Archives par mot-clé : Varro

Le latin comme langue mixte chez Varron

Le témoignage de Jean le Lydien

Jean le Lydien mag. 2,13,6 ὅτι δὲ οὐ Ῥωμαϊκὸν τουτὶ τὸ ῥημάτιον [sc. βάλτεος], μάρτυς ὁ Ῥωμαῖος Βάρρων [frg. 296 Funaioli = 47 Goetz–Schoell] ἐν βιβλίῳ †πέμπτῳ† Περὶ Ῥωμαϊκῆς διαλέκτου, ἐν ᾧ διαρθροῦται ποία μέν τις λέξις ἐστὶν Αἰολική, ποία δὲ Γαλλική· καὶ ὅτι ἑτέρα μὲν †ἡ Θούσκων† [Ὀπικῶν uel Ὄσκων corr. Pascucci], ἄλλη δὲ Ἐτρούσκων, ὧν συγχυθεισῶν ἡ νῦν κρατοῦσα τῶν Ῥωμαίων ἀπετελέσθη φωνή.

L’étrusque

Varron ling. 6,28 idus ab eo quod Tusci itus, uel potius quod Sabini idus dicunt.

Le “sabin”

Varron ling. 7,28-29 eius [sc. casci] origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit… (29.) idem ostendit quod oppidum uocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et {nunc} nostri etiam nunc forum uetus appellant.

Varron ling. 5,97 ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure {h}edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus.

Varron ling. 5,21 hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum IS * * * in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium [p. 262 Ribbeck = frg. 17 Funaioli app. crit.], non terminus, sed termen. hoc Graeci quod τέρμονα, pote uel illinc. Euander enim, qui uenit in Palatium, e Graecia Arcas.

Le celtique

Varron ling. 5,167 in his multa peregrina, ut sagum, reno Gallica.

Cf. César Gall. 6,21 pellibus aut paruis renonum tegimentis utuntur [sc. Germani], magna corporis parte nuda.
Le grec

Jean le Lydien mag. 1,5,3-4 οὐδὲ γὰρ ἀγνοήσας ὁ Ῥωμύλος, ἢ οἱ κατ’ αὐτόν, δείκνυται κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν Ἐλλάδα φωνήν, τὴν Αἰολίδα λέγω, ὥς φασιν ὅ τε Κάτων [orig. frg. 19 Jordan = 22 Cugusi–Sblendorio] ἐν τῷ Περὶ Ῥωμαϊκῆς Ἀρχαιότητος Βάρρων [frg. 295 Funaioli = 45 Goetz–Schoell] τε ὁ πολυμαθέστατος ἐν Προοιμίοις τῶν πρὸς Πομπήϊον αὐτῷ γεγραμμένων, Εὐάνδρου καὶ τῶν ἄλλων Ἀρκάδων εἰς Ἰταλίαν ἐλθόντων ποτὲ καὶ τὴν Αἰολίδα τοῖς βαρβάροις ἐνσπειράντων φωνήν.

Cf. Denys d’Halicarnasse  Rom. 1,84,5 (ex Fabio Pictore frg. 7a Chassignet ?) ἡνίκα δὲ τῆς ἐν τῷ γάλακτι τροφῆς ἀπηλλάγη τὰ παιδία, δοθῆναι πρὸς τῶν τρεφόντων εἰς Γαβίους πόλιν οὐ μακρὰν ἀπὸ τοῦ Παλλαντίου κειμένην, ὡς Ἑλλάδα παιδείαν ἐκμάθοιεν, κἀκεῖ παρ' ἀνδράσιν ἰδιοξένοις τοῦ Φαιστύλου τραφῆναι γράμματα καὶ μουσικὴν καὶ χρῆσιν ὅπλων Ἑλληνικῶν ἐκδιδασκομένους μέχρις ἥβης.

Cf. [Aurel. Victor] orig. 21,3 (ex Valerio Antiate frg. 2 Chassignet ?) [§ 1 at uero Valerius tradit…] cum uero pueri liberalis disciplinae capaces facti essent, Gabiis Graecarum Latinarumque litterarum ediscendarum gratia commoratos, Numitore auo clam omnia subministrante.

Varron ling. 5,25 is [sc. udor] si quamuis deorsum in terra, unde su{m}mi pote, puteus; nisi potius quod <A>eolis dicebant ut πύταμον sic πύτεον a potu, non ut nunc φρέ<αρ>.

Varron 5,101 lepus, quod Sicu<li, ut Aeo>lis quidam Graeci, dicunt λέποριν. « Le lièvre [lepus] tire son nom du fait que les Sicules, comme certains Grecs éoliens, disent leporis».

Cf. Varron rust. 3,12,6 L. Aelius [frg. 12 Funaioli] putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod leuipes esset. ego arbitror a graeco uocabulo antico, quod eum Aeolis {et bonum} λέποριν appellabant. 

Varron ling. 5,102 malum quod Graeci Aeolis dicunt μᾶλον.

  • Varron ling. 5,96 uitulus, quod graece antiquitus ἰταλός, aut quod plerique uegeti, uegitulus.
  • Varron ling. 5,108 olea ab ἐλαία.
  • Varron ling. 6,6 id tempus dictum a Graecis ἑσπέρα, Latine uesper.
  • Varron ling. 6,96 quae in Graeca lingua putant Latina, ut […] prouidere <a> προιδεῖν.

Varron ling. 6,9 tempus secundum uer, quod tum uirere incipiunt uirgulta ac uertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt ἦρ uer.

Varron ling. 5,108 olea grandis orchitis, quod eam Attici ὄρχιν μορ<ί>α<ν>.

Varron ling. 5,175 donum : nam Graece ut †issedonion† et ut alii δόμα et ut Attici δόσις.

Varron ling. 5,146 hoc [sc. forum olitorium] erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii uocant μάκελλον, sed Iones [h]ostia <h>ortorum μακελλωτὰς <h>ortorum et castelli μακέλλα.

La morphologie

Varron ling. 9,30-32 igitur quoniam qua loquimur uoce oratio est [corr. L. Spengel : orationem codd.], hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. (31.) an non uides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si<n>t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid uerba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra<que> esse apud nos? (32.) equidem non dubito, qui<n> animaduerteris item in ea{m} innumerabilem similitudinum numerum, ut trium temporum uerb<i> aut trium personarum.

Varron ling. 8,65 quare si essent in analogia, aut, ut Poenicum et <A>egyptiorum uocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum.

Varron ling. 8,16 propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum uocaret, cum daret, cum accusaret, sic alia eiusdem <modi> discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt.

Varron ling. 10,69-70 sed prius de perfecta [sc. analogia], in qua et res et uoces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum uernaculum ac domi natum, alterum aduenticium, tertium nothum ex peregrino hic natum. uernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; aduenticium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. (70.) †de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique †haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu<a>estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait:
      Hectoris natum de Troiano muro iactari [Enn. trag. 93 Ribbeck3 = 100 Jocelyn].
Accius [trag. 330 Ribbeck3 = 160 Dangel] haec in tragoediis largius a prisca consuetudine mouere coepit et ad formas graecas uerborum magis reuocare, {et} a quo Valerius ait:
      Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet [Val. Soran. GRFF 3 = FPL 1].

La place de l’ablatif

Varron ling. 10,62 sin ab singulari quis potius proficisci uolet, initium [corr. L. Spengel : id illum codd.] facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius Latinus: nam eius casu{sh}is litterarum discriminibus facilius reliquorum uarietate<m> discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac <c>laui [corr. Groth : leui codd.], aut in O, ut hoc caelo, aut in V, ut hoc uersu.

Priscien GL II 187,7-12 igitur ablatiuus proprius est Romanorum et, quamuis ipse quoque tribus sociari potest, ut diximus, personis, tamen, quia nouus uidetur a Latinis inuentus, uetustati reliquorum casuum concessit, quamuis hunc quoque a uetustissimis Graecorum grammaticis accepisse uidentur, qui sextum casum dicebant οὐρανόθεν, ἐμέθεν, σέθεν, ἕθεν, qui profecto ablatiui uim possidet.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Char. p. 62,15-22 Barwick (cf. Diom. GL 1,439,17-22) natura uerborum nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit […]. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat.

La langue du mime

Aulu-Gelle 16,7 lemma : quod Laberius uerba pleraque licentius petulantiusque finxit; et quod multis uerbis utitur, de quibus, an sit Latina, quaeri solet.

Aulu-Gelle 16,7,1-3 Laberius in mimis, quos scriptitauit, oppido quam uerba finxit pralicenter. (2.) nam et mendicimonium dicit et moechimonium et adulterionem adulteritatemque pro adulterio et depudicauit pro stuprauit et abluuium pro diluuio [150 Ribbeck = 73a Panayotakis] et, quod in mimo ponit, quem Cophinum inscripsit, manuatus est pro furatus est [39 R. = 23a P.] (3.) et item in Fullone furem manuarium appellat:
      manuari – inquit – pudorem perdidisti [46 R. = 30 P.],
multaque alia huiuscemodi nouat.

depudicauit cf. Varron Men. 409 Astbury utrum puerum essem deuirginatum; Pétrone 25,2 cur non … deuirginatur Pannychis nostra?

abluuium cf. Fronton Ad M. Caes. 4,3,4, p. 58,5-13 v. d. Hout2 nolo igitur te ignorare syllabae unius discrimen quantum referat. os colluere dicam, pauimentum autem in balneis pelluere, non colluere; lacrimis uero genas lauere dicam, non pelluere neque colluere; uestimenta autem lauare, non lauere; sudorem porro et puluerem abluere, non lauare; sed maculam elegantius eluere quam abluere. si quid uero magis haeserit nec sine aliquo detrimento exigi possit, Plautino uerbo elauere dicam. tum praeterea mulsum diluere, fauces proluere, ungulam iumento subluere.

manuarius cf. Aulu-Gelle 18,14,4 hoc aere conlecto quasi manuario cenula curabatur omnibus, qui eum lusum luseramus.

Aulu-Gelle 16,7,4 neque non obsoleta quoque et maculantia ex sordidiore uulgi usu ponit, quale est in Staminariis:
      tollet bona fide uos Orcus nudas in catomum [87 Ribbeck = 59 Panayotakis].

in catomum cf. Cicéron fam. 7,25,1 (à M. Fabius Gallus, août 45) magister adest citius quam putaramus. uereor ne in catomum Catoni<a>nos ; Pétrone 132,2 manifestis matrona contumeliis uerberata tandem ad ultionem decurrit uocatque cubicularios et me iubet catomizari.

Aulu-Gelle 16,7,5-9 et elutriare lintea [150 Ribbeck = 74 Panayotakis] et lauandaria [150 R. = 75 P.] dicit, quae ad lauandum sint data, et:
      coicior – inquit – in fullonicam [147 R. = 76 P.],
et
      quid properas? quid praecurris <in> [add. Bothe] caldonia? [148 R. = 77 P.]
(6.) item in Restione talabarriunculos [79 R. = 51 P.] dicit, quos uulgus talabarriones; (7.) item in Compitalibus:
      malas malaxaui [37 R. = 19 P.];
(8.) item in Cacomnemone:
      hic est – inquit –
      ille gurdus, quem ego me abhinc menses duos ex Africa
     
uenientem excepisse tibi narraui [13-14 R. = 10 P.].
(9.) item in mimo, qui inscribitur Natalis [corr. Bothe : natal fere Ψ], cippum dicit et obbam et camellam [60 R. = 40 P.] et pittacium et capitium:
      induis – inquit – capitium tunicae pittacium [61 R. = 41 P.].

 

elutriare cf. Pline nat. nat. 9,133 uellus el<u>triatum mergitur in experimentum ; 14,114 sufferuefactis … mox elutriatis atque ita inueteratis.

malaxare cf. Varron ling. 6,96 ab eo quod illi μαλάσσειν nos malaxare ; Sénèque epist. 66,53 an potius optem ut malaxandos articulos exsoletis meis porrigam?

gurdus cf. Quintilien inst. 1,5,57 gurdos, quos pro stolidos accipit uulgus, ex Hispania duxisse originem audiui.

cippus cf. Varron ling. 5,143 cippi pomeri stant et circum Ariciam et circ{o}um Romam ; Lucilius 1255–6 Marx = H frg. 105 Charpin homines nequam, malus ut quartarius, cippos | coll<e>gere omnes ; Horace sat. 1,8,12-13 mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum | hic dabat ; Perse 1,37 non leuior cippus nunc inprimit ossa? ; César Gall. 7,73,2-5 truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. huc illi stipites demissi et ab infimo reuincti, ne reuelli possent, ab ramis eminebant. quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati: quo qui intrauerant se ipsi acutissimis uallis induebant. hos cippos appellabant ; Sénèque le Rhéteur contr. 7,4,7 contr. 7,4,7 inponi se supra cippum iussit – erat [sc. Caluus] enim paruolus statura. 

obba cf. Varron Men. 114 Astbury dolia atque apothecas triclinaris Melicas Calenas obbas et Cumanos calices ; Perse 5,147-1488 Veiientanumque rubellum | exhalet uapida laesum pice sessilis obba? ; Tertullien apol. 13,7 quo differt ab epulo Iouis silicernium, a simpulo obba, ab haruspice pollinctor?

camella cf. Ovide fast. 4,779-780 tum licet  adposita, ueluti cratere, camella | lac niueum potes ; Pétrone  64,13 Trimalchio camellam grandem iussit misceri potionesque diuidi omnibus seruis ; 135,3-4 Oenothea […] camellam etiam uetustate ruptam pice temperata refecit. tum clauum, qui detrahentem secutus cum camella lignea fuerat, fumoso parieti reddidit ; 137,10 infra manus meas camellam uini posuit.

capitium tunicae pittacium cf. Varron ling. 5,131 capitium ab eo quod capit pectus, id est, ut antiqui dicebant, comprehendit  ; Aelius Stilon frg. 3 Funaioli ap. Festus p. 230. 12-13 Lindsay: capitia ex pellibus agninis facta ; Nonius p. 542,23-28 Mercier = p. 870 Lindsay: capitum tegmina. Varro de uita populi Romani lib. Itunicas neque capitia neue strophia neque zonas [frg. 53 Pittà]. idem in eodem: neque id ab orbita matrum familias instituti, quod eae pectore ac lacertis erant apertis nec capitia habebant [frg. 54 Pittà]. haec et capitula appellauit ; Pétrone 34,6, statim allatae sunt amphorae uitreae diligenter gypsatae, quarum in ceruicibus pittacia erant ;  56,7 pittacia in scypho circumferri coeperunt.

Aulu-Gelle 16,7,10-12 praeterea in Anna Peranna gubernium pro gubernatore et planum pro sycophanta et nanum pro pumilione dicit [3 Ribbeck = 2 Panayotakis]; quamquam planum pro sycophanta M. quoque Cicero in oratione scriptum reliquit, quam Pro Cluentio dixit. (11.) atque item in mimo, qui Saturnalia inscriptus est, botulum pro farcimine appellat et hominem leuennam pro leui [801 R. = 53 P.]. (12.) item in Necyomantia cocionem peruulgate dicit, quem ueteres arillatorem dixerunt. uerba Laberi haec sunt:
      duas uxores? hercle hoc plus negoti est, inquit cocio;
      sex aediles uiderat [63-64 R. = 42 P.].

planus cf. Cicéron Cluent. 72 hic ille planus improbissimus quaestu iudiciario pastus ; Horace epist. 1,17,58-59 nec semel inrisus triuiis attollere curat | fracto crure planum ; Pétrone 82,2 siue ille planus fuit siue nocturnus grassator ; 140,15 unde plani autem, unde leuatores uiuerent, nisi aut locellos aut sonantes aere sacellos pro hamis in turbam mitterent? ; Pline nat. 35,89 arrepto carbone extincto e foculo imaginem in pariete delineauit, adgnoscente uoltum plani rege inchoatum protinus.

nanus cf. Varron ling. 5,119 uas aquarium uocant futim … quo postea accessit na{g}nus cum Graeco nomine et cum Latino nomine Graeca figura barbatus ; Aulu-Gelle 19,13,4-5 tum Festus Postumius grammatico cuipiam Latino, Frontonis familiari «docuit – inquit – nos Apollinaris nanos uerbum Graecum esse, tu nos doce, in quo de mulis aut eculeis humilioribus uulgo dicitur, anne Latinum sit et aput quem scriptum reperiatur». atque ille grammaticus, homo sane perquam in noscendis ueteribus scriptis exercitus, «si piaculum – inquit – non committitur praesente Apollinare, quid de uoce ulla Graeca Latinaue sentiam, dicere, audeo tibi, Feste, quaerenti respondere esse hoc uerbum Latinum scriptumque inueniri in poematis Helui Cinnae, non ignobilis neque indocti poetae», uersusque eius ipsos dixit, quos, quoniam memoriae mihi forte aderant, adscripsi:
at nunc me Genumana per salicta
    bigis raeda rapit citata nanis [Cinna carm. frg. 9 Blänsdorf].

botulus cf. Paul Diacre Fest. p. 32,8 Lindsay:  genus farciminis ; Charisius p. 120,13-17 Barwick: et hic Lucanicus, subauditur botulus uel apparatus … sumptum est enim nomen ab inuentoribus Lucanicis ; Pétrone 49,10 ex plagis ponderis inclinatione crescentibus tomacula cum botulis effusa sunt ; Martial 14,72,1-2 qui uenit botulus mediae tibi tempore brumae, | Saturni septem uenerat ante dies.

cocio cf. Paul Diacre Fest. p. 19,1 Lindsay: arillator ; p. 44,15-16 Lindsay: coctiones dicti uidentur a cunctatione, quod in emendis uendendisque mercibus tarde perueniant ad iusti pretii finem ; Pétrone 14,7 ; 15,4 ; 15,814,7 cociones, qui ad clamorem confluxerant ; 15,4 nescio quis ex cocionibus ; 15,8 ridere acumen non minus cocionum quam calumniantium coepimus.

Aulu-Gelle 16,7,13-14 sed enim in mimo, quem inscripsit Alexandream, eodem quidem, quo uulgus, sed probe Latineque usus est Graeco uocabulo: emplastrum enim dixit οὐθετέρως, non genere feminino, ut isti nouicii semidocti. (14.) uerba ex eo mimo adposui:
      quid est ius iurandum? emplastrum aeris alieni [1 Ribbeck = 1 Panayotakis].

 

 

 

 

 

 

 

Le cycle de Mentula

Carmen 94

Mentula moechatur. moechatur mentula ? certe.
   hoc est quod dicunt: ipsa olera olla legit.

v. 2 cf. Varro Men. εὗρεν ἡ λοπὰς τὸ πῶμα ; Saint Jérôme epist. 7,5 accessit huic patellae, iuxta tritum populi sermone prouerbium, dignum operculum, Lupicinus sacerdos.

Carmen 114

Firmano saltu non falso Mentula diues
   fertur, qui tot res in se habet egregias,
aucupium omne genus, piscis, prata, arua ferasque.
   nequiquam: fructus sumptibus exsuperat.
quare concedo sit diues, dum omnia desint.
   saltum laudemus, dum modo ipse egeat.

grom. p. 225,9-10 Lachmann:  ager Firmo Piceno limitibus triumuiralibus in centuriis est per iugera ducena adsignatus.

Plutarque Cato 21,5 ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴν μὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢ πρόσοδον, εἰς δ’ ἀσφαλῆ πράγματα καὶ βέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς, ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κναφεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώραν ἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ’ ὧν αὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ’ ὑπὸ τοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυναμένων.

Aelius Gallus frg. 3 Huschke ap. Fest. p. 392,35-394,6 Lindsay: saltus est, ubi siluae et pastiones sunt, quarum causa casae quoque: si qua particula in eo saltu pastorum aut custodum causa aratur, ea res non peremit nomen saltui<s>; non magis quam fundi, qui est in agro culto et eius causa habet aedificium, si qua particula in eo habet siluam.

Carmen 115

Mentula habet instar triginta iugera prati,
   quadraginta arui: cetera sunt maria.
cur non diuitiis Croesum superare potis sit,
   uno qui in saltu tot bona possideat,
prata, arua, ingentes siluas saltusque paludesque
   usque ad Hyperboreos et mare ad Oceanum?
omnia magna haec sunt, tamen ipsest maximus ultro,
   non homo, sed uero mentula magna minax.

v. 1 cf. Cicéron Att. 16,5,5 mearum epistularum nulla est synagoge, sed habet Tiro instar septuaginta ; Columelle 4,8,2 recedere… instar unius digiti spatio ; 12,28,1 irim cribratam quae sit instar pondo quincuncem et trientem.

Carmen 105

Mentula conatur Pipleium scandere montem:
   Musae furcillis praecipitem eiciunt.

v. 1 cf. Callimaque hymn. 4,7-8 ὡς Μοῦσαι τὸν ἀοιδὸν ὃ μὴ Πίμπλειαν ἀείσῃ | ἔχθουσιν, τὼς Φοῖβος ὅτις Δήλοιο λάθηται ; Ennius ann. frg. 213-217 Vahlen = 206-210 Skutsch ap. Cic. Brut. 71 scripsere alii rem | uorsibus quos olim Faunei uatesque canebant | {cum} [Cic. trib. Skutsch] neque Musarum scopulos | nec dicti studiosus {quisquam erat} [Cic. trib. Skutsch] ante hunc | nos ausi reserare…
v. 2 cf. Cicéron Att. 16,2,4 sed quoniam furcilla extrudimur, Brundisium cogito ; Horace epist. 1,10,24 naturam expelles furca, tamen usque recurret.

 

Ratio et consuetudo à la fin de la République à Rome

Cicéron Brut. 258 solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris uides locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis. mitto C. Laelium P. Scipionem : aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi – nec omnium tamen ; nam illorum aequales Caecilium et Pacuuium [test. 22 Schierl] male locutos uidemus – : sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica infuscauerat, recte loquebantur. sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diuersis locis. quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima consuetudinis regula.

Cicéron de orat. 3,151-152 in quo non magna laus est uitare uitium – quamquam est magnum – uerum tamen hoc quasi solum quoddam atque fundamentum est, uerborum usus et copia bonorum. sed quid ipse aedificet orator et in quo adiungat artem, id esse nobis quaerendum atque explicandum uidetur.

const. Ath. 2,8  ἔπειτα φωνὴν πᾶσαν ἀκούοντες ἐξελέξαντο τοῦτο μὲν ἐκ τῆς, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς· καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες ἰδίᾳ μᾶλλον καὶ φωνῇ καὶ διαίτῃ καὶ σχήματι χρῶνται, Ἀθηναῖοι δὲ κεκραμένῃ ἐξ ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων.

Varron frg. 268 Funaioli = 115 Goetz–Schoell ap. Diom. GL 1,439,15-30 Latinitas est incorrupt{a}e loquendi obseruatio secundum Romanam linguam. constat autem … his quattuor : natura analogia consuetudine auctoritate.

Cicéron Brut. 261 Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat.

Sisenna et l’analogie

Cicéron Brut. 228 inferioris autem aetatis erat proxumus L. Sisenna, doctus uir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis, sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum.

Cicéron Brut. 260 Sisenna defendens dixit quaedam eius [sc. C. Rusi] sputatilica esse crimina. tum C. Rusius : “circumuenior – inquit – iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio ; metuo insidias. sputatilica, quid est hoc ? sputa quid sit scio, tilica nescio”. maxumi risus ; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui.

Varron entre analogie et usage(s)

Varron ling. 9,18 quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur : in eo quoque enim est analogia ; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla : nam ea quoque, cum aliqua uis urget, inuiti sequemur.

Varron ling. 10,73 usui<s> species uidentur esse tres: una consuetudinis ueteris, altera consuetudinis huius, tertia neutra. uetera, ut cascus casci, surus suri; huius consuetudinis, ut albus caldus, albo caldo; neutrae, ut scala scalam, falera faleram. ad quas accedere potest quarta mixta, ut amicitia inimicitia, amicitiam inimicitiam. prima est qua usi antiqui et nos reliquimus, secunda qua nunc utimur, tertia qua utuntur poetae.

Varron ling. 9,1 * nesciunt docere quam discere quae ignorant : in quo fuit Crates, nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo, homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας {lei} libros contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus [SVF  II 151 = FDS 640] de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimiles similibus esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um, et {cum} Aristarchus, de aequabilitate cum scribit, uerborum similitudinem qua{ru}ndam <in>clinatione{s} sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Varron ling. 9,5 alia enim populi uniuersi, alia singulorum, et de ieis non eadem oratoris et poetae, quod eorum non idem ius. itaque populus uniuersus debet in omnibus uerbis uti analogia et, si perperam est consuetus, corrigere se ipsum, cum orator non debeat in omnibus uti, quod sine offensione non potest facere, cum poeta{e} transilire lineas impune possit.

Varron ling. 9,17 quas nouas uerbi declinationes ratione{s} introductas respuet forum, his boni poetae, maxime scenici, consuetudine subigere aures populi debent, quod poetae multum possunt in hoc: propter eos quaedam uerba in declinatione melius, quaedam deterius dicuntur. consuetudo loquendi est in motu: itaque sole<n>t fieri et meliora deteriora<et deteriora> meliora; uerba perperam dicta{m} apud antiquos aliquos propter poetas non modo nunc dicuntur recte, sed etiam quae ratione dicta sunt tum, nunc perperam dicuntur. (18.) quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur: in eo quoque enim est analogia; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla.

Varron ling. 9,114 itemque cum ea [sc. analogia] non multo minus quam in omnibus uerbis patiatur uti consuetudo co<m>munis, fatendum illud †quoquando analogian sequi nos debere uniuersos, singulos autem praeterquam in quibus uerbis offensura sit consuetudo co<m>munis, quod ut dixi aliud debet praestare populus, aliud e populo singuli homines. neque id mirum est, cum singuli quoque non sint eodem iure: nam liberius potest poeta quam orator sequi analogias.

Le frg. 2 du De analogia de César

César anla. frg. 2 Garcea ap. Gell. 1,10,1-4 uiue ergo moribus praeteritis, loquere uerbis praesentibus atque id, quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae uiro, in primo de analogia libro scriptum est, habe semper in memoria atque in pectore, ut « tamquam scopulum, sic fugias inauditum atque insolens uerbum ».

Cf. A. GARCEA, Caesar's De Analogia, Oxford 2012.

L’éloquence de César dans le Brutus cicéronien

La formation de César

Cicéron Brut. 252 sed tamen, Brute – inquit Atticus – de Caesare et ipse ita iudico et de hoc huius generis acerrumo existimatore saepissume audio, illum omnium fere oratorum Latine loqui elegantissume ; nec id solum domestica consuetudine ut dudum de Laeliorum et Muciorum familiis audiebamus, sed quamquam id quoque credo fuisse, tamen, ut esset perfecta illa bene loquendi laus, multis litteris et iis quidem reconditis et exquisitis summoque studio et diligentia est consecutus.

Cicéron de orat. 3,45 eam [sc. Laeliuam] sic audio, ut Plautum mihi aut Naeuium uidear audire ; sono ipso uocis ita recto et simplici est, ut nihil ostentationis aut imitationis adferre uideatur ; ex quo sic locutum eius patrem iudico, sic maiores ; non aspere …, non uaste, non rustice, non hiulce, sed presse et aequabiliter et leuiter.

Cicéron Brut. 177 festiuitate igitur et facetiis, inquam, C. Iulius L. f. [test. 1 Malcovati4] et superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit oratorque fuit minime ille quidem uehemens, sed nemo unquam urbanitate, nemo lepore, nemo suauitate conditior. sunt eius aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem tragoediis lenitas eius sine neruis perspici potest.

Cicéron de orat. 3,48 praetereamus igitur praecepta Latine loquendi quae puerilis doctrina tradit et subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut consuetudo sermonis cotidiani ac domestici, libri confirmant et lectio ueterum oratorum et poetarum.

La rédaction du De analogia

Cicéron Brut. 253 qui{n} etiam in maxumis occupationibus ad te ipsum, inquit in me intuens, de ratione Latine loquendi accuratissume scripserit primoque in libro dixerit uerborum dilectum originem esse eloquentiae tribueritque, mi Brute, huic nostro, qui me de illo maluit quam se dicere, laudem singularem ; nam scripsit his uerbis, cum hunc nomine esset adfatus : « ac si, <ut> cogitata praeclare eloqui possent, nonnulli studio et usu elaborauerunt – cuius te paene principem copiae atque inuentorem bene de nomine ac dignitate populi Romani meritum esse existumare debemus – hunc facilem et cotidianum nouisse sermonem nunc pro relicto est habendum ? » [César anal. frg. 1 a-b Garcea].

La hiérarchie des vertus du discours

Cicéron de orat. 3,38 linquamus igitur haec, quae cognitionem habent facilem, usum necessarium.

Cicéron de orat. 3,49 quid multa? tam facilis est tota res, ut mihi permirum saepe uideatur, cum difficilius intellegatur, quid patronus uelit dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet, de re sua diceret.

Cicéron de orat. 3,52 faciles enim – inquit – Antoni, partes eae fuerunt duae, quas modo percucurri uel potius paene praeterii, Latine loquendi planeque dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, uariae, graues, quibus omnis admiratio ingeni, omnis laus eloquentiae continetur; nemo enim umquam est oratorem, quod Latine loqueretur, admiratus; si est aliter, inrident, neque eum oratorem tantum modo, sed hominem non putant; nemo extulit eum uerbis, qui ita dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid diceret, sed contempsit eum, qui minus id facere potuisset.

Éloquence et engagement politique

Cicéron Brut. 254-255 tum Brutus : amice hercule, inquit, et magnifice te laudatum puto, quem non solum principem atque inuentorem copiae dixerit, quae erat magna laus, sed etiam bene meritum de populi Romani nomine et dignitate. quo enim uno uincebamur a uicta Graecia, id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum. (255.) hanc autem – inquit – gloriam testimoniumque Caesaris tuae quidem supplicationi non, sed triumphis multorum antepono.

Cicéron Brut. 256 uerum quidem si audire uolumus, omissis illis diuinis consiliis, quibus saepe constituta est imperatorum sapientia salus ciuitatis aut belli aut domi, multo magnus orator praestat minutis imperatoribus.

La justification historique de l’analogie

Cicéron Brut. 258 solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum oratoris uides locutionem emendatam et Latinam, cuius penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae sed quasi bonae consuetudinis. mitto C. Laelium P. Scipionem : aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic Latine loquendi – nec omnium tamen ; nam illorum aequales Caecilium et Pacuuium [test. 22 Schierl] male locutos uidemus – : sed omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc uixerant neque eos aliqua barbaries domestica infuscauerat, recte loquebantur. sed hanc certe rem deteriorem uetustas fecit et Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in hanc urbem multi inquinate loquentes ex diuersis locis. quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum prauissima consuetudinis regula.

const. Ath. 2,8  ἔπειτα φωνὴν πᾶσαν ἀκούοντες ἐξελέξαντο τοῦτο μὲν ἐκ τῆς, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς· καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες ἰδίᾳ μᾶλλον καὶ φωνῇ καὶ διαίτῃ καὶ σχήματι χρῶνται, Ἀθηναῖοι δὲ κεκραμένῃ ἐξ ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων.

Sisenna et le néologisme

Cicéron Brut. 228 inferioris autem aetatis erat proxumus L. Sisenna, doctus uir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, non sine facetiis, sed neque laboris multi nec satis uersatus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius perspici potest, quae cum facile omnis uincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quamque genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris inlustratum.

Cicéron Brut. 260 Sisenna defendens dixit quaedam eius [sc. C. Rusi] sputatilica esse crimina. tum C. Rusius : “circumuenior – inquit – iudices, nisi subuenitis. Sisenna quid dicat nescio ; metuo insidias. sputatilica, quid est hoc ? sputa quid sit scio, tilica nescio”. maxumi risus ; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui.

Cicéron Brut. 261 Caesar autem rationem adhibens consuetudinem uitiosam et corruptam pura et incorrupta consuetudine emendat.

La théorie de la consuetudo chez Varron

Varron ling. 9,18 quare qui ad consuetudinem nos uocant, si ad rectam, sequemur : in eo quoque enim est analogia ; si ad eam inuitant quae est deprauata, ni{c}hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, {se}quam in ceteris rebus mala exempla : nam ea quoque, cum aliqua uis urget, inuiti sequemur.

Varron ling. 9,1 * nesciunt docere quam discere quae ignorant : in quo fuit Crates, nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo, homine acutissimo qui reliquit περὶ ἀνωμαλίας {lei} libros contra analogian atque Aristarchum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius uideatur peruidisse uoluntatem, quod et Chrysippus [SVF  II 151 = FDS 640] de inaequabilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus uerbis et dissimiles similibus esse uocabulis notatas, id quod est uer{b}um, et {cum} Aristarchus, de aequabilitate cum scribit, uerborum similitudinem qua{ru}ndam <in>clinatione{s} sequi iubet, quoad patiatur consuetudo.

Cf. A. GARCEA, Caesar's De Analogia, Oxford 2012.

Introduction à la satire latine

Le témoignage de Quintilien

Quintilien inst. 10,1,93-95 satura quidem tota nostra est, in qua primus insignem laudem adeptus Lucilius quosdam ita deditos sibi adhuc habet amatores ut eum non eiusdem modo operis auctoribus sed omnibus poetis praeferre non dubitent. (94.) ego quantum ab illis, tantum ab Horatio dissentio, qui Lucilium
fluere lutulentum [Horace serm. 1,4,11a]
et esse aliquid quod tollere possis [cf. Horace serm. 1,4,11b erat quod tollere uelles] putat. nam et eruditio in eo mira et libertas atque inde acerbitas et abunde salis. multum est tersior ac purus magis Horatius et, nisi labor eius amore, praecipuus. multum et uerae gloriae quamuis uno libro Persius meruit. sunt clari hodieque et qui olim nominabuntur. (95.) alterum illud etiam prius saturae genus, sed non sola carminum uarietate mixtum condidit Terentius Varro, uir Romanorum eruditissimus. plurimos hic libros et doctissimos composuit, peritissimus linguae Latinae et omnis antiquitatis et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen scientiae conlaturus quam eloquentiae.

Lucilius et les origines de la satire à Rome

Tite-Live 7,2,4-7 ceterum parua quoque, ut ferme principia omnia, et ea ipsa peregrina res fuit. sine carmine ullo, sine imitandorum carminum actu ludiones ex Etruria acciti, ad tibicinis modos saltantes, haud indecoros motus more Tusco dabant. (5.) imitari deinde eos iuuentus, simul inconditis inter se iocularia fundentes uersibus, coepere; nec absoni a uoce motus erant. (6.) accepta itaque res saepiusque usurpando excitata. uernaculis artificibus, quia ister Tusco uerbo ludio uocabatur, nomen histrionibus inditum; (7.) qui non, sicut ante, Fescennino uersu similem incompositum temere ac rudem alternis iaciebant sed impletas modis saturas descripto iam ad tibicinem cantu motuque congruenti peragebant.

Lucilius 1,14-17 Marx = 12-14 Charpin
– ⏑ ⏑ – ⏑ ⏑ – mirac<l>a ciet t<y>l<yph>antas
porro clinopodas lychnosque ut diximus semnos
ante pedes lecti atque lucernas – ⏑ ⏑ – ⏑
– ⏑ ⏑ – ⏑ ⏑ – arutaenaeque – inquit – aquales.

Horace
Horace serm. 1,4,1-13
Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae
atque alii, quorum comoedia prisca uirorum est,
siquis erat dignus describi, quod malus ac fur,
quod moechus foret aut sicarius aut alioqui
famosus, multa cum libertate notabant.
hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus,
mutatis tantum pedibus numerisque, facetus,
emunctae naris, durus conponere uersus.
nam fuit hoc uitiosus: in hora saepe ducentos,
ut magnum, uersus dictabat stans pede in uno;
cum flueret lutulentus, erat quod tollere uelles;
garrulus atque piger scribendi ferre laborem,

scribendi recte: nam ut multum, nil moror.

v. 11 cf. Callimaque hymn. 2,105-112
ὁ Φθόνος Ἀπόλλωνος ἐπ’ οὔατα λάθριος εἶπεν·
“οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ’ ὅσα πόντος ἀείδει”.
τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ’ ἤλασεν ὧδέ τ’ ἔειπεν·
“Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγας ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλά
λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ’ ὕδατι συρφετὸν ἕλκει.
Δηοῖ δ’ οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι,
ἀλλ’ ἥτις καθαρή τε καὶ ἀχράαντος ἀνέρπει
πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον”.

Horace serm. 2,6,16-17
ergo ubi me in montes et in arcem ex urbe remoui,
quid prius inlustrem saturis musaque pedestri?

v. 17 cf. Callimaque ait. frg. 112,9 Pfeiffer
αὐτὰρ ἐγὼ Μουσέων πεζὸν̣ [ἔ]πειμι νομόν.

Le témoignage de Diomède

Diomède GL i 485,30-486,13 satira dicitur carmen apud Romanos nunc quidem maledicum et ad carpenda hominum uitia archaeae comoediae charactere conpositum, quale scripserunt Lucilius et Horatius et Persius. et olim carmen quod ex uariis poematibus constabat satira uocabatur, quale scripserunt Pacuuius et Ennius. satira autem dicta siue a Satyris, quod similiter in hoc carmine ridiculae res pudendaeque dicuntur, quae uelut a Satyris proferuntur et fiunt: siue satura a lance quae referta uariis multisque primitiis in sacro apud priscos dis inferebatur et a copia ac saturitate rei satura uocabatur; […] siue a quodam genere farciminis, quod multis rebus refertum saturam dicit Varro uocitatum. est autem hoc positum in secundo libro Plautinarum  quaestionum [GRFF 52 = frg. 50 Goetz–Schoell], «satura est uua passa et polenta et nuclei pini ex mulso consparsi». ad haec alii addunt et de malo punico grana. alii autem dictam putant a lege satura, quae uno rogatu multa simul conprehendat, quod scilicet et satura carmine multa simul poemata conprehenduntur.

La satire ménippée

Varron
  • Aulu-Gelle 2,18,6-7 alii quoque non pauci serui fuerunt, qui post philosophi clari exiterunt. (7.) ex quibus ille Menippus fuit, cuius libros M. Varro in saturis aemulatus est, quas alii “cynicas”, ipse appellat “Menippeas”.
  • Aulu-Gelle 1,17,4 <M.> quoque Varro in satura Menippea quam de officio mariti scripsit.
  • Aulu-Gelle 3,18,5 M. autem Varro in satira Menippea quae Ἱπποκύων inscripta est.
  • Aulu-Gelle 13,11,1 lepidissimus liber est M. Varronis ex satiris Menippeis qui inscribitur.
  • Aulu-Gelle 13,23,4 M. Varro in satura Menippea, quae inscribitur Σκιομαχία.
  • Cicéron ac. 1,8 et tamen in illis ueteribus nostris, quae Menippum imitati non interpretati quadam hilaritate conspersimus, multa admixta ex intima philosophia, multa dicta dialectice, quae quo facilius minus docti intellegerent, iucunditate quadam ad legendum inuitati; in laudationibus, in his ipsis antiquitatum prooemiis philosophiae <more> scribere uoluimus, si modo consecuti sumus.
  • [Probus] ecl. 6,31 iii/2 336,22-24 Varro qui sit Menippeus non a magistro, cuius aetas longe praecesserat, nominatus, sed a societate ingenii, quod is quoque omnigeno carmine satiras suas expoliuerat.
  • Varron Men. 13 factus sum uespertilio, neque in muribus plane neque in uolucribus sum.
  • Varron Men. 542 e mea φιλοφθονίᾳ natis, quos Menippea haeresis nutricata est, tutores do.
Ménippe

Diogène Laërce 6,99-101 φέρει [sc. Μένιππος] μὲν οὖν σπουδαῖον οὐδέν· τὰ δὲ βιβλία αὐτοῦ πολλοῦ καταγέλωτος γέμει καί τι ἴσον τοῖς Μελεάγρου τοῦ κατ’ αὐτὸν γενομένου. […] (100.) ἕνιοι δὲ τὰ βιβλί’ αὐτοῦ οὐκ αὐτοῦ εἶναι, ἀλλὰ Διονυσίου καὶ Ζωπύρου τῶν Κολοφωνίων, οἳ τοῦ παίζειν ἕνεκα συγγράφοντες ἐδίδοσαν αὐτῷ ὡς εὖ δυναμένῳ διαθέσθαι. […] (101.) τὰ δ’ οὖν τοῦ κυνικοῦ βιβλία ἐστὶ δεκατρία, Νέκυια, Διαθῆκαι, Ἐπιστολαὶ κεκομψευμέναι ἀπὸ τῶν θεῶν προσώπου, Πρὸς τοὺς φυσικοὺς καὶ μαθηματικοὺς καὶ γραμματικοὺς καὶ Γονὰς Ἐπικούρου καὶ Τὰς θρησκευομένας ὑπ’ αὐτῶν εἰκάδας καὶ ἄλλα.

Lucien

Lucien bis acc. 33 καὶ τὸ μὲν τραγικὸν ἐκεῖνο καὶ σωφρονικὸν προσωπεῖον ἀφεῖλέ μου, κωμικὸν δὲ καὶ σατυρικὸν ἄλλο ἐπέθηκέ μοι καὶ μικροῦ δεῖν γελοῖον. εἶτά μοι εἰς τὸ αὐτὸ φέρων συγκαθεῖρξεν τὸ σκῶμμα καὶ τὸν ἴαμβον καὶ κυνισμὸν καὶ τὸν Εὔπολιν καὶ τὸν Ἀριστοφάνη, δεινοὺς ἄνδρας ἐπικερτομῆσαι τὰ σεμνὰ καὶ χλευάσαι τὰ ὀρθῶς ἔχοντα. τελευταῖον δὲ καὶ Μένιππόν τινα τῶν παλαιῶν κυνῶν μάλα ὑλακτικὸν ὡς δοκεῖ καὶ κάρχαρον ἀνορύξας, καὶ τοῦτον ἐπεισήγαγεν μοι φοβερόν τινα ὡς ἀληθῶς κύνα καὶ τὸ δῆγμα λαθραῖον, ὅσῳ καὶ γελῶν ἅμα ἔδακνεν. Πῶς οὖν οὐ δεινὰ ὕβρισμαι μηκέτ’ ἐπὶ τοῦ οἰκείου διακείμενος, ἀλλὰ κωμῳδῶν καὶ γελωτοποιῶν καὶ ὑποθέσεις ἀλλοκότους ὑποκρινόμενος αὐτῷ; τὸ γὰρ πάντων ἀτοπώτατον, κρᾶσίν τινα παράδοξον κέκραμαι καὶ οὔτε πεζός εἰμι οὔτε ἐπὶ τῶν μέτρων βέβηκα, ἀλλὰ ἱπποκενταύρου δίκην σύνθετόν τι καὶ ξένον φάσμα τοῖς ἀκούουσι δοκῶ.