros motus more Tusco dabant. (5.) imitari deinde eos iuuentus, simul inconditis inter se iocularia fundentes uersibus, coepere; nec absoni a uoce motus erant. (6.) accepta itaque res saepiusque usurpando excitata. uernaculis artificibus, quia ister Tusco uerbo ludio uocabatur, nomen histrionibus inditum; (7.) qui non, sicut ante, Fescennino uersu similem incompositum temere ac rudem alternis iaciebant sed impletas modis saturas descripto iam ad tibicinem cantu motuque congruenti peragebant.

Lucilius 1,14-17 Marx = 12-14 Charpin
– ⏑ ⏑ – ⏑ ⏑ – mirac<l>a ciet t<y>l<yph>antas
porro clinopodas lychnosque ut diximus semnos
ante pedes lecti atque lucernas – ⏑ ⏑ – ⏑
– ⏑ ⏑ – ⏑ ⏑ – arutaenaeque – inquit – aquales.

Horace
Horace serm. 1,4,1-13
Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae
atque alii, quorum comoedia prisca uirorum est,
siquis erat dignus describi, quod malus ac fur,
quod moechus foret aut sicarius aut alioqui
famosus, multa cum libertate notabant.
hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus,
mutatis tantum pedibus numerisque, facetus,
emunctae naris, durus conponere uersus.
nam fuit hoc uitiosus: in hora saepe ducentos,
ut magnum, uersus dictabat stans pede in uno;
cum flueret lutulentus, erat quod tollere uelles;
garrulus atque piger scribendi ferre laborem,

scribendi recte: nam ut multum, nil moror.

v. 11 cf. Callimaque hymn. 2,105-112
ὁ Φθόνος Ἀπόλλωνος ἐπ’ οὔατα λάθριος εἶπεν·
“οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ’ ὅσα πόντος ἀείδει”.
τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ’ ἤλασεν ὧδέ τ’ ἔειπεν·
“Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγας ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλά
λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ’ ὕδατι συρφετὸν ἕλκει.
Δηοῖ δ’ οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι,
ἀλλ’ ἥτις καθαρή τε καὶ ἀχράαντος ἀνέρπει
πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον”.

Horace serm. 2,6,16-17
ergo ubi me in montes et in arcem ex urbe remoui,
quid prius inlustrem saturis musaque pedestri?

v. 17 cf. Callimaque ait. frg. 112,9 Pfeiffer
αὐτὰρ ἐγὼ Μουσέων πεζὸν̣ [ἔ]πειμι νομόν.

Le témoignage de Diomède

Diomède GL i 485,30-486,13 satira dicitur carmen apud Romanos nunc quidem maledicum et ad carpenda hominum uitia archaeae comoediae charactere conpositum, quale scripserunt Lucilius et Horatius et Persius. et olim carmen quod ex uariis poematibus constabat satira uocabatur, quale scripserunt Pacuuius et Ennius. satira autem dicta siue a Satyris, quod similiter in hoc carmine ridiculae res pudendaeque dicuntur, quae uelut a Satyris proferuntur et fiunt: siue satura a lance quae referta uariis multisque primitiis in sacro apud priscos dis inferebatur et a copia ac saturitate rei satura uocabatur; […] siue a quodam genere farciminis, quod multis rebus refertum saturam dicit Varro uocitatum. est autem hoc positum in secundo libro Plautinarum  quaestionum [GRFF 52 = frg. 50 Goetz–Schoell], «satura est uua passa et polenta et nuclei pini ex mulso consparsi». ad haec alii addunt et de malo punico grana. alii autem dictam putant a lege satura, quae uno rogatu multa simul conprehendat, quod scilicet et satura carmine multa simul poemata conprehenduntur.

La satire ménippée

Varron
  • Aulu-Gelle 2,18,6-7 alii quoque non pauci serui fuerunt, qui post philosophi clari exiterunt. (7.) ex quibus ille Menippus fuit, cuius libros M. Varro in saturis aemulatus est, quas alii “cynicas”, ipse appellat “Menippeas”.
  • Aulu-Gelle 1,17,4 <M.> quoque Varro in satura Menippea quam de officio mariti scripsit.
  • Aulu-Gelle 3,18,5 M. autem Varro in satira Menippea quae Ἱπποκύων inscripta est.
  • Aulu-Gelle 13,11,1 lepidissimus liber est M. Varronis ex satiris Menippeis qui inscribitur.
  • Aulu-Gelle 13,23,4 M. Varro in satura Menippea, quae inscribitur Σκιομαχία.
  • Cicéron ac. 1,8 et tamen in illis ueteribus nostris, quae Menippum imitati non interpretati quadam hilaritate conspersimus, multa admixta ex intima philosophia, multa dicta dialectice, quae quo facilius minus docti intellegerent, iucunditate quadam ad legendum inuitati; in laudationibus, in his ipsis antiquitatum prooemiis philosophiae <more> scribere uoluimus, si modo consecuti sumus.
  • [Probus] ecl. 6,31 iii/2 336,22-24 Varro qui sit Menippeus non a magistro, cuius aetas longe praecesserat, nominatus, sed a societate ingenii, quod is quoque omnigeno carmine satiras suas expoliuerat.
  • Varron Men. 13 factus sum uespertilio, neque in muribus plane neque in uolucribus sum.
  • Varron Men. 542 e mea φιλοφθονίᾳ natis, quos Menippea haeresis nutricata est, tutores do.
Ménippe

Diogène Laërce 6,99-101 φέρει [sc. Μένιππος] μὲν οὖν σπουδαῖον οὐδέν· τὰ δὲ βιβλία αὐτοῦ πολλοῦ καταγέλωτος γέμει καί τι ἴσον τοῖς Μελεάγρου τοῦ κατ’ αὐτὸν γενομένου. […] (100.) ἕνιοι δὲ τὰ βιβλί’ αὐτοῦ οὐκ αὐτοῦ εἶναι, ἀλλὰ Διονυσίου καὶ Ζωπύρου τῶν Κολοφωνίων, οἳ τοῦ παίζειν ἕνεκα συγγράφοντες ἐδίδοσαν αὐτῷ ὡς εὖ δυναμένῳ διαθέσθαι. […] (101.) τὰ δ’ οὖν τοῦ κυνικοῦ βιβλία ἐστὶ δεκατρία, Νέκυια, Διαθῆκαι, Ἐπιστολαὶ κεκομψευμέναι ἀπὸ τῶν θεῶν προσώπου, Πρὸς τοὺς φυσικοὺς καὶ μαθηματικοὺς καὶ γραμματικοὺς καὶ Γονὰς Ἐπικούρου καὶ Τὰς θρησκευομένας ὑπ’ αὐτῶν εἰκάδας καὶ ἄλλα.

Lucien

Lucien bis acc. 33 καὶ τὸ μὲν τραγικὸν ἐκεῖνο καὶ σωφρονικὸν προσωπεῖον ἀφεῖλέ μου, κωμικὸν δὲ καὶ σατυρικὸν ἄλλο ἐπέθηκέ μοι καὶ μικροῦ δεῖν γελοῖον. εἶτά μοι εἰς τὸ αὐτὸ φέρων συγκαθεῖρξεν τὸ σκῶμμα καὶ τὸν ἴαμβον καὶ κυνισμὸν καὶ τὸν Εὔπολιν καὶ τὸν Ἀριστοφάνη, δεινοὺς ἄνδρας ἐπικερτομῆσαι τὰ σεμνὰ καὶ χλευάσαι τὰ ὀρθῶς ἔχοντα. τελευταῖον δὲ καὶ Μένιππόν τινα τῶν παλαιῶν κυνῶν μάλα ὑλακτικὸν ὡς δοκεῖ καὶ κάρχαρον ἀνορύξας, καὶ τοῦτον ἐπεισήγαγεν μοι φοβερόν τινα ὡς ἀληθῶς κύνα καὶ τὸ δῆγμα λαθραῖον, ὅσῳ καὶ γελῶν ἅμα ἔδακνεν. Πῶς οὖν οὐ δεινὰ ὕβρισμαι μηκέτ’ ἐπὶ τοῦ οἰκείου διακείμενος, ἀλλὰ κωμῳδῶν καὶ γελωτοποιῶν καὶ ὑποθέσεις ἀλλοκότους ὑποκρινόμενος αὐτῷ; τὸ γὰρ πάντων ἀτοπώτατον, κρᾶσίν τινα παράδοξον κέκραμαι καὶ οὔτε πεζός εἰμι οὔτε ἐπὶ τῶν μέτρων βέβηκα, ἀλλὰ ἱπποκενταύρου δίκην σύνθετόν τι καὶ ξένον φάσμα τοῖς ἀκούουσι δοκῶ.